KLASYFIKACJA GLEB

Kryteria podziału gleb są bardzo różne:

1. kategoria użytkowa gleb - sposób trwałego użytkowania, które wywiera zasadniczy wpływ na morfologię profilu glebowego, właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne oraz wartości użytkowe.

gleby orne (uprawne)

darniowe (łąkowo - pastwiskowe) gleby leśne

pod wodami

2. bonitacja gleb - określenie ich jakości

3. podział na kompleksy przydatności rolniczej

4. klasyfikacja gleb (na rodzaj i gatunki)

Bonitacyjna klasyfikacja gleb

Określona na podstawie aktualnej lub potencjalnej produkcyjności przy odpowiednim użytkowaniu. Stosowany jest sześcioklasowy system, osobny dla każdej kategorii użytkowej.

Bonitacja gruntów ornych opiera się na terenowych badaniach odkrywek glebowych uwzględniając:

położenie

budowę profilu (głównie gleby i poziomu próchniczego) barwę strukturę

skład granulometryczny przepuszczalność stosunki wodne odczyn zawartość CaCO3

Klasyfikacja gruntów ornych:

I - gleby orne najlepsze (wszystkie rośliny - wysokie plony) zasobne w składniki pokarmowe bardzo dobre i dobre właściwości fizyczne i chemiczne wytworzone z glin utworów pyłowych (less) i skał wapiennych poziom próchniczy ponad 30 cm

Należą do niej najlepsze czarnoziemy (leśno - stepowe, leśno - łąkowe), najlepsze mady próchniczne, czarne ziemie, najlepsze gleby brunatne ( z lessów i utworów lessowatych), najlepsze rędziny czarnoziemne.

II - gleby orne bardzo dobre - podobne właściwości, ale nieco gorsze pod względem właściwości fizycznych -»trudniejsze do uprawy (mogą być bardziej ilaste lub piaszczyste). W Polsce zajmują ok. 12% powierzchni

mniej przepuszczalne

często zmeliorowane

Należą do niej bardzo dobre czarnoziemy (leśno - stepowe, leśno - łąkowe z utworów lessowatych i glin marglistych), bardzo dobre mady pyłowe i próchniczne lekkie i średnie, bardzo dobre czarne ziemie, bardzo dobre gleby brunatne ( z lessów i utworów lessowatych), najlepsze brunatne wytworzone z glin i iłów pylastych, najlepsze gleby płowe (z glin i iłów pylastych)

IIIa- gleby orne dobre (większa rozmaitość)

gorsze właściwości fizyczne i chemiczne ( znacznie wahania poziomu wód gruntowych)

wysokość plonów waha się w szerokich granicach niektóre wykazują pewne oznaki degradacji

Należą do niej m.in. gleby brunatne i płowe piasków gliniastych mocnych ( naftowych lub nagtinowych), średnio dobre gleby brunatne i płowe ( z glin, utworów pyłowych, lessów i utworach lessowatych, iłów), najlepsze spośród rędzin brunatnych, zmeliorowane gleby torfowo - murszowe.

III b- gleby orne średnio dobre

jeszcze gorsze właściwości fizyczne i chemiczne (znaczne wahanie poziomu wód

gruntowych)

plony silnie uzależnione od warunków atmosferycznych

gleby narażone na erozję

Należą tu m.in. gleby brunatne i płowe opadowo - glejowe ( z piasków gliniastych mocnych), średnio dobre gleby brunatne i płowe (z glin, iłów i utworów pyłowych), gorsze odmiany czarnoziemów leśno -stepowych i średnio dobre Czarnoziemy leśno - łąkowe, średnio dobre czarne ziemie, średnio dobre mady, rędziny węglanowe —wapniowe i gipsowe.

IVa - gleby orne średnie lepsze

IVb - gleby orne średnie gorsze - zdecydowanie mniejszy wybór roślin uprawnych. Przeważają w Polsce

częściowo wadliwe - albo za lekkie i za suche albo zbyt ciężkie i wilgotne

plony silnie uzależnione od warunków atmosferycznych, szczególnie w okresie

wegetacyjnym

często występują w gorszych położeniach morfologicznych, na większych

spadkach, narażone na erozje wodna

Gleby ciężkie z tej klasy są zasobne w składniki pokarmowe i posiadają dużą żyzność potencjalną lecz są mało przewiewne, podmokłe, ciężkie w uprawie. W okresie upałów zasychają na trudne do rozbicia bryły, w warunkach wilgotnych mażą się podczas uprawy. Gleby lekkie wykazują wrażliwość na suszę.

V-gleby orne słabe

wrażliwe na suszę

mała zawartość próchnicy

gleby zawodne

Gleby wytworzone z piasków gliniastych, mało żyzne, często kwaśne, wytworzone z glin i pyłów zalegających na piaskach lub żwirach. Należą tu m.in. lżejsze gleby brunatne, rdzawe, płowe i bielicowe wytworzone ze żwirów piaszczystych i gliniastych, piasków słabo gliniastych na przepuszczalnym podłożu lub na wapieniach oraz piasków słabo gliniastych wietrzeniowych o stale za wysokim poziomie wód gruntowych. Wchodzą tu też gleby bardzo silnie podmokłe występujące w położeniach bezodpływowych wytworzone z glin i iłów: płytkie Czarnoziemy leśno - łąkowe i czarne ziemie wytworzone z piasków słabo gliniastych, czarne ziemie silnie podmokłe, gleby torfowe bardzo płytkie, mady ciężkie.

VI - gleby orne najsłabsze

gleby wadliwe i zawodne

plony bardzo niskie i niepewne

gleby za suche i za luźne

poziom próchniczy do 25 cm

gleby bardzo płytkie lub płytkie silnie kamieniste -trudne do uprawy

gleby za mokre, o stale za wysokim poziomie wód gruntowych, często ze storflałą lub murszastą próchnicą

nadające się do uprawy jedynie żyta, koniczyny, łubinu

cześć z nich nadaje się pod zalesienie

Do tej klasy zaliczane są gleby rdzawe, bielicowe, wytworzone ze żwirów piaszczystych

VIRz - gleby pod zalesienie

gleby bardzo ubogie

zbyt suche, nieprzydatne do uprawy polowej inicjalny poziom próchniczy (ok. 15 cm)

Należą tu gleby rdzawe, rankery i btelicowe wytworzone ze żwirów piaszczystych, piasków luźnych

Osobna klasyfikacja dotyczy gleb górskich, w których kryterium decydującym jest wysokość stąd redukcja ilości klas do 4. Zaznacza się tu pionowy podział na strefy bonitacyjne. Wraz ze wzrostem wysokości następuje redukcja o jedna klasę, stąd np. w Karpaczu nie może być wyższej klasy bonitacyjnej niż V.

Trwałe użytki zielone to łąki i pastwiska, które trwają na jednym miejscu bez przeorywania i nie wchodzą w normalne użytkowanie polowe z przyczyn obiektywnych. Uprawa płużna sporadycznie i nie dłużej niż 2-3 lata.

Bonitacja użytków zielonych podobnie jak gleb ornych posiada 6 klas. Brak jest podziału w klasach III i IV na a i b. Kryteria brane pod uwagę przy bonitacji:

• właściwości gleby

• skład gatunkowy roślin

• zadarnianie

• stosunki wodne

• urządzenie melioracyjne

• wysokość plonu i jego jakość

• dostępność terenu i ukształtowanie powierzchni, kamienistość terenu, zakrzewienia

klasa I- użytki zielone na glebach mineralnych

zasobnych w próchnicę o trwałej strukturze gruzełkowo - ziarnistej przewiewnych i przepuszczalnych zasobnych w składniki pokarmowe -w warunkach naturalnych o najkorzystniejszym układnie stosunków wodnych

Należą do nich czarnoziemy, czarne ziemie, gleby brunatne, mady średnie próchnicze. Poziom zwierciadła wód podziemnych na głębokości 120 - 160 cm, teren równy, dostępny. Roślinność: najlepsze trawy bez turzyc i chwastów. Plon ponad 5t/ha bez nawożenia, łąki 3-kośne.

Klasa IV - trwałe użytki zielone na glebach torfowych mocno zdegradowanych rozpylonych oraz na glebach mineralnych lub torfowych stale podtapianych, trudnodostępnych. Często są zbyt suche -wytworzone z piasków, płytkie, płytkie rędziny, roślinność turzycowa, wydajność ok.. 1,5t/ha siane z ha

Z punktu widzenia przydatności pod uprawę, można je łączyć w kompleksy o zbliżonych właściwościach.

Kompleksy przydatności rolniczej ( kompleksy glebowo - rolnicze) to zespół różnych jednostek taksonomicznych gleb, które wykazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być poddane użytkowaniu.

Kryteria klasyfikacyjne:

• charakter i właściwości gleby (typ, podtyp, rodzaj, gatunek, właściwości fizykochemiczne)

• warunki klimatyczne gleby

• sytuacja geomorfologiczna

• układ stosunków wilgotnościowych

• przydatność gleb pod użytki rolne

Nazwy kompleksów pochodzą od nazw gatunków zbóż - pszenicy, owsa w odniesieniu do terenów górskich.

KOMPLEKS GLEB PSZENNY (burak, pszenica, okopowe)

a) bardzo dobry I i II klasa

b) dobry III a i b

c) wadliwy (południowa ekspozycja)

KOMPLEKS GLEB ŻYTNICH- lekkie z piasków gliniastych (żyto, ziemniaki)

a) bardzo dobry IV a, b

b) dobry V, VI

c) słaby VI

d) najsłabszy (żyto, łubin)

KOMPLEKS ZBOŻOWO- PASTEWNY

a) mocny- nadmiernie wilgotny z iłów, pyłów

b) słaby- gleby V, Vi, IV b- nadmiernie suche, po nawodnieniu staja się żyznymi

KOMPLEKS GLEB GÓRSKICH

- pszenny górski

- zbożowy górski

- owsiano-ziemniaczany górski

- owsiano- pastewny górski

- gleb ornych

- użytki zielone

podzial

gleby litogeniczne

IA. Gleby mineralne bezwęglanowe słabo wykształcone - w początkowej fazie rozwoju (A)/C-C i słabo wykształcone bez wyraźnych poziomów diagnostycznych A-C. Rozdrobnienie materiału głównie na skutek wietrzenia fizycznego. Części mineralne słabo powiązane z materią organiczną.

• litosole - gleby inicjalne skaliste. (Ą)C - C mało różnią się od skały

miąższość materiału zwietrzelinowego do 10 cm słabo wykształcony poziom próchniczny

- powstałe z granitu, gnejsu

- występują w górach na wierzchowinach, stromych stokach (erozyjne) -obszary turni, gołoborza

roślinność: skąpa typu naskalnego lub murawowego, pojedyncze okazy świerka karłowatego, sosny lub kosówki

• regosole - gleby inicjalne luźne (na piasku) (A)/C - C poziom A i C nie przekracza 10 cm

- tereny wydm śródlądowych

roślinność - mało wymagająca roślinność pionierska, suche bory sosnowe

• pelosole - gleby inicjalne ilaste AC - C

- wytworzone ze zwięzłych skał macierzystych gliniastych lub ilastych na obszarach zdenudowanych (odsłonięcia iłów trzeciorzędowych, warwowych), lub zaakumulowanych materiałem z denudacji mała zawartość próchnicy brak jeszcze trwałych połączeń próchniczno-ilastych

• rankery - gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych AC - C (etap rozwojowy litosole -> rankery).

miąższość poziomu AC leżącego bezpośrednio na niezwietrzałej skale

masywnej 10-30 cm

skała masywna nie głębiej niż 50 cm

- wyraźna granica między poziomem próchnicznym a póz. Skały macierzystej gleby kwaśne (3-5 pH)

- występowanie w piętrze kosodrzewiny, pod roślinnością acidofilnych zbiorowisk trawiastych, pod borem górnoreglowym

• arenosole - gleby słabo wykształcone ze skał luźnych, gł. piasków o głęboko zalegających wodach gruntowych A-C . Dalsze stadium rozwojowe gleb inicjalnych luźnych REGOSOLE -» ARENOSOLE

miąższość poziomu A (ochric) leżącego bezpośrednio na skale macierzystej

wynosi 10-30 cm

oprócz poziomu próchnicznego brak innych poziomów diagnostycznych

IB. Gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju - podstawowy czynnik glebotwórczy -skała macierzysta węglanowa (wapienie, margle, dolomity), siarczanowa (gips) lub klastyczna skała zasobna w węglan wapnia.

• Rędziny ACca - Cca - Rca gleby litogeniczne wytworzone ze skał wapiennych lub siarczanowych, występujące w różnych strefach klimatycznych. Wpływ skały macierzystej zaznacza się w tempie tworzenia się rędziny. Decyduje o tym: wiek skały struktura właściwości

Przykład:

+ wapienie łatwowietrzejące (kredowe) -> szybki proces tworzenia się gleby + wapienie twarde (prekambryjskie), trudnowietrzejące wapienie i dolomity triasowe i dewońskie, wapienie krystaliczne (marmury)

Powstawanie rędzin - procesy wietrzenia

- rozpad i rozkład skały macierzystej

- uwalnianie rozpuszczalnych węglanów - przechodzenie węglanu wapnia pod wpływem kwasu węglowego w kwaśny węglan wapnia CaCO₃ + H₂O + CO₂ & Ca (HCO₃)₂

- zróżnicowanie składu granulometrycznego w profilu glebowym

Cechy i właściwości rędzin:

duża zmienność przestrzenna miąższość rędzin uwarunkowana: o falista rzeźbą terenu « różną podatnością, skały macierzystej na wietrzenie, a zwietrzeliny na erozje

• zjawiskami krasowymi

• domieszkami obcymi

zawartość odłamków skały macierzystej wzrasta wraz z głębokością w całym profilu burzy z HC1 odczyn zasadowy lub obojętny

znaczna ilość próchnicy (2 - 6%) typu muli lub mull-moder wysoki stopień wysycenia KS kationami Ca próchnica nasycona Ca² trwałe kompleksy próchniczno-mineralne powolny przebieg procesów mineralizacji i zmienna zawartość makro- i mikroelementów w układzie poziomym

Kryteria podziału rędzin:

1. rodzaj zwietrzeliny:

rędziny czyste

rędziny mieszane (z obtoczonymi odłamkami innych skał)

2. zawartość szkieletu:

słabo szkieletowe < 10 % średnio szkieletowe 10-50 % silnie szkieletowe > 50 %

M

3. miąższość gleby:

płytkie < 25 cm
średnio głębokie 25 - 50 cm

głębokie 50-100 cm
bardzo głębokie > 100 cm

Podtypy rędzin:

a) rędziny inicjalne ACca - Cca - Rca

poziom ACca do 10 cm

nieprzydatne do uprawy, trudne do zalesienia

roślinność trawiasta, kserofitowa, naskalna, murawowa a) rędziny właściwe ACca - Cca - Rca

miąższość poziomu ACca 10 - 30 cm

próchnica do 3 % (na terenach górskich większa)

rędziny terenów górskich silniej wietrzejące niż terenów nizinnych a) rędziny czarnoziemne A - Cca - Rca

miąższość poziomów moliic (A — ACca) przekracza 30 cm

próchnica w poziomie A - ponad 3 %

tworzą się najczęściej z miękkich utworów kredowych (ilasta i gliniasta

zwietrzelina) i porowatej opoki wapiennej

roślinność: żyzne zbiorowiska gradowe a) rędziny brunatne A-Bbr- Cca -Rca

miąższość poziomu A do 30 cm i do 5 % węglanów głównie we frakcji

szkieletowej - brak węglanów w częściach ziemistych - odczyn obojętny lub lekko kwaśny

a) rędziny próchniczne górskie

2. rędziny butwinowe górskie

Rodzaje rędzin - w zależności od skały macierzystej:

1.węglanowe-ze skał węglanowych różnych formacji geologicznych (r. trzeciorzędowe, kredowe, jurajskie, triasowe, dewońskie, permskie, prekambryjskie)

2. siarczanowe - gips

Ewolucja rędzin (cykl rozwojowy):

1. Rędziny wytworzone z twardych wapieni krystalicznych w warunkach klimatu wilgotnego

pod roślinnością lasów liściastych lub mieszanych.

Rędzina inicjalna -> rędzina właściwa -> rędzina brunatna -> gleba brunatna

2. Rędziny wytworzone w klimacie kontynentalnym z miękkich wapieni kredowych pod roślinnością łąkowo-stepowa

Rędzina inicjalna -> rędzina właściwa -> rędzina czarnoziemna -> czarnoziem

Rozmieszczenie rędzin na terenie Polski:

s rędziny trzeciorzędowe - Roztocze, Niecka Nidziańska

s rędziny kredowe -Wyż. Lubelska, Roztocze, Niż. Sandomierska, Niecka Nidziańska, Opole

s rędziny jurajskie - Jura Krakowsko-Częstochowska

s rędziny triasowe, dewońskie i permskie - okol. Kielc, Chęcin

v rędziny prekambryjskie - Kotlina Kłodzka

S rędziny siarczanowe - okol. Buska, Wiślicy

• Pararędziny - gleby wytworzone ze skał klastycznych bogatych w węglany (łupki ilaste, piaskowce ze spoiwem węglanowym, niektóre osady zwałowe młodszych faz zlodowacenia.

DZIAŁ: GLEBY NAPŁYWOWE - gleby powstałe pod wpływem wody spływającej i płynącej (z osadów aluwialnych i deluwialnych)

rząd: gleby aluwialne

Typ: Mady rzeczne

Cechy i właściwości

- warstwowana budowa profilu glebowego

- przyrost warstw od dołu ku górze

- zróżnicowanie składu mineralnego i garanulometrycznego w warstwach

- zróżnicowanie granulometryczne w profilu podłużnym rzeki

- osadzane w układzie podłużnym [ poprzecznym (im dalej od koryta, tym drobniejszy materiał)

- w przypadku mikroreliefu na powierzchni dna doliny - zróżnicowanie granulometryczne w obrębie form (w zagłębieniach materiał ilasty)

Podtypy:

• mady rzeczne właściwe

• mady rzeczne próchniczne

• mady rzeczne brunatne

Gatunki mad określane na podstawie uziarnienia poziomu próchnicznego i warstw

przeważających. Kryterium jest % zawartość części spławialnych.

dział: gleby autogeniczne

rząd: gleby czarnoziemne- powstające w strefie klimatu kontynentalnego pod roślinnością łąkową.

Geneza: duża aktywność biologiczna środowiska (szybkie gromadzenie masy - szybka humifikacja i rozkład), skala macierzysta (utwory lessowe)

Typ: Czarnoziemy - gleby próchniczne, stepowe, powstałe w warunkach klimatu kontynentalnego z roślinnością stepową, łąkową.

Główne czynniki glebotwórcze:

klimat (małe opady zimą i jesienią, lata suche i gorące)

roślinność (trawy kserofilne - ostnice i kostrzewy) Typowe procesy prowadzące do rozwoju tej gleby:

humifikacja Charakterystyczny poziom próchniczny o miąższości ponad 30 cm, barwy czarnej.

Czamoziemy w Polsce powstawały na lessach w okresie postgacjalnym (klimat suchym, kontynentalny - roślinność łąkowo-stepowa.

Podtyp: Czamoziemy niezdegradowane Cechy i właściwości:

poziom próchniczny przeważnie do 70 cm

- zawartość próchnicy 2- 4%

- CaCO₃ od powierzchni lub do głębokości 30- 60 cm

- odczyn poziomu A - słabo kwaśny, obojętny lub zasadowy

- zasobne w składniki pokarmowe trwała struktura gruzełkowa liczne kanaliki dżdżownic odpowiedni układ właściwości fizycznych

Podtyp: Czarnoziemy zdegradowane - przeważają w Polsce

Cechy i właściwości:

roślinność leśna (zakwaszenie)
erozja wodna i wietrzna

długoletnia uprawa pod roślinnością zbożową (nadmierne spulchnienie, większa aeracja, mineralizacja substancji organicznej).

Cykl rozwojowy: Regosole =>

gleby słabo wykształcone lessowe => czarnoziem leśno-stepowy właściwy => czarnoziem leśno-stepowy zdegradowany

rząd: gleby bruNatNoziemne - powstające w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego i

wilgotnego

Czynniki glebotwórcze:

- klimat i roślinność (lasy liściaste, mieszane lub bory mieszane w górach)

- skala macierzysta:

• osady klastyczne (zasadowe), luźne i scementowane

• skały magmowe i metamorficzne

Cechy i właściwości:

- gleby biologicznie czynne (szybki rozkład substancji organicznej)

- odczyn obojętny, zasadowy czasem kwaśny (w górach)

powstają w warunkach intensywnego wietrzenia biochemicznego (rozkład minerałów i uwalnianie się tlenków żelaza, które w formie wodorotlenków wchodzą w skład związków

próchnicznych lub wytrącają się na powierzchni ziaren dając brunatne zabarwienie lub też są przemieszczane w głąb profilu. W zależności od tego gdzie się gromadzą wyróżnia się typ:

• gleb brunatnych (właściwe i kwaśne

• gleb płowych (lessive)

Typ: Gleby brunatne - powstałe w wyniku procesu brunatnienia (poziom bnjnatnienia - poziom diagnostyczny B).

Proces brunatnienia:

• uwalnianie tlenków żelaza w wyniku wietrzenia biochemicznego

• tworzenie się otoczek żelazisto-próchnicznych na powierzchni cząstek glebowych

• wodorotlenki nadają rdzawą barwę

• kationy Fe³* (Al³*, Ca²⁺, Mg²*) wiążą ujemnie naładowane koloidy próchniczne l ilaste (lepiszcze ~ trwałe połączenia próchniczno-ilaste)

Cechy i właściwości:

- brunatna barwa profilu

- pH poziomu A 6-7,2 pH g. brunatne właściwe i 4-5 pH g. Brunatne kwaśne

- pionowy rozkład właściwości i składu

Typ: Gleby płowe - powstałe w wyniku procesu przemywania (lessivage). Poziom charakterystyczne: Eet- poziom przemywania, wymywania iłu koloidalnego; Bt- poziom wmywania iłu koloidalnego.

Proces !essivage - proces w wyniku którego z górnych poziomów przemieszcza się ił koloidalny. Zachodzi w 3 fazach:

I - wymywanie w głąb profitu soli rozpuszczalnych

II - peptyzacja koloidów glebowych i wymycie wolnych jonów Ca i Mg Ul - przemieszczanie części koloidalnych minerałów ilastych

Czynniki glebotwórcze:

• wilgotny klimat (przewaga zstępującego ruchy wody)

• roślinność stwarzająca kwaśne warunki (peptyzacja, uruchamianie niektórych związków) skały macierzyste o dużej porowatości i przepuszczalności (lessy, utwory płowe, piaski gliniaste)

Cechy i właściwości:

- barwa poziomu Eat - płowa, jasno-szaro-żółta (w stanie wilgotnym), w stanie suchym prawie biała

zróżnicowanie składu granulo metrycznego w profilu glebowym drobnogruzełkowa, nietrwała struktura

Cykl rozwojowy gleb brunatnoziemnych

Regosole =>

gleby słabo wykształcone luźne =>

gleby brunatne właściwe =>

gleby brunatne wyługowane =>

gleby płowe =>

gleby płowe bielicowane

---