PAŃSTWO I POLITYKA

1-2. Państwo, polityka- definicje, wzajemne relacje.

Państwo- zapewnienie bezpieczeństwa obywatela i podstawowych warunków egzystencji (jego podstawowy obowiązek). Pierwsze państwa powstały w dolinach rzek Tygrys, Eufrat i Nilu.

Ewolucja pojęcia „państwo” jest dość skomplikowana. U Greków nosiło on nazwę polis, oznaczającą miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem. Rzymska terminologia polityczna znalazła z kolei termin civitas, rozumiany jako gmina pełnoprawnych obywateli i państwo obywateli rzymskich. Państwo w terminologii rzymskiej było określane również jako wspólnota wszystkich obywateli (res publica). Kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie zaczęto używać określenia „imperium”. Natomiast z terminu res publica powstał pierwszy człon oficjalnej nazwy naszego państwa. Termin ten bowiem przetłumaczono dosłownie jako „Rzeczpospolita”. Państwo jest zjawiskiem historycznym, powstało w pierwszym etapie rozwoju społeczeństw. Najprostsza, jednak, definicja państwa wykształciła się w XIX wieku, kiedy to Georg Jellinek, niemiecki klasyk nauki o państwie i polityce, zaproponował definicję państwa uwzględniającą trzy elementy: ludność, terytorium i władzę zwierzchnią. Terytorium nie musi być stałe, w historii znamy tzw. państwa szczepowe.

Pojęcie państwa:

Państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.

Cechy państwa:

Państwo posiada następujące cechy- jest organizacją: polityczną, przymusową, suwerenną, posiadającą aparat państwowy, legalnie stosującą przemoc oraz terytorialną (przynajmniej w określonym stopniu).

Obowiązki wobec państwa: obrona państwa, obowiązek podatkowy.

Suwerenny charakter państwa:

Pojęcie „suwerenności” oznacza niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej innej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków państwa, a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw.

Z punktu widzenia państwa i prawa suwerenność należy traktować jako historycznie wytworzoną na pewnym szczeblu rozwoju cechą władzy państwowej. Pojawia się ona w ewolucji, jaką na długiej drodze historycznego rozwoju przechodziła organizacja państwowa. Głównym przejawem suwerenności, mieszczącym w sobie wszystkie elementy, jest wyłączność prawodawcza. Jeśli zatem władza państwowa jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej należeć będzie moc tworzenia i znoszenia prawa. Współcześnie uważa się, że suwerenność może posiadać różny stopień nasilenia. Tak więc państwa mogą być mniej lub bardziej niepodległe, a źródłem tych ograniczeń są zwykle inne państwa, organizacje międzynarodowe lub formy ponadpaństwowej integracji (np. Unia Europejska).

Za suwerenne można uznać takie państwo, które w odpowiednio wysokim stopniu: posiada zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością; może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych; może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa.

Polityka:

Istnieje prawie tyle definicji polityki, ile autorytetów, które chcą się w tej sprawie wypowiadać. Politykę definiuje się jako wykonywanie władzy, jako proces zbiorowego podejmowania decyzji, jako alokację rzadkich zasobów, jako scenę, na której dochodzi do oszustów lub manipulacji.

„Dążenie do zdobycia i utrzymania władzy, czemu towarzyszą różne działania człowieka”- definicja polityki wg. Franciszka Ryszki.

Sam termin polityka związany jest z Arystotelesem, który mówił często, iż polityką jest wszystko to co wiąże się z państwem. Twierdził także, że działania polityczne muszą mieć na celu dobro wspólne.

N. Machiavelli twierdził, że polityka to nie cel sam w sobie, ma realizować pewne założenia.

Pojęcie polityki:

Polityka to dążenie do realizacji celów publicznych przy użyciu władzy państwowej.

Zdobywanie władzy może mieć różne oblicza. W państwach demokratycznych najbardziej popularnym sposobem jest droga legalna- wybory powszechne.

Sposób sprawowania władzy powinien być uregulowany. Władza może być przejmowana na zasadzie puczu, zamachu stanu, rewolucji. Rewolucje mogą mieć charakter łańcuchowy, np. w północnej Afryce w 2011 roku czy Wiosna Ludów w 1848 r.

Oddawanie władzy może odbyć się dobrowolnie (np. abdykacja), naturalnie (śmierć władcy), prawne (koniec kadencji).

Podmiot polityki – w taki sposób określamy zbiorowego lub indywidualnego uczestnika życia politycznego, podejmującego w sposób względnie trwały świadome, suwerenne i zaplanowane działania. Jego celem jest zmierzanie poprzez bezpośrednie sprawowanie lub współuczestnictwo we władzy politycznej do realizacji określonych potrzeb i interesów, wartości i idei. Podmiot polityki może także wpływać na proces podejmowania decyzji politycznych w sposób formalny (zgodny z normami obowiązującymi w systemie politycznym lun nieformalny (niezgodny z normami obowiązującymi w systemie politycznym). Podstawowym celem podmiotu polityki jest utrwalenie lub zmiana istniejących stosunków politycznych. Z formalnego punktu widzenia podmiotem polityki jest każdy pełnoletni obywatel o czym świadczy czynne i bierne prawo wyborcze. Podejście realistyczne wskazuje na podmiot polityki jedynie te jednostki, które w sposób stały i aktywny podejmują działania polityczne np. zawodowi politycy, organizacje polityczne, funkcjonariusze administracji państwowej itp.

Podstawowy podział podmiotów to podmioty pierwotne i wtórne. Podmioty polityki pierwotne to duże grupy społeczne, wspólnoty narodowe czy etniczne, które są zorganizowane w całość i posiadają wspólne interesy. Podmioty polityki wtórne to różnego rodzaju siły polityczne, organizacje zawodowe wytwórców i pracodawców (Organizacje Przewoźników, Stowarzyszenie Architektów Polskich), instytucje polityczne (np. Prezydent RP, organizacje pozarządowe, Światowa Organizacja Zdrowia, itp.), organizacje wyznaniowe a także grupy lub zespołu reprezentujące interesy i wolę wielkich grup społecznych posiadający duży wpływ na działania polityczne.

Polityka wpływu- nie polega na dążeniu do zdobycia władzy lecz do wywierania wpływu na tych, którzy ją sprawują. Przykłady: lobbing, grupy religijne, związki zawodowe

3.Władza publiczna i prawo- definicje, relacje wzajemne, relacje z państwem i polityką.

Państwo – władza:

Władza jest rodzajem zależności pomiędzy ludźmi, czyli rodzajem stosunku społecznego. Jest rzeczywistą zdolnością wywoływania zamierzonych rezultatów, bez względu na rodzaj zastosowanych do tego celów środków.

Stefan Czarnowskim wypowiedział kiedyś wspaniałą maksymę: „..tam gdzie zaczyna się przymus kończy się władza”.

Władza jest następstwem sposobu organizowania się zbiorowości ludzkich w specyficzny porządek (ład) społeczny. Najogólniej polega on na specjalizowaniu się określonych ludzi w rozmaitych czynnościach, których wykonanie wymaga świadomego wchodzenia z innymi ludźmi w zależności względnie symetryczne (wzajemne, „poziome”) albo zależności względnie asymetryczne (jednostronne, „pionowe”).

Przedmiotem zainteresowani władzy są dobra publiczne, np. bezpieczeństwo, wolność, zapewnienie egzystencji biologicznej oraz społecznej. Władza rozstrzyga o dystrybucji tych dóbr. Sama władza także bywa często pożądanym przez ludzi dobrem, Nie powinna być jednak dobrem samym w sobie, ma działać na rzecz dobra społecznego.

Realizowanie władzy politycznej to zespół czynności wykonywanych przez rządzących w ramach przyznanych im normatywnie kompetencji władczych. Na kompetencje władcze składają się zarówno uprawnienia decyzyjne i kontrolne, jak i odpowiadające im obowiązki decydenckie.

Realizowanie władzy politycznej to wypełnianie przestrzeni kompetencyjnej konkretnymi czynnościami, polegającymi na decydowaniu i kontroli wykonania decyzji. Jest to spełnianie władzy potencjalnej.

4-5. Polityczna organizacja państwa w różnych okresach historycznych, jej ewolucja i przekształcenia.

Starożytność

Państwo w starożytności występowało w dwóch podstawowych formach: niewielkiej pod względem obszaru polis (civitas) i dużej terytorialnie despotii. W polis (civitas) wykształciło się przekonanie, że władza ma swe umocowanie w woli ludu, stąd znaczenie rozmaitych zgromadzeń ludowych i powierzanie przez nie ograniczonej przedmiotowo i czasowo władzy wybieranym urzędnikom. W despotii, gdzie władza miała swe boskie źródło, władca nie podlegał nikomu i sprawował rządy jednoosobowo. Znamienna ewolucję przeszło państwo rzymskie. Z niewielkiej civitas stało się imperium władającym całym basenem Morza Śródziemnego. Elementy charakterystyczne dla ustroju civitas przetrwały jednak do późniejszych czasów, gdy republika zaczęła się przekształcać w cesarstwo. Znalazło to swój wyraz w specyficznej konstrukcji ustrojowej pryncypatu, będącego próbą kontynuacji instytucji republikańskich w ramach umacniającego się systemu jedynowładztwa. Cechą państwa rzymskiego był stosunkowo słabo rozbudowany aparat administracyjny, a także powiązanie władzy wykonawczej z władzą wojskową i sądową.

Polityka jako podejmowanie decyzji przez władcę bez większego angażowania się ludności, np. w Mezopotamii. To sam władca podejmował świadomie decyzje, choć powinien kierować się przy tym dobrem poddanych. Polityka jako działanie określonych grup społecznych, angażująca większe rzesze ludności pojawiła się w starożytnej Grecji, po reformach zmierzających do demokracji.

Średniowiecze

Cechą charakterystyczną początków średniowiecza jest pojawienie się państwa patrymonialnego, postrzeganego jako łup zwycięskiego wodza. W konsekwencji państwo traktowane było jak własność prywatna króla i jego rodu, co z jednej strony oznaczało niekwestionowane prawo dynastii do rządzenia, z drugiej jednak stało się przyczyną podziałów państwa i rozdysponowywania jego ziem między wiernych sojuszników króla. Pojawienie się tego typu konstrukcji było w dużym stopniu skutkiem tego, że najważniejsze państwa Europy Zachodniej, a przede wszystkim państwo Franków (potem także państwo angielskie), powstały w wyniku podboju. Choć potem najeźdźcy zasymilowali się całkowicie z miejscową ludnością, traktowanie władzy jak zdobyczy utrzymało się jeszcze wiele stuleci. Drugą cechą europejskiego państwa wczesnego średniowiecza było pojawienie się w nim struktury lennej, czyli zazwyczaj dość skomplikowanego układu osobistych zależności, wspartych nadaniami ziemskimi, i wyznaczających wzajemne prawa i obowiązki. System

kuny, mający swoje źródła w patrymonialnym charakterze państwa, stał się na kilka stuleci sposobem organizacji państwa i egzekwowania władzy, i zachował swą skuteczność nawet w okresie, gdy władzę monarszą zaczęto już traktować jako dobro publiczne. Taka sytuacja panowała we Francji i Anglii do schyłku XV w., i to mimo występujących tam zgromadzeń stanowych. Szczególnym przypadkiem okazała się Rzesza Niemiecka, która —jako całość — zachowała aż do swego końca charakter głęboko zdecentralizowanej monarchii lennej.

Traktowanie władzy, sposób jej wykonywania i organizowania jako przedłużenia zasady patrymonialnej i osobistych zależności między seniorem i wasalem powodowało, ze państwo wczesnośredniowieczne miało do pewnego stopnia charakter prywatno-prawny. Z tego względu niektórzy historycy zastanawiają się, czy można mówić o istnieniu państwa w średniowiecznej Europie.

Wpływ na władcę mógł być formalny bądź nieformalny (król zawsze otacza się rzeszą doradców, którzy mają wpływ na jego decyzje). Wpływ nieformalny wyrażał się zwłaszcza wtedy, kiedy władca był słaby, np. Władysław Herman, który bardzo liczył się z opinią Sieciecha. Podczas feudalizmu król nie miał możliwości prowadzenia szerokiej polityki – „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. Z czasem ważne znaczenie w państwie zyskują stany: rycerstwo i duchowieństwo. Duchowni mieli specjalne przywileje, np. własne sądownictwo. Biskupi diecezjalni z mocy prawa zasiadali w senacie. Z czasem, ok. XV wieku zaczyna się kształtować stan miejski. Stan IV- chłopi i podlegli sądownictwu patrymonialnemu mieli prawo dziedziczenia posiadanej (uprawianej) ziemi. Stany starały się wywierać wpływ na decyzje monarchy. Reprezentanci stanów brali udział w specjalnych zjazdach. Wiek XIII stanowi rozkwit zgromadzeń stanowych w Europie. W XV wieku zaś zgromadzenia zaś zaczęły zanikać. W XVI wieku w Europie kształtują się monarchie absolutne, np. Hiszpania, Francja, Wielka Brytania.

ABSOLUTYZM

W XVI w. kształtują się monarchie absolutne

Hiszpania – Filip II

Francja

Anglia – Elżbieta I

Choć ustrój ten miał wielu wrogów nie da się ukryć, że wprowadzał ład i porządek w polityce i administracji. Absolutyzm trwał do ok. XVIII w. , w Europie Środk. Do połowy XIX w. , w Rosji do pocz XX w.

W momencie wykszt się mon absolutnych na Zach w RP wykształcił się nowy ustrój – demokracja szlachecka. Europa z pewnym zdziwieniem i pogardą patrzyła na ustrój w Polsce.

Absolutyzm powst w sposób ewolucyjny , zanikała aktywność społeczeństwa przy jednoczesnej silnej postawie monarchy. Oświecenie i wiek XVIII przyniosło pewne zmiany – reorganizację absolutyzmu.

DĄŻENIA DO MONARCHII ABSOLUTNEJ

w średniowieczu państwo często było zlepkiem ziem, hrabstw, księstw i tylko pozornie podlegało władzy króla. Wielu monarchów europejskich już w XIV i XV w dążyło do wzmocnienia swojej władzy i zjednoczenia państwa. Osiągano to np. poprzez walki zbrojne, podejmowano próby ekonomicznego i politycznego osłabienia nieposłusznych feudałów, jak odbieranie majątków, ograniczanie dochodów, likwidacje prywatnych armii.

W różnych państwach rozpocz się proces powstawania scentralizowanego państwa, w którym w ręku monarchy skupiała się rzeczywista władza. Hasło silnej centralnej władzy wydawało się korzystne dla mieszczan, szcz. Kupców, którzy liczyli na to, że w państwie zapanuje pokój wewnętrzny i powstaną lepsze warunki do uprawiania działalności gospodarczej. Podobnie było z drobnym rycerstwem, często uciskanym przez feudałów. Liczyli oni także na awans społeczny.

ANGLIA

- Henryk VIII stał się głową Kościoła anglikańskiego ( 1534r. – Akt supremacji)

- Elżbieta I ( córka Henryka VIII) – starała się podobnie jak ojciec opierać władzę nie na arystokracji ale na średniej szlachcie i bogatym mieszczaństwie

- na drodze do absolutyzmu stał jednak parlament, choć H.VIII i E.I udawało się zwykle uzyskiwać poparcie parlamentu

FRANCJA

- Walezjusze byli najwyższą władzą sądową, decydowali o polityce zagranicznej i wewn.

- rola władcy uległa osłabieniu po wojnach religijnych

- po wojnie trzech Henryków władcą został Henryk IV, rządził samodzielnie, nie ulegając naciskom arystokracji, wzmocnił pozycję Francji na świecie oraz królewski autorytet.

PAŃSTWO MOSKIEWSKIE

- do centralizacji państwa i wzmocnienia władzy doszło także w państwie moskiewskim.

- Iwan IV Groźny opierając się na średniej szlachcie zwalczał bojarów, którzy dotąd uczestniczyli w rządach zasiadając w radzie przybocznej władcy – Dumie.

- 1547r. – I.G. koronuje się na cara Wszechrusi. Za jego panowania kształtuje się ideologia samodzierżawia – wschodniej odmiany absolutyzmu.

MONARCHIE ABSOLUTNE i MONARCHIA PARLAMENTARNA

FRANCJA

-wzór monarchii absolutnej

- władza była skupiona w ręku króla rządzącego za pośrednictwem posłusznych mu ministrów

- przeciwnikami była arystokracja, która chciała, by władza króla była tylko pozorna

- Król dążył do ograniczenia wpływów i przywilejów arystokracji

- W imieniu Ludwika XIV władzę sprawował najpierw kar.Richeleiu (w imię racji stanu bezwzględnie prześladował opozycję, tropił spiski arystokratów) a później kardynał Mazarini

- Ludwik XIV: wielkie rody zostały odsunięte od władzy i wpływu na politykę, w zamian za zaszczyty i dochodowe funkcje dworskie. „Państwo to ja”, władcy podlegała silna, dobrze uzbrojona armia. Osobiste rządy króla umożliwiały średniej szlachcie i mieszczaństwu awans społeczny. Silne państwo, rządzone przez sprawną biurokrację prowadziło ekspansję zewnętrzną i realizację własnej polityki gospodarczej.

ROSJA

- po śmierci I.G. walki o tron, wielka smuta

- kilka lat po śmierci I.G władzę przejmuje Piotr I

- starania nowego cara o umocnienie swojej pozycji , reforma armii, stworzenie silnej floty, rozwój szkolnictwa i nauki, kraj podzielono na gubernie, „Władca rosyjski jest monarchą samowładnym i nikomu na świecie nie zdaje sprawy ze swych czynów”, zwierzchnik cerkwii prawosławnej, 1721r. – tytuł imperatora ( cesarza) Wszechrosji. Państwo moskiewskie określano odtąd Rosją. Przeprowadził szereg reform mające przyspieszyć rozwój kraju.

ANGLIA

- po śmierci Elżbiety wygasa linia Tudorów

- tron przypada Stuartom, Jakubowi I, który chce wzmocnienia władzy królewskiej, problemem był jednak parlament, stąd wielokrotnie go zrywano. Następca JI, Karol I – w 1640 problemy finansowe zmusiły go do zwołania parlamentu i próby przekonania go o konieczności uchwalenia nowych podatków, parlament się nie zgadza ( wysuwa żądania, król nie przyjmuje) 1642 – wybuch wojny domowej. 1649 – ścięcie Karola I, parlament ogłasza zniesienie monarchii i ustanowienie republiki. Po śmierci Cromwella władzę przejął jego syn, ale nie miał talentu, przed groźbą wojny domowej w 1660r. na tron powołano syna ściętego Króla – Karola II. Jego polityka i jego następcy Jakuba II prowadziły do napięć. 1668 – detronizacja, an tron powołano zięcia króla – Wilhelma ( chwalebna rewolucja), który wstępując na tron w 1689 zaprzysięga deklaracje, powst. Monarchia parlamentarna.

XVIII w. – rozkwit absolutyzmu w Europie -> 3 wyjątki:

1.Rzeczpospolita szlachecka – w XVIII w nastąpił kryzys zarówno wewnętrzny – z powodu pewnych szlacheckich obyczajów jak i zewn – przez ingerencję obcych mocarstw

2. Anglia – od czasów rewolucji rozwija się system parlamentarny. Anglicy mieli negatywne skojarzenia z absolutyzmem. Próby wprowadzenia przez Jakuba II albo Karola I skończyły się fiaskiem

3.Niderlandy – zjednoczone na mocy unii w Utrechcie. ( Rep. Zjednoczonych prowincji Niderlandów), jako nowe państwo szukali wzorców systemowych i zaczerpnęli je min. z Rzeczypospolitej. Holandia ( Niderlandy) to pierwszy kraj, w którym rozwijał się kapitalizm.

Wiek XVIII to również wiek, w którym zmieniał się stosunek do absolutyzmu. Pojawia się krytyka, z czasem wymaga modernizacji, czego efektem jest

ABSOLUTYZM OŚWIECONY

INICJATORZY:

Austria: Maria, Józef II

Prusy: Fryderyk II

Francja trwała przy klasycznym absolutyzmie, co stanie się w przyszłości jedną z przyczyn rewolucji w 1789r.

CHARAKTERYSTYKA: Absolutyzm oświecony przyjął wiele wątków filozofii oświecenia. Nawiązał do doktryn prawa natury, wykorzystał elementy utylitaryzmu, posłużył się argumentacją racjonalistyczną, tak wątłą – jak pamiętamy – w tradycji absolutyzmu klasycznego. Ja jestem sługą państwa, pierwszym urzędnikiem w państwie, sługą interesu ogólnego, sługą interesu narodu. Swój prymat tłumaczy zasadą użyteczności. Fryderyk II pruski, autentyczny despota, stwierdzał: Ludzie poddali się władcom, aby zapewnić sobie porządek prawny. To jest prawdziwe źródło suwerenności. Ci władcy byli pierwszymi sługami państwa. Podobnie stwierdzał austriacki Józef II: Każdy poddany oczekuje od swego władcy opieki i bezpieczeństwa. Dlatego obowiązkiem monarchy jest ustalić prawa poddanych i tak kierować ich działaniami, by przyczyniły się najlepiej do dobra ogólnego i dobra każdej jednostki. Tego argumentu nie znał klasyczny absolutyzm Ludwika XIV.

Władca oświecony chętnie manifestuje swą nowoczesność, afiszuje się znajomością nauki, czyta klasyków literatury; jest przyjacielem i protektorem filozofów; obrzydzeniem napawają go nietolerancja i brak humanitaryzmu.

Oświecony monarcha jest ojcem całego narodu; jako jego sługa dba o bezpieczeństwo i pokój oraz o rozwój gospodarczy; popiera handel i produkcję i strzeże własności swych poddanych. Występuje z całą surowością przeciwko mącicielom porządku. Tylko on świadomy tego, co społeczeństwu jest naprawdę potrzebne, zatem nieracjonalne byłoby prawne określenie granic jego władzy. Nieracjonalne byłoby też wiązanie go opinią ludności. Monarcha oświecony jest więc zwolennikiem tolerancji religijnej i liberalizmu gospodarczego, natomiast wyklucza wolność w sferze polityki. Równość w ekonomice nie może uzasadniać równości w polityce, a tym bardziej politycznych aspiracji grup społecznych do współrządów w państwie.

Choć ustrój ten miał wielu wrogów, nie da się ukryć, że wprowadził ład i porządek w polityce i administracji państw, w których działał. Absolutyzm trwał do ok. XVIII wieku, w Europie Środkowej do połowy XIX wieku, zaś w Rosji do początku XX wieku. W momencie wykształcenia się monarchii absolutnej na zachodzie w Rzeczpospolitej wykształcił się nowy ustrój- DEMOKRACJA SZLACHECKA. Europa z pewną pogardą i zdziwieniem patrzyła na ustrój w Polsce, Absolutyzm powstał w sposób ewolucyjny, zanikała aktywność społeczeństwa przy jednoczesnej silnej postawie monarchy. Oświecenie i wiek XVIII przyniosło pewne zmiany- reorganizację absolutyzmu. W monarchii absolutnej król jest wolny od wszelkich zobowiązań.

W Polsce istniała monarchia stanowa. Do zjazdów stanów często odwoływał się Władysław Łokietek. Jego syn zaś Kazimierz Wielki odszedł od tego zwyczaju. Rządził bardziej samodzielnie. W Polsce tak jak na Zachodzie wykształciły się IV stany: rycerstwo, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopi. Monarchia stanowa zakończyła się podczas panowania Kazimierza Jagiellończyka- w latach 50’ XV wieku. Wówczas większa znaczenie przejmują sejmiki, które z czasem zyskują duży wpływ na władcę. Również z czasem większe znaczenie zyskuje szlachta. W latach 90’ wykształciła się Izba Poselska (posłowie plus deputowani). W Rzeczypospolitej wykształca się alternatywny wobec zachodu ustrój. Podobnie było na Węgrzech. Polska w tej „odrębności” pozostała osamotniona.

Czynniki sprzyjające powstaniu demokracji szlacheckiej w RP:

• Kryzys monarchii- osłabienie władzy króla po śmierci Kazimierza Wielkiego

• Stan szlachecki był zrównoważony wewnętrznie. Nie było arystokracji

• Słabość mieszczaństwa

• Polskie odrodzenie wykształciło elitę polityczną, która tworzyła dobre programy polityczne dla szlachty

W kształtowaniu demokracji szlacheckiej ważne znaczenie odegrały przywileje: koszycki, budziński itp.

W Budzie Ludwik Węgierski obiecał zniesienie w przyszłości wszystkich podatków w Polsce, oprócz starych świadczeń zwyczajowych. Obiecał po objęciu tronu zniesienie obowiązku prawa stacji.

W koszyckim Szlachta zwolniona została z płacenia podatku poradlnego z wyjątkiem 2 groszy rocznie z łanu kmiecego. Szlachta zwolniona została z obowiązku budowy i naprawy zamków i twierdz. Król zobowiązał się do wykupu z niewoli szlachciców, którzy w nią popadną w czasie wypraw zagranicznych. Szlachta uzyskała prawo do dszkodowań za udział w wyprawach zagranicznych. Urzędy starościńkie król zobowiązał się obsadzać tylko Polakami, a inne urzędy szlachtą z danej ziemi. Ludwik zobowiązał się do zachowania całości i integralności państwa polskiego.

Kolejne przywileje nadawał Władysław Jagiełło, który chciał zapewnić sukcesję na tronie dla synów z małżeństwa z Zofią Holszańską:

• Czerwiński- król zagwarantował nietykalność dóbr szlacheckich, które mogły być zajęte bez wyroku sądowego

• Brzeski- szlachcic mógł być sądzony tylko przez sąd szlachecki

• Jedlneńsko-krakowski- zagwarantowano nietykalność szlachty osiadłej

• Cerekwicko-nieszawski- bez zgody sejmików szlacheckich król nie mógł nakładać na szlachtę nowych praw ani podatków; musiał też konsultować z nimi powołanie pospolitego ruszenia.

Rzeczpospolita szlachecka

1569r. – inkorporacja Prus do Polski ( za rządów Zygmunta Augusta) od tego momentu podległy władzy królewskiej

Trzema ważnymi miastami były wtedy: Toruń, Olsztyn i Gdańsk

Pojawiło się tam Zgromadzenie Sądów Pruskich, zwanych Sejmem Pruskim

1385 – Układ w Krewie – połączenie Polski i Litwy. Jagiełło zobowiązuje się do chrystianizacji Litwy, otrzymuje Jadwigę za żonę.

1389r. – Śmierć Jadwigi. Jagiełło pozostaje królem Polski, lecz bez braw dynastycznych

PRZYWILEJE – wzmocnienie szlachty

1454r. – istotny początek demokracji szlacheckiej

Rozpoczyna się czas sejmików szlacheckich – początkowo były mało liczne. Jednak sam fakt tego, że mieli odwagę wystąpić samodzielnie, bez Rady Królewskiej, świadczy o tym, że czuli poparcie społ. Szybko wyodrębnili się, wchodzą w skład Izby Poselskiej.

Posłowie szlacheccy dążyli do zmniejszenia wpływów możnowładztwa mającego silną reprezentację w sensacie.

W 1505r. udaje im się przeprowadzić uchwałę stanowiącą, że wszelkie nowe decyzje w sprawach państwowych muszą być podejmowane za wspólną zgodą senatu i izby poselskiej (nihil novi sine consensu ominium – nic nowego bez zgody wszystkich)

WYKSZTAŁCENIE SIĘ SEJMU: 1493

ruch egzekucyjny: 1502-1569. ( Ważny sejm w 1562, w Piotrkowie, król pojawia się w stroju szlacheckim – sygnał porozumienia)

1562r. – ukształtowanie się trójizbowego sejmu

1. KRÓL

2. SENAT ( najwyżsi urzędnicy królewscy i dygnitarze kościelni)

3. IZBA POSELSKA ( przedstawiciele sejmików)

1569r. – UNIA LUBELSKA, powstaje RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

( państwo federalne, złożone z 2 części: Polski i Litwy)

Arystokracja litewska początkowo była sceptyczna co do unii, ale szybko zmieniła zdanie)

RON stała się mozaiką narodowościową, językową i wyznaniową. Mimo różnic społecz. Żyło w porozumieniu, min. ze względu na wspólne wartości szlacheckie, wśród których najważniejsza była wolność szlachecka.

Język, którym się posługiwano: pocz. Tylko łacina, z czasem coraz częściej język polski

WARTOŚCI STANU SZLACHECKIEGO:

1. Szlachectwo – pojmowane jako obywatelstwo, a wraz z nim określony szereg praw i obowiązków. Szlachta uznawała wyższość swego stanu nad innymi.

2. Dobro państwa polskiego – szacunek dla prawa i władzy

na zachodzie demokracja szlachecka była traktowana jako „rozpasana anarchia” (?)

3. Wolność- miała 2 stany: (?)

– świadczyła o możliwości tworzenia prawa przez szlachtę

- wolność od władzy, od poddaństwa

4. Równość, prawa przysługiwały wszystkich szlachcicom

Rządy Zygmunta III rodzą obawę o władzę absolutną. Król wykazywał tego typu tendencje, co spotkało się z wyraźnym oporem szlachty. Chciał uzyskać taką pozycję w Rzeczypospolitej, jaką mieli władcy w państwach absolutystycznych, chciał zmniejszyć rolę sejmu (min. wprowadzić zasadę przyjmowania uchwał większością głosów, a nie jak dotąd jednomyślnie.)

Ponadto król popierał kontrreformację, dążył do stworzenia państwa jednolitego wyznaniowo, popierał płynące z Rzymu naciski, by skłonić zamieszkałych w Rzeczypospolitej wyznawców prawosławia do uznania autorytetu papieża. W 1596r. część wyższego duchowieństwa wyraziła zgodę na zawarcie unii z Kościołem katolickim. W wyniku podpisanego w Brześciu Litewskim porozumienia powst. Kościół zwany grekokatolickim lub unickim. Zwolennikom unii obiecano dopuszczenie ich biskupów do senatu. Przywilej ten nie dotyczył zaś duchowieństwa prawosławnego, które nie uznało unii brzeskiej.

Opór części magnatów i szlachty wobec politycznych planów króla znalazł wyraz w zbrojnym buncie – rokoszu Zebrzydowskiego ( 1606-1609), który zakończył się kompromisowo: król zrezygnował z prób wzmocnienia swojej władzy, szlachta przestała domagać się jego detronizacji.

1652r. – po raz pierwszy zerwano sejm za pomocą „liberum veto” ( Siciński). Początkowo używano rzadko, później było to na porządku dziennym

XVI w. – apogeum rozwoju polskiej gospodarki i kultury, okres dorodzenia wpływów włoskich min. za sprawą Bony.

TOLERANCJA RELIGIJNA – poł. XVI w. na sejmie w 1559r. Zygmunt August uznał, że nie chce być królem samej szlachty

konf. Warszawska –każdy miał prawo decydować o swoim wyznaniu – 1573r., Konfederacja uchwalona przez samą szlachtę, nie narzucona z góry, tak jak w innych krajach.

Szacunek dla prawa i władzy – był dla szlachty bardzo ważny. Dopiero anarchia z czasów saskich i tamtejsi magnaci unikali prawa.

Król również podlegał prawu.

Szlachta interesowała się prawem, wielu młodych szlachciców chciała związać z tym swoją przyszłość.

Ostatnią wartością dla szlachty był POKÓJ. Traktowany w dużej mierze jako poszanowanie państw ościennych. Nie dopuszczano wojen zaczepnych, tylko obronne.

System ten szanowano do poł. XVII w. Do powstania Chmielnickiego. Dzięki temu systemowi nasze państwo choć wielonarodowe i wielokulturowe funkcjonowało jako jedność.

SEJMIKI SZLACHECKIE – podst instytucja reprezentująca szlachtę. Z reguły obejmował zasięgiem województwa, na czele stał wojewoda. Województwa duże mogły dzielić się na tzw ziemie, w obrębie których też działały sejmiki ( popularny na Mazowszu sejmik ziemi rawskiej)

Po połączeniu z Litwą ok. 70 sejmików.

Sejmik to zgromadzenie całej szlachty z całego regionu. Był rozwiązaniem demokracji bezpośredniej. Sejmiki były zwoływane przez króla

FUNKCJE SEJMIKÓW

1. Był organem samorządu terytorialnego szlachty

2. Reprezentant szlachty w sejmie ( sejmik wybierał swojego reprezentanta)

3. Był podstawową formą życia politycznego szlachty

W kronikach i lekturze skupiano się głw na zabawach szlachty – pijaństwie i rozboju. Nie do końca tak było, pomija się w tych opisach codzienną pracę.

Zmieniały się nazwy sejmiku – w zależności od zadania jakie przednim stało, np. relacyjny, poselski itd.

Na sejmikach głosowano za pomocą WIĘKSZOŚCI, uchwalano instrukcje poselskie – reguły dla posłów, na niektórych sejmach nie było instrukcji.

Do potopu szwedzkiego istniały sejmiki prowincjonalne – w Małopolsce i Wlkpol., litewski i pruski – zbierała się przed sejmem walnym, uzgadniali stanowiska.

Sejmiki generalne Prus – Zgromadzenie Sejmów Pruskich, był 2 izbowy:

- RADA PRUSKA ( Izba wyższa)

- IZBA POSELSKA ( dzieliła się na ziemiańską i mieszczańską)

SEJM WALNY:

Zawierał przedstawicieli różnych stanów – od poł XV w.

1495r. – reprezentanci spotykają się w odrębnej izbie, początek IZBY POSELSKIEJ, ukształtował się DWUIZBOWY SEJM

- trwał tak długo, ile trzeba było

- Król nie miał obowiązku być na sejmie, ale często to robił

1562r, - ukształtowanie się trójczłonowości sejmu polskiego:

- Król

- senat ( izba wyższa)

- izba poselska

IZBA POSELSKA – składała się z posłów wybranych odrębnie na każdy sejm - nie było kadencyjności

Art. Henrykowskie ustalały, że sejmy mają być zwoływane co 2 lata, sejm zwyczajny –ordynaryjny ( trwał 6 tyg. – 6 niedziel)

Przewidywano też zwoływanie sejmików nadzwyczajnych, na 2 tyg.

Sejmy mogły przedłużać okres swojego obradowania. Limity ustalano dlatego, że sejmy były męczące dla posłów.

Miejsce obrad – głw Warszawa ( jednakowa odległość z Krakowa i Wilna)

sejmy korporacyjne – KRAKÓW

W XVI w. nie istniały partie polityczne w takim znaczeniu jak dziś. Działały pewne frakcje ( np. te skupione wokół Potockich). Pod koniec XVIw. I na pocz XVII w Polsce szlachta stanowiła 10%( z 11 mln osób) , to dosyć dużo, wiele osób miało pełne prawa polityczne, wpływało na decyzję monarchy.

Ważny moment – wykształcenie się ruchu egzekucyjnego. Ruch walczył o prawa szlachty.

Wiek XVI to apogeum demokracji szlacheckiej.

Izba poselska –reprezentanci sejmików

Sejmik wybierał posłów i otrzymywali oni instrukcje ( instrukcja była wiążąca politycznie a nie prawnie). Posłowie Ci byli nazywani „posłami z pełną władzą”, sejmików było 24.

Sejm walny – ogólne zgromadzenie, na które przybywał król

„Dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem” – od sejmiku do sejmiku płynęło życie polityczne szlachty.

Wtedy też nastąpiło przeniesienie stolicy do Warszawy, co przez niektórych traktowane było negatywnie na rozwój państwa. Szlachta na Mazowszu nie była tak rozwinięta jak np. Szlachta sandomierska.

RON TRWAŁA 222 LATA

W okresie tym panowała zasada demokracji opartej na jednomyślności – DEM. KONSENSUALNA. Z reguły nie liczono głosów na obradach, marszałek pytał – „jest zgoda?”. Szlachta dochodziła do porozumienia głw dzięki jednolitemu systemowi wartości. Frekwencja na sejmie była znaczna, zwykle ok. 85%.

Większość posłów to szlachta średnia – ok. 20% to przedst. Magnaterii.

Z czasem doszło do wzmocnienia pozycji magnaterii RON stała się zlepkiem państewek magnackich. Dominował tam tzw. Absolutyzm magnacki, co nie stało w sprzeczności, że w Rzeczypospolitej panowała demokracja.

SENAT -> w całości pochodził z nominacji królewskich. Senatorem zostawało się dożywotnie, powoływani na konkretne funkcje:

- kasztelan niższy

-kasztelan wyższy

- wojewoda

- biskupi diecezjalni

Biskupi diecezjalni mieli swoich doradców (Biskup pomocniczy), podobnie jak wojewodowie, lecz pomocnicy nie zasiadali w senacie.

Wojsko -> pospolite ruszenie. Ostatni raz zwołane w 1672r.

W senacie bardzo prestiżowe były funkcje ministerialne marszałków i ket(..?) weszli w 1708r. do senatu.

Formalnie senat liczył 140 członków. W praktyce było ich mniej, bo senatorowie łączyli swoje funkcje.

Senatora nie można było pozbawić urzędu, można było go awansować. Do pewnego czasu nie można było łączyć funkcji ministerialnych z innymi.

- ministrów było 10 ( 5-korona, 5-Litwa)

- biskupów – 15 ( 13 korona, 2-Litwa)

duchownych nie było w sejmie, więc w senacie mieli jedyną reprezentację

- Wojewodowie – 32 ( 22 korona i 10 Litwa)

- Kasztelanowie 83 ( 73 Korona i 10 Litwa) – wyższych ok. 60, niższych ok. 20

Obrady sejmowe były bardzo męczące. Marszałkowie Izby niejednokrotnie byli wynoszeni na noszach.

Król z reguły przystawał na ustalenia sejmu. Tylko Zygmunt dwukrotnie wprowadził sankcję wobec ustaw senatu.

FUNKCJE SENATU:

1. Ciało doradcze monarchy

2. Był sądem najwyższym – rozstrzygał najcięższe zbrodnie oraz prze(…?) wobec państwa i króla

3. Funkcja ustawodawcza – konieczność zgody senatu na uchwały sejmu

4. --||-- kontrolna, np. kontroli skarbowej

W senacie głosy były ważone ( nie liczone), ale zgoda jego była niezbędna dla przyjęcia uchwały.

Wojna północna

Brał w niej udział król Polski, jako elektor saski. Polska była wyniszczona gospodarczo i zdemoralizowana. Próba odbudowy – ks. Konarski, pijarzy

1764r. – królem został S.A. Poniatowski, pozbawiono praw politycznych szlachtę i gołotę. Konstytucja z 1791r. – znosi sankcję królewską na mocy prawa.

Konstytucja – zasada zwierzchnictwa narodu, podziału władzy, reprezentacjo – posłowie byli reprezentantami całego narodu.