Nauki geologiczne: geologia (g dynamiczna, historyczna) (paleont, hydrogeo, geomorf, g stosow, g inzyn), geo stosowana, Budowa Ziemi: W kuli ziemskiej można wydzielić kilka koncentrycznych warstw (powłok) o różnym składzie i/lub cechach fizycznych, które nazywa się geosferami. W najszerzej przyjętym podziale wyróżnia się: skorupę ziemską, płaszcz Ziemi (górny i dolny), oraz jądro Ziemi (zewnętrzne i wewnętrzne). Skorupa ziemska oraz najwyższa część płaszcza składają się na litosferę (w niektórych starszych podziałach litosfera była utożsamiana ze skorupą ziemską).
skorupa ziemska - zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej otoczona hydrosferą i atmosferą, a w głębi granicząca z płaszczem Ziemi (wzdłuż nieciągłości Moho). Grubość jej waha się od 5 do 80 km mając zdecydowanie większą miąższość na obszarach lądowych. Jest to powłoka typowo skalna, sztywna. Można w niej wyróżnić trzy zasadnicze warstwy: osadową, granitową i bazaltową. W części oceanicznej jest to warstwa osadowa i bazaltowa, w części suboceanicznej (subkontynentalnej) osadowa, niewielkiej grubości granitowa (często nieciągła) i bazaltowa i w części kontynentalnej osadowa, granitowa i bazaltowa. Wraz ze skalną częścią górnego płaszcza (kruchej i sztywnej warstwy perydotytowej) tworzy litosferę
astenosfera (warstwa Gutenberga) - warstwa górnego płaszcza występująca bezpośrednio pod litosferą. Jest to geosfera odznaczająca się znacznie większą plastycznością, w związku z częściowym stopieniem skał w jej obrębie. Pojawia się na głębokości od 10 do 100 km i sięga do ok. 350 km pod powierzchnią Ziemi.
płaszcz Ziemi - warstwa kuli ziemskiej leżąca pomiędzy skorupą ziemską a jądrem Ziemi. Przyjęty jest pogląd, że procesy zachodzące w płaszczu Ziemi są źródłem energii dla diastrofizmu. Sięga do ok. 2900 km od powierzchni Ziemi. Część płaszcza pomiędzy astenosferą a jądrem Ziemi nazywa się mezosferą.
jądro Ziemi (barysfera) - centralna część kuli ziemskiej poniżej 2900 km składające się z części zewnętrznej najprawdopodobniej w stanie płynnym i części wewnętrznej najprawdopodobniej będącej ciałem stałym.
Litosfera do 70 km, granity, bazalty, gęstość 2,6 - 7,7 g/cm3 Astenosfera do 100km, półpłynny bazalt i perydotyt, 3.0-3.3 g/cm3 Mezosfrea do 2500 km z perydotytu z Cr i Ni. 5.0 - 6,5 g/cm3 Barysosfera zbud z Fe i Ni, konsyst nieznana. Cokół kontynent skaly osadowe(Si, Al.,O2) 0,16 km, nast. Granit od 10-30 km, azaltowa 20-30 km. Ruchy endogeniczne (wewnętrzne): ruchy distroficzne(izostatyczne, pirogeniczne, diktyogeniczne, orogeniczny), plutonizm , wulkanizm, trzęsienia ziemi. ruchy izostatyczne - pionowe ruchy bloków skorupy ziemskiej lub całej litosfery będące przejawem kompensacji izostatycznej, tj. przywracania zakłóconej równowagi przez fałdowanie, gromadzenie osadów, powstawanie lub zanik pokrywy lodowej i.t.p. np. podnoszenie się obszarów zlodowaconych (Zatoka Botnicka) max. 1cm/rok, poglacjalne ponad 300 m., a jeszcze może 200 m.
ruchy epejrogeniczne - powolne i długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej obejmujące najczęściej rozległe obszary (nawet całe kontynenty i morza), które nie powodują istotnych deformacji wewnętrznych, czyli zmian struktury. Często miały charakter oscylacyjny. Przyczyny różne (izostatyczne ruchy wywołują wędrówkę mas, poziomy nacisk, zmiany objętości podłoża kontynentów wynikające ze zmiany warunków termodynamicznych. Nie maja bezpośrednich przyczyn w zaburzeniu izostazji.ruch diktyogeniczne-wyniku tych ruchów powstały w neogenie i 4-rzędzie nabrzmienia i obniżenia podłużne lub kopulaste o zasięgu do kilkuset km. i wys do kilkuset m
. ruchy orogeniczne (ruchy górotwórcze) - intensywne, krótkotrwałe, epizodyczne i nieodwracalne ruchy skorupy ziemskiej obejmujące dość ograniczone obszary, prowadzące do dość istotnych deformacji wewnętrznych (przede wszystkim fałdowania) i w konsekwencji do powstania gór Trzęsienia ziemi: hipocentrum (ognisko) - miejsce z którego fale się rozchodzą, epicentrum - punkt najwcześniej uderzony, sejsmografy - urządzenia do rejestracji trzęsień Ziemi, obszary pensejsmiczne, - trzęsienia słabe,obszary asejsmiczne - wolne od trzęsień. Wulkanizm - ogół procesów polegających na wydobywaniu się lawy i towarzyszących jej gazów i par na powierzchnię Ziemi. gdzie ze stopienia skał tworzy się magma. Wyróżniamy lawę kwaśną i zasadową
Plutonizm - zjawiska prowadzące do powstania magmy i głębinowych skał magmowych. Intruzje (wtargnięcia magmy w skały już istniejące) dzielimy na intruzje zgodne (wchodzące w przestrzenie na granicach warstw) np. lakolity, sille , lopolity, oraz intruzje niezgodne (przerywające, przetapiające warstwy istniejące) np. batolity, dajki, żyły kominowe.Formy utw przez sily wewn: f planetarne (baseny ocean i cokoly kont); f strukturalne poch tekton (niziny, wyzyny, gory); f stukt poch wulk (kratery, kaldery); Pseudowulkany, F halokinetyczne (wysady solne, kratery meteoryt); F strukt w obrębie basenów oceanicznych (szelfy, stoki kont, dna basenow oc, grzbiety i waly srodoc, rowy ocea, łuki wyspowe, załukowe baseny morskie) Wietrzenie - zmiany fizyczne i chemiczne dokonujące się w skale, gdy jest ona wyeksponowana na działanie atmosfery, hydrosfery i biosfery. Powoduje to rozpad skał i minerałów, a w trakcie działania czynników chemicznych i rozkład.Wietrzenie dzielimy na mechaniczne (fizyczne) i chemiczne.Wietrzenie mechaniczne (dezintegracja) - odłączanie fragmentów skał od pierwotnej całości lub rozdzielanie skał na drobniejsze fragmenty bez zmiany ich składu chemicznego.Wietrzenie mechaniczne wywoływane jest przez:
zróżnicowane rozszerzanie się skał wywołane zmniejszaniem się ciśnienia wskutek odciążenia, następujące wówczas, gdy powierzchnia jej zostaje odsłonięta, wzrost obcych kryształów, takich jak lód lub sól w szczelinach i porach skał (sól działa silniej niż lód),,nierównomierne rozszerzanie się i kurczenie ziaren mineralnych wywołane niejednakowym lub nagłym ogrzaniem i oziębianiem powierzchni skały,
Rośliny swoimi korzeniami też powodują rozsadzanie skał.
Charakterystyczne łuszczenie się warstw skały wzdłuż linii najmniejszej wytrzymałości nazywa się eksfoliacją.
Wietrzenie chemiczne (dekompozycja) - rozkład struktury chemicznej w obrębie ziaren mineralnych pierwotnej skały.Wietrzenie chemiczne zachodzące w skałach są bardzo silnie związane z wodą będącą zarówno reagentem jak i nośnikiem produktów reakcji. Procesy wietrzenia chemicznego to:utlenianie i redukcja, często dotyczy związków żelaza, którego w skałach jest zazwyczaj bardzo dużo, np. utlenianie tlenku żelazawego do żelazowego. hydroliza - tj. rozkład minerałów pod wpływem wody np. rozpuszczanie oliwinu. hydratacja (uwodnienie) - łączenie niektórych minerałów pod wpływem wody np. przeobrażenie hematytu w limonit.reakcja wymiany - zastępowanie jednych kationów w sieci krystalicznej minerałów innymi z wody gruntowej. chelatowanie (chelatacja), polega na uruchomieniu kationów np. Fe i Al poprzez tworzenie związków kompleksowych składających się z kationów i cząstek organicznych, Podstawowe czynniki w wietrzeniu chemicznym: aktywność biologiczna, warunki klimatyczne: temperatura i dostępność wody, skład mineralny skały macierzystej, rzeźba terenu, czas.
Pokrywy zwietrzelinowe - końcowy produkt wietrzenia fiz. I chem. Skład i budowa pokrywy nawiązuje do typu wietrzenia. Produktem w. fiz. Jest pokrywa gruzowo pyłowa a w. chem. Pokrywa gliniasto ilasta. Skład i budowa p. zwiterz. Zależy od klimatu,miązczość zależy od odporności skały na wietrzenie, klimatu, czasu wietrzenia i War. Zalegania.
Wszystkie ruchy zwietrzałego rumoszu skalnego skierowanego w dół stoku określa się jako ruchy masowe ( grawitacyjne). Jedyną znaczącą siłą tu jest w tym przypadku siła ciężkości (a nie wiatr, woda płynąca, lód czy płynna magma). Woda czy lód mogą jedynie odgrywać rolę "smaru" redukującego współczynnik tarcia i zwiększając ciężar mas zwietrzeliny. Ruch grawitacyjny w obr stoku młodego(stromy, ostry, wysoki): zsuwanie, toczenie, ślizganie, saltacja. Formy: zleby, szczoty, rynny lawinowe i murowe; Ruch grawitacyjny w obr stoku dojrzalego(bardziej spłaszczonymniej stromy): zsuwanie i spełzywanie. Forma: osuwiska; rozlogi, ostance denudac, Spłukiwanie- powierzchnowe lub liniwe. Gornej części występuje spl. Rozproszne związane za spływem pow. W środkowym odcinku stoku następuje koncentracja wody w strugi- spłukiwanie liniwe( bruzdowe) przechodzące w erozje wąwozową. Domnujacy proces modelujący rzeźbę. Intenyswońść zeleży od: szaty rosinnej, nateżenia czasu opadu, przebiegu roztopów, nachylenia, długości i kształtu stoku,rodzaju podłożu.Formy:żłobki-v-kształtne o gł. Do kilkudzieciaciu cm. Rozdoły- wciecia erozyjne głębsze od złobków, Debrze- płytkie rozcioecia dolinne. Wąwozy- doliny o płaskim wąskim dnie, Parowy - suche doliny o płaskim szerokim dnie. Dzaiałlnośc erozyjna lodowców polega na detersjj(wygładzanie podłoża), detrakcji( wyorywanie okruchów i bloków z podłża skalnego), egzaracja ( zdzieranie materiału skalnego przez czoło lodowca). Formy erozyjnie działalności:a) wygłady lodowcowe powstałe w sutek ogłąsdzającej , szlifującej działalności lod, a w ich obrębie rysy bruzdy i zadziory. B) pogóry mutonów o prof. Asymert i dobrze ogłądzonej stronie proksymalnej oraz dobrze wygładzone Rynny miedzymutonowe zmutowane c) kotły , nisy, ryyn iwanny lodowcowe przeważnie zajete przez jeziora, powstałe w skutek przegłębiajacej działalności lodowców. D) zagłębienia końcowe utwrz. W skutek egzaracyjnej działanośći jezyków.
Procesy i f mrozowe: Wietrzenie mr- rozsadzanie i rozdrabn skaly przez zamarz wode. Podlegaja mu skaly porow i uszczelininione. Pekanie-jest wynikiem termicznego kurczenia się lodu wyw zwieksz się jego gest i zachodzi w osadzie przepełń lodem w czasie spadkow temp. Pęcznienie- lod zwieksza swoja objętość w stos do wody Podnoszenie, Sortowanie; Struktury mrozowe- kliny, gleby poligonalne (tw się w temp poniżej -2 C, powst na powierzchni, powst wieloboki o roznej wielk, w Obr polig mat nie zmieniony az do szczeliny). Gl strukturalne dzielimy na pierścienie(sort i nie sort), poligony (sort i nie sort), stopnie i pasy Pagory mr powst w wyniku pecznienia mroz. Np. Palsa- wykszt w obr torfow, gdzie jadro to soczewki lodowe. Powst w obr mokradel. Pingo- wzgorze o jadrze lodowym, jadro pokrywa warstwa osadow mineral. Inwolacje; Formy termokras: bruzdy i rowy wytop, jamy, kotly, lejki, ałasy Proc i formy denud: Kongeliflukcja okresl proc denudac na ter o Klim zimnym, SA to ruchy stokowe gdy warstwa czynna jest przymarzn, Spłukiwanie, Niecki denudac, Suche doliny powst przez proc stokowe i wietrzenie
PROCESY I FORMY EOL: Erozja: Deflacja-wywiewanie(rynny, misy, ostance,bruki eol) , Korazja- szlifowanie (graniaki eol, wykrdy, bruzdy wiatrowe) Akumulacja: mikroformy(zmarszczki- asymetr grzbiety przypomin fale, w regularnych odst, smugi, kopce), mezoformy (wydmy- paraboliczne, poprzeczne, podłużne, barchany)
Modelowanie koryta: Erozja wglebna: sklada się z 3 proc:ewrsja- polega na pogłębianiu odcinków dna koryta spowodowanym rychem wirowym wody( misy, kotły, rynny,) Abrazja(Korazja)- pogłębianie dna w skutek uderzania i szrwania materiałem rumowiskowym, Kawitacja powst banieczek prozni których implozja pow rozkrusz materialu E boczna: podcinanie i podmyw brzegow koryta przez wode plynaca. E wsteczna pow cofanie się progow i załamów skalnych.prowadzi do wyrównania krzywej erozyjnej E denna wyst w korytach aluwia pow rozmywanie i podryw okruchow przy dnie, brak abrazji i kawitacji. Formy zwiażane z erozją:meandry, starorzecza, kotły eworsyjne. . Układ koryt: Prostolinijne (stan faze przejsciowa. Wzdłuż brzegu wyst regular odsypy przybrzeżne, a w korycie na przemian przegłęb i splycenia.) Meandrowe (rozwijaja się na Obsz o malym spadku, char się ujemnym bilansem aluwiow i wzgl niższym przepływem pelnokoryt. Koryta waskie i gleb) Roztopowe (rozw się na obsz o większym spadku, char się dodatnim bilansem aluwiow i wzgl wyższym przepl pelnokoryt) Anastomozujace (stanowia wielokrotny syst rzeczny o dużej stabiln, cecha jest maly spadek, mala zmienność przepływu, przewaga transp zawiesinowego,koryta waskie, gl i stabilne) Krete. Działalność akumulacyjna: stozki napływ usypywane sa przez wody rzeczne u wylotow dolin gorskich na pl przedpola (stozki o duzym nachyleniu potokow gorskich, dużych rzek) Delty sklad się z rown deltowej, czola delty, pradelty, mogą być roznego kształtu półkoliste, spiczaste, rozgałęzione. Tarasy rzeczne pow terasowa to fragm. Dawnego rozciętego dna doliny, poloz wyzej niż powierzchnia zalewowa, wyróżniamy ter akumulac(SA dnami dawnych dolin wypełń aluwiami rzecznymi); Akumulac eroz (działalnośc erozji bocznej koryta rzecznego, które wkracza na teren skalny o dużej odporn) ErozyjneTerasy rzeczne wyst po obu str doliny na tej samej wys nosza nazwe cyklicznych Zdolność transp rzeki okresla masa materialu która rzeka może przemieścić przy najw stanie wody Rodzaj transportu zalezy od siły rzeki: a) materiał rozpuszczony-największa koncentracja materiału w czasie głębokich niżówek b) transport zawiesiny- ziarna kwarcu materiały ilaste, szczątki roślin c) transport materiału dennego- frakcja żwirowo łazowo i piaszczysto - pylasta. Odgrywa ważna rolę w procesach przekształcania koryt rzecznych.d) materiał organiczny Fazy transportu- a) zmarszczek b) wydm ze zmarszczkami c) wydmy d) płaskiego dna e) fazę stojących fal f) antywydmowa g) gwałtownie formowanych antywydm., PODZIAL GEN JEZIOR 1. J tektoniczne: a)zapadlisk; b)diktyogeniczne 2) wulkanicznego: a)kraterowe b) kalderowe c) marowe 3) J polodowcowe a) poch erozyjnego(rynnowe, dolinowe, karowe) b)poch wytopiskowego 4) J przybrzeżne a) zalewowe, b) lagunowe, c) Limanowe; 5) J poch rzecznego deltowe i starorzecza6) J krasowe;7) J eoliczne, 8)J organogeniczne, 9)J antropogeniczne PODZIAL BIOL JEZIOR oligotrof, eutrof, ditroficzne.