ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM – WYKŁADY

21.03.2013

1. Instrumenty zarządzania środowiskiem:

a) Ewolucja modelu:

- Zrzut niekontrolowany (brak jakichkolwiek działań mających na celu eliminację powstałych zanieczyszczeń),

- Zrzut kontrolowany (rozcieńczanie zanieczyszczeń),

- Usuwanie skutków (przechwytywanie powstałych zanieczyszczeń),

- Zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń (działanie u źródła),

- Zarządzanie cyklem życia produktu,

- Zarządzanie środowiskowe.

b) Strategie finansowe:

- Defensywna (eliminowanie uciążliwych dla środowiska aspektów działalności organizacji – linii produkcyjnych, stanowisk, produktów. Znajduje zastosowanie w sytuacji, szybkiej zmiany asortymentu i w organizacjach elastycznych, stosujących lean-management, lub w przypadku szczególnych okoliczności – kłopoty finansowe, kryzys, restrukturyzacja),

- Pasywna (dostosowanie do wymagań prawnych bez dalszej analizy. Znajduje zastosowanie w przedsiębiorstwach,

- Ofensywna (wykorzystanie wszystkich dostępnych środków na minimalizowanie negatywnego wpływu na środowisko. Ciągła poprawa. Stosowana przedsiębiorstwach, branżach w których działalność na rzecz ochrony środowiska ma znaczenie i gdy władze organizacji są uświadomione problemami zagrożenia środowiska. Farmaceutyka),

- Innowacyjna (szukanie nowych możliwości ochrony środowiska – B&R. Stosowane w przedsiębiorstwach, które są w stanie i którym zależy na pełnieniu szczególnej roli na rzecz ochrony środowiska. Np. liderzy branż, farmaceutyka).

2. Narzędzia zarządzania środowiskiem:

a) Środki zarządzania – narzędzia charakterze organizacyjno-informacyjnym, organizują system oraz zapewniają przepływ informacji, dzięki której systemy funkcjonują:

- System planowania,

- System informacji,

- Organizacja (system urzędów i instytucji).

b) Instrumenty zarządzania – narzędzia, które w sposób bezpośredni lub pośredni oddziałują na obiekt zarządzania. Normy sterujące:

- Ogólnoprawne, - Prawno-administracyjne,

- Ekonomiczne, - Społeczne.

c) Procedury i zalecenia ekologiczne – sformalizowane sposoby postępowania.

3. Środki zarządzania – to takie narzędzia, które organizują system. Do środków zarządzania zalicza się instytucje prawne o charakterze szczegółowym organizujące system (ustawy, rozporządzenia, statuty itp.), jednostki organizacyjne systemu (urzędy, agencje, organizacje, rady, komisje), podsystem informacji, dzięki któremu system zarządzania funkcjonuje i oddziałuje na zarządzany obiekt, oraz podsystem programowani i planowania, który porządkuje przedsięwzięcia zapewniające realizację celów polityki ekologicznej.

- Polityka ekologiczna

- Planowanie,

- Programowanie.

4. Polityka ekologiczna – celowa i świadoma działalność państwa, samorządów terytorialnych i podmiotów gospodarczych w zakresie gospodarowania środowiskiem, czyli użytkowania jego zasobów i walorów, ochrony i kształtowania ekosystemów lub wybranych elementów biosfery. Polityka ekologiczna powinna dotyczyć sterowania zależnościami między społeczeństwem, gospodarka i środowiskiem.

5. Przedmiot sterowania polityki:

- System środowisko:

*Ekosystem,

* Pojemność ekosystemu,

* Stan zagrożenia równowagi ekologicznej,

* Stan kryzysowy,

* Stan katastroficzny,

- System gospodarka:

* Straty gospodarcze,

* Straty społeczne,

* Odpowiedzialność ekologiczna,

- System społeczeństwo:

* Ekologia społeczna,

* Normy moralne,

* Świadomość ekologiczna,

* Wiedza ekologiczna,

* Wyobraźnia ekologiczna,

* Kształtowanie się świadomości ekologicznej.

6. Zarządzanie w polityce ekologicznej:

7. Cele szczegółowe polityki ekologicznej:

- Eliminacja nadmiernych obciążeń środowiska, zwłaszcza w rejonach zagrożenia środowiska,

- Szczególna ochrona obszarów cennych pod względem przyrodniczym,

- Rozwój monitoringu oraz wdrożenie prognozowania stanu środowiska,

- Zwiększenie odpowiedzialności użytkowników środowiska za skutki prowadzonej działalności,

- Rozszerzenie zakresu i form edukacji ekologicznej,

- Wspieranie działalności organizacji ekologicznych ruchów ekologicznych.

8. Środki realizacji polityki ekologicznej:

- Informacja ekologiczna zarówno specjalistyczna (monitoringowa, statystyczna, naukowa), jak i powszechna – przekazywana za pomocą środków masowego przekazu,

- Planowanie przestrzenne,

- Programowanie przedsięwzięć ochronnych lub wdrażania ekorozwoju,

- Instytucje i organizacje zarządzania użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska (w najbliższej przyszłości będą to zapewne instytucje wdrażania ekorozwoju),

- Badania naukowe,

- Środki techniczno-technologiczne.

9. Instrumenty polityki ekologicznej:

a) Bezpośrednie:

- Akty prawne określające system zarządzania (sterowania) oraz sposób użytkowania, ochrony i kształtowania środowiska,

- Normy dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń,

- Normy emisji (zrzutu) zanieczyszczeń i składowania odpadów,

- Normy regulujące ważniejsze procesy produkcyjne z punktu widzenia ich oddziaływania na środowisko,

- Normy produktowe określające cechy produktów potencjalnie uciążliwych dla środowiska,

- Normy zbierania i przetwarzania informacji,

- Przepisy regulujące korzystania z powierzchni i przestrzeni,

- Przepisy regulujące korzystanie z zasobów naturalnych,

- Przepisy wdrażające organizację systemu zarządzania środowiskiem.

b) Pośrednie:

- Instrumenty ekonomiczne:

* Podatki, * Opłaty, * Subwencje,

* Zastawy ekologiczne,

* Rynek uprawnień do korzystania ze środowiska,

* Ubezpieczenia ekologiczne,

* Przepisy importowe (utrudnienia lub ulgi celne) itp.,

- Instrumenty prawne:

* Określenie wymaganej jakości środowiska, zasad jego ochrony, a także praw i obowiązków różnych podmiotów w zakresie ochrony środowiska oraz określenie odpowiedzialności prawnej za ich naruszenie,

* Określenie sposobów dochodzenia praw, nakładania obowiązków
i egzekwowania odpowiedzialności,

* Wprowadzanie określonej struktury instytucjonalnej, regulowania praw, obowiązków i kompetencji różnych organów w sferze ochrony środowiska.

- Instrumenty administracyjno-prawne – mają w zestawie instrumentów racjonalnego zarządzania środowiskiem pierwotny charakter.

Do instrumentów administracyjno-prawnych zalicza się przede wszystkim przepisy prawne w całości lub części służące ochronie środowiska, w tym:

* Postępowanie administracyjne,

* Zasady planowania przestrzennego,

* Dopuszczalne normy emisji,

* Koncesje,

* Limity

* Pozwolenia (ilościowa kontrola wejścia),

* Standardy technologiczne,

* Nakazy (jakościowa kontrola wejścia).

10. Kategorie instrumentów prawnych:

a)Normy o charakterze ogólnym – dotyczą użytkowania i ochrony środowiska,

b)Normy ekologiczne szczegółowe – ochrona poszczególnych komponentów środowiska: kopalin, wód, zwierząt. Spośród tych norm można wyróżnić:

- Normy jakości środowiska – charakteryzują pożądany stan środowiska. Zostały opracowane dla powietrza atmosferycznego, wody i gleby.

Określono:

* 3 klasy czystości wód,

* 57 wskaźników dopuszczalnych wartości zanieczyszczeń śródlądowych wód powierzchniowych w poszczególnych klasach czystości,

* Dopuszczalne stężenia 44 substancji zanieczyszczających powietrze atmosferyczne,

* Dopuszczalne natężenia hałasu w środowisku,

* Dopuszczalną zawartość metali ciężkich w glebach.

- Normy emisji – określają maksymalne dozwolone do wprowadzenia do środowiska ilości zanieczyszczeń. Normy emisji można podzielić na:

* Ogólne,

* Ustalone w formie aktu prawnego obowiązującego na obszarze całego kraju,

* Szczegółowe, określone imiennie dla danego podmiotu gospodarczego w formie aktu administracyjnego.

Na szczeblu kraju są normowane zanieczyszczenia w ściekach wprowadzanych do wód lub do ziemi :

* 47 wskaźników dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń.

Obowiązują także normy dopuszczalnych do wprowadzenia do powietrza atmosferycznego ilości dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu, powstających w procesach energetycznego spalania paliw oraz normy emisji zanieczyszczeń z silników samochodowych.

- Normy techniczno-technologiczne – określają parametru procesu produkcji zmniejszającego uciążliwość dla środowiska. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw zobowiązuje ministra ochrony środowiska do określe­nia dopuszczalnych do wprowadzania do powietrza atmosferycznego ilości i rodzajów substancji zanieczyszczających pochodzących z proce­sów technologicznych i operacji technicznych wraz z podaniem sposo­bu i zakresu pomiarów tych substancji.

- Normy produktowe – określają parametry lub cechy produktów, głównie zanieczyszczających środowisko. Przykładem stosowanych w Polsce norm produktowych mogą być określone w zarządzeniu ministra zdrowia dopuszczalne zawartości metali ciężkich w niektórych środkach spożywczych oraz dopuszczalne zawartości azotanów w warzywach.

11. Podział instrumentów ekonomicznych:

a) Instrumenty o charakterze danin publicznych – Przymusowe, bezzwrotne świadczenia finansowe stanowiące rekompensatę za użytkowanie (bezpośrednie lub pośrednie) środowiska przyrodniczego. Są ponoszone przez organizacje niezależnie od stopnia i statusu spełniania wymagań prawnych.

Do instrumentów ekonomicznych o charakterze danin publicznych zaliczamy:

- Opłaty za korzystanie ze środowiska – za wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza, ścieków do wód i ziemi, pobór wód i składowanie odpadów,

- Opłaty eksploatacyjne i opłaty koncesyjne – za prowadzenie działalności wydobywczej (kopalin ze złoża, poszukiwania lub rozpoznawania złóż kopalin oraz bezzbiornikowego magazynowania substancji i składowania odpadów w górotworze),

- Opłaty za wycinanie drzew i krzewów – ponoszone przez posiadaczy nieruchomości wycinających z nich drzewa lub krzewy,

- Opłaty za wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji – na podstawie zezwolenia przez posiadaczy tych gruntów,

- Opłaty produktowe – obciążenie finansowe o charakterze bodźcowym, nakładane na producenta lub importera produktów szkodliwych dla środowiska wówczas, gdy nie zostanie osiągnięty ich wymagany poziom odzysku lub recyklingu),

- Opłaty depozytowe – doliczane do ceny ekologicznie niebezpiecznych produktów, podlegające zwrotowi w momencie przekazania ich do recyklingu lub neutralizacji,

- Opłaty usługowe – płatność za korzystanie ze zbiorowych lub publicznych urządzeń ochrony środowiska (dostawa wody, odprowadzanie ścieków, wywóz nieczystości),

- Opłaty administracyjne – służą pokryciu bieżących kosztów związanych z funkcjonowaniem instytucji administracyjnych zajmujących się ochroną środowiska (np. Opłata za wpis do Krajowego Rejestru Uprawnień do Emisji).

b) Instrumenty oparte na transakcjach rynkowych:

- System zbywalnych uprawnień – np. handel emisjami (International Emission Trading – IET),

- Jednostki redukcji emisji – (Emission Reduction Unit – ERU),

- Jednostki poświadczonej redukcji emisji – (Certified Emission Reduction – CER),

- Ekologiczne zabezpieczenia finansowe,

- Administracyjne kary pieniężne.

c) Subsydia – Zewnętrzna pomoc finansowa skierowana do podmiotów gospodarczych w celu ograniczania działań szkodliwych dla środowiska i promowania zachowań zmierzających do jego ochrony

- Subsydia bezpośrednie – dotacje, kredyty, pożyczki udzielane na preferencyjnych warunkach, dopłaty do oprocentowania kredytu,

- Subsydia pośrednie – zwolnienia z podatku, ulgi podatkowe.

d) Ekologiczne zabezpieczenia finansowe – sposób zabezpieczania roszczeń z tytułu szkód i skutków powstałych w środowisku w wyniku funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Dotyczą szkód powstałych w wyniku sytuacji nadzwyczajnych i normalnego funkcjonowania podmiotów.

Kategorie ekologicznych zabezpieczeń finansowych:

- Ubezpieczenia ekologiczne – OC, ubezpieczenia potencjalnych sprawców zanieczyszczeń lub poszkodowanych,

- Zastawy ekologiczne – płatność podmiotu gospodarczego na rzecz instytucji odpowiedzialnej za utrzymanie pożądanego stanu środowiska uiszczaną przed podjęciem przez ten podmiot przedsięwzięcia, którego realizacja może powodować negatywne skutki ekologiczne. Zwrot zastawu następuje po spełnieniu wymogów ekologicznych przez ten podmiot (odpisy na fundusz likwidacji szkód górniczych).

e) Administracyjne kary pieniężne – bodźce finansowe dla egzekucji prawa za nieprzestrzeganie norm korzystania ze środowiska. Nie stanowią kosztów uzyskania przychodu – represyjny charakter.

12. Instrumenty oddziaływania społecznego:

- Oddziaływanie edukacyjne,

- Dostęp do informacji,

- Proekologiczny lobbing,

- Proekologiczny sponsoring,

- Nacisk społeczny,

- Usługi społeczne,

- Działania komplementarne.

13. Udział społeczeństwa w postępowaniu administracyjnym w sprawach ochrony środowiska:

a) Zakres udziału:

- Przysługuje każdemu,

- Każdy może reprezentować interes publiczny, własny lub innej osoby za jej zgodą.

b) Sposób działania:

- Skarga – np.. Dot. Nienależytego wykonania zadań przez odpowiednie organy i ich pracowników, naruszenie słusznych interesów obywateli,

- Wniosek – przeciwdziałanie niekorzystnej sytuacji lub działań,

- Uwagi dotyczące projektów dokumentów, np.. Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

14. Dostęp do informacji o środowisku:

- Zobowiązani: organy władzy publicznej realizujące zadania w zakresie ochrony środowiska,

- Uprawnieni: każda osoba fizyczna i prawna, bez konieczności wykazania swojego interesu w sprawie,

- Odmowa możliwa w wyjątkowych sytuacjach:

* Poufność międzynarodowa lub związana z poufnością państwa,

* Tajemnica handlowa,

* Konflikt z nadrzędnymi aktami prawnymi,

- Sposób postępowania:

* Bez wyszukiwania informacji,

* Z wyszukiwaniem informacji na wniosek (możliwa opłata).

15. Instrumenty oddziaływania społecznego:

Edukacja ekologiczna społeczeństwa, która powinna zapewnić:

- Właściwe postrzeganie środowiska i miejsca w nim człowieka, jego działalności gospodarczej oraz aktywności społecznej,

- Rozumienie procesów zachodzących w środowisku i ich zmian pod wpływem antropopresji;

- Znajomość systemu zarządzania środowiskiem, a szczególnie poznanie narzędzi zarządzania i mechanizmów ich funkcjonowania,

- Umiejętność zdobywania informacji o stanie środowiska.