myślenie tworcze

- proces rozwiązywania problemów o charakterze heurystycznym (heurystyka) przebiegający wyłącznie wewnątrz układu, którego czynnością jest myślenie. Do m.t. należą w tym ujęciu wszystkie myślowe procesy heurystyczne, począwszy od najprostszego poszukiwania właściwego sposobu postępowania w nowej sytuacji życiowej, aż po tworzenie hipotez naukowych, koncepcji wynalazczych, artystycznych, strategicznych czy politycznych. Myślowe procesy o charakterze algorytmicznym (algorytm), jak np. rachowanie pamięciowe, wnioskowanie logiczne itp., nie są zaliczane do m.t. Obiektem cybernetycznego modelowania m.t. może być: 1) sam przebieg operacji występujących w procesach heurystycznych - układ "myślący" traktowany jest wówczas jako czarna skrzynka, zaś wyróżnienie w modelu różnych podukładów podyktowane jest wyłącznie potrzebami poglądowego przedstawienia schematu blokowego poszczególnych operacji; 2) wewnętrzna struktura i właściwości funkcjonalne rzeczywistych układów żywych lub sztucznych, w których przebiega proces m.t. Modele 1) rodzaju są opisem odpowiadającym na pytanie, "jak" przebiega proces m.t., modele 2) rodzaju - na pytanie "dlaczego".

Przykładem opisu m.t. jako modelu typu psychologicznego, odpowiadającego na pytanie "jak", może być układ (według J. Kozieleckiego) składający się z dwóch podukładów: g e n e r a t o r a p o m y s ł ó w, który w oparciu o zebrane informacje wytwarza pomysły rozwiązania, oraz w e r y f i k a t o r a p o m y s ł ó w, dokonującego oceny i wyboru. Ze świata zewnętrznego i pamięci napływają informacje do generatora, który próbuje wytworzyć pomysł rozwiązania. Jeśli zasób informacji nie jest wystarczający, generator pobiera dodatkowe informacje. Wytworzony pomysł zostaje wysłany do weryfikatora, i tam, jeśli jest oceniony negatywnie, cykl pracy się powtarza, jeśli pozytywnie - zostaje zakończony. Przebieg operacji formalnych występujących w różnych procesach m.t. można modelować w komputerach i specjalnie budowanych w tym celu urządzeniach cybernetycznych. Programy maszynowe modelowania m.t. można podzielić na: 1) programy "sztucznej inteligencji" - wykonujące różne zadania inaczej niż ludzie (przykład: program SAINT skonstruowany przez J. Slagle'a); 2) programy symulujące rzeczywistą czynność myślenia (przykład: program GPS skonstruowany przez A. Nevella, H. Simona i J. Shawa); 3) do układów imitujących niektóre formy m.t. można zaliczyć m.in. modele badania labiryntu z zastosowaniem metod heurystycznych. Przykładem opisu m.t. odpowiadającego na pytanie "dlaczego" może być jego interpretacja jako procesu przystosowawczego, samoorganizacyjnego (model psychiki). M.t. jest tu interpretowane jako specyficzna forma poszukiwania i osiągania równowagi wewnątrzustrojowej w zmiennych warunkach środowiska, przy czym jako przejaw braku tej równowagi można traktować stan emocjonalnego napięcia trwający do chwili rozwiązania problemu lub w pewnych przypadkach do momentu rezygnacji z jego rozwiązania. Proces m.t. przebiega poprzez tworzenie i weryfikację modelu reakcji przystosowawczej, tj. modeli rozwiązania problemu, przed jakim staje układ. Kluczowe znaczenie w tej koncepcji ma, sformułowana już w 1943 przez K. Craika, cybernetyczna teza, iż uczenie się polega na tworzeniu m o d e l i w m ó z g u. Każdy bowiem zapis określonej reakcji na określone bodźce, utrwalony w mózgu w toku doświadczeń, może być traktowany jako model sytuacji czyli pewnego rodzaju jej obraz. W warunkach podobnych do sytuacji, których obraz zapisany jest w mózgu pojawienie się odpowiednich bodźców obserwacyjnych powodujących napięcie emocjonalne, stanowi sygnał wywoławczy odpowiedniego postępowania i ewentualnie realizację zawartego w nim algorytmu czynności, zapewniającego powrót do równowagi. Gdy sytuacja zbyt różni się od zapisanych w pamięci, układ nie znajduje gotowego modelu i nie może wrócić do równowagi. Rozpoczyna się wówczas realizacja programu konstruowania nowych modeli. Przebiega ona drogą analizy i syntezy modeli już zapisanych w pamięci. Kierunek tych transformacji określają informacje dotyczące nowej sytuacji. Informacje te polegają na analizie zmierzającej do odnalezienia elementów podobnych do tych, z których zbudowane są obrazy zapisane już w pamięci. W powyższym ujęciu opisowym modele weryfikowane są drogą oceny prawdopodobieństwa wyniku ich zastosowania w nowej sytuacji, na podstawie analizy porównawczej z zapisanymi w pamięci modelami nieco podobnych sytuacji. Jeśli taki model rozwiązania problemu został odnaleziony, a problem był tylko czysto myślowy - układ wraca do równowagi. Gdy zadaniem było odnalezienie odpowiedniej reakcji adaptacyjnej do warunków zewnętrznych, następuje działanie zgodne z zawartym w nowym modelu algorytmem. Jeżeli problemu nie udało się tą drogą rozwiązać - układ szuka innych rozwiązań uzupełniając informacje z własnej pamięci lub wprost ze świata zewnętrznego. Zjawiska psychiczne występujące w stanach snu i utraty przytomności, w hipnozie i niektórych schorzeniach psychicznych, zdają się wskazywać, iż nie tylko wolny bieg skojarzeń ale i proces m.t. może przebiegać poza kontrolą świadomości. Intuicyjne rozwiązywanie zagadnień, a zwłaszcza nagłe skokowe znajdowaniu rozwiązania po przerwaniu bezskutecznych rozmyślań, można tłumaczyć bądź nieświadomym procesem rozwiązywania problemu przy wykorzystaniu ogromnych zasobów informacji zapisanej w podświadomości, bądź częściowym wygaśnięciem błędnych nastawień modelowych, wytworzonych uprzednio w toku m.t., co utrudniało konstruowanie nowego modelu. [K.Bo.]