Adam Mickiewicz O POEZJI ROMANTYCZNEJ
rozprawa stanowiła przedmowę do tomu Ballady i romanse wydanego w 1822 r. w Wilnie
Mickiewicz wyjaśnia czym jest poezja romantyczna, z czego się wywodzi oraz jak przebiegał jej rozwój na przestrzeni wieków w Europie
w dalszej części mówi o tym, czym powinien kierować się krytyk poezji zanim wyda swoją ocenę
w zakończeniu mówi o genezie powstania oraz rozwoju ballady oraz romansu
rozprawa zaczyna się od spostrzeżenia, że jeśli artysta tworzy dzieło, o którym wie, że będzie poddane krytyce, to zamiast zaniechać zamiaru wydania, powinien wyjaśnić, dlaczego zdecydował się na stworzenie takiego, a nie innego utworu/cyklu → z tego powodu Mickiewicz pisze przedmowę
postanowił pokazać gdzie i w jaki sposób zaczęła kształtować się poezja romantyczna, a to zmusza go do zaprezentowania historii powszechnej poezji; skupia się na poezji romantycznej
przyglądając się etapom rozwoju poezji romantycznej, powinniśmy zacząć od Starożytnej Grecji
Grecy byli narodem o żywej i płodnej imaginacji, a młoda, ognista imaginacja, to istota tworzenia świata bajecznego ← świat bajeczny to próba wyjaśnienia praw rządzących światem (siły natury etc.)
ten świat stał się wzorem do naśladowania dla twórców sztuk plastycznych i muzyki → delikatność, subtelność, foremność, harmonia
Grecy ponad to uchodzą za naród cnotliwy o nieskażonej moralności, a także poszukujący prawdy budząc tym samym ducha filozoficznego → Grecja = kolebka filozofii
żywa imaginacja stopniowo była formowana, oswajana, Grecy ze świata bajecznego odrzucili wszystko, co odrażające i potworne; złożyli w całość, uporządkowali wyobrażenia → tak powstała mitologia → wyobrażenia te były wyrażane pod postacią rzeczy zmysłowych, były tak idealne, jak tylko możemy sobie wyobrazić
świat mitologiczny nie został stworzony bez celu i przeznaczenia → pokazując i mówiąc o świecie mitologicznym artyści chcieli doskonalić oraz kształtować w odbiorcy te siły i zdolności umysłowe, które tworzyły ten świat
talent twórczy = równowaga rozsądku, imaginacji i uczucia → powstały dzieła należące do tzw. sztuki klasycznej, charakteryzujące się foremnością, harmonią, umiarkowaniem → to Grecy wykształcili kanon piękna, obowiązujący do dziś
skoro mieli tak doskonałe wyczucie w sztukach plastycznych - oczywiste jest, że dotyczy to również poezji
poeta ma większą swobodę w wyrażaniu myśli, niż inni artyści → może oddziaływać na większą liczbę odbiorców
ważne: poeci greccy w swym najświetniejszym okresie twórczości zawsze śpiewali dla gminu „pienia ich były składem uczuć, mniemań, pamiątek narodowych ozdobionych zmyśleniem i wydaniem przyjemnym” → pieśni gminne pomagały wzmacniać i kształtować charakter narodowy
kiedy z biegiem czasu do Grecji zaczęli przybywać obcokrajowcy uczucia, charakter i energia zaczęły słabnąć → klęski publiczne → utrata znaczenia i swobód → talent poetycki przestaje być wielki
poezja traci swoje wysokie przeznaczenie i charakter
poeci już nic nie znaczyli dla ludu, dlatego zaczęli pisać dla władców (samowładców) → poezja straciła swój charakter, stała się środkiem do składania pochlebstw, a przez to nie była już tchnieniem imaginacji, uczucia i rozsądku
drugim ważnym starożytnym narodem, o którym należy mówić rozważając o dziejach poezji są Rzymianie
Italia / ludy latyńskie nie miały poezji takiej, jaką stworzyli Grecy → jeśli już była, to gruba, prosta i nie oddziaływała na lud
dzięki utworzeniu związków Grecją poeci rzymscy zaczęli czerpać z tamtejszych wzorów, które przemawiały do uczucia rzymskiego → jednak ta literatura i sztuka były skierowane do elity znającej grekę → prosty lud nie mógł z niej (poezji) czerpać → tylko dla możnych
znajomość greckiej literatury i kultury była wyznacznikiem „elitarności”
utalentowani Rzymianie najczęściej naśladowali lub tłumaczyli Greków → w ten sposób powstała mitologia oraz tzw. poezja grecka po łacinie
w narodzie rzymskim nie było poezji narodowej, która mogłaby kształtować naród
wpływ kultury greckiej przerwał naturalny bieg rozwoju poezji rzymskiej, która może wykształciłaby się ze wspomnianej wcześniej „grubej poezji” ludów latyńskich → przez to Rzymianie nie stworzyli oryginalnej poezji narodowej
po upadku państwa rzymskiego, na jego terenach osiadły ludy barbarzyńskie, które miały wśród siebie przedstawicieli o takim talencie, by mogli stworzyć własną mitologię na wzór greckiej
jednak mitologia północy nigdy się nie ustaliła - brak jej harmonii, jedności - było to zapewne wynikiem tego, że ludy tułały się i mieszały wzajemnie od siebie czerpiąc → to nie pozwoliło na ustalenie jednolitego obrazu czasów bajecznych
z biegiem czasu stan ludów zaczął się ustalać, a dzięki temu poezja nabierała coraz pewniejszej postaci i charakteru
uczucia barbarzyńców kształtowane przez ducha rycerskiego → szacunek i miłość dla kobiety ← to było obce antycznym; pamiętali także o przestrzeganiu sprawy honoru
duch rycerski = uniesienie religijne, honor, podania mityczne, wyobrażenie ludów barbarzyńskich, pogan i chrześcijan ← świat romantyczny, którego poezja zowie się romantyczną
język romancki = język romański = zlepek języków ludów, które zajęły tereny państwa rzymskiego → stąd nazwa czasów [epoki] oraz rodzaju poezji
po ostatecznym zlaniu się ludów germańskich i skandynawskich oraz dawnego plemienia Rzymian nowy charakter poezji kształtował się poprzez trzy główne szkoły
Gian Giorgio Trissino - poeta włoskiego odrodzenia, autor komedii i tragedii wzorowanych na greckich → naśladowanie bez pełnej świadomości
Ludovico Ariosto - autor Orlanda szalonego, najsłynniejszy poeta włoskiego odrodzenia → próbował czerpać tematy ze świata romantycznego, we fragmentach wykorzystując antyczne środki
Torquato Tasso - autor Jerozolimy wyzwolonej → jego pełne dramatyzmu życie + pobyt w szpitalu dla obłąkanych = legenda kontynuowana przez romantyków → droga średnia polegająca na wykorzystaniu antycznych środków do wyrażenia romantycznych treści
jednak żaden z poetów, którzy wybierali powyższe „sposoby” nie mógł być doceniony wśród ludu, bo ludowi brakowało wiedzy o antyku
dlatego wśród gminu największą popularnością cieszyły się opowieści o charakterze narodowym, opierające się na zmyśleniach i fantastyce → twórcy takiego rodzaju poezji torowali drogę dla romantyków, którzy tę poezję usystematyzowali i uporządkowali
w ten sposób powstały nowe rodzaje poezji, które najwcześniej rozwinęły się we Włoszech, gdzie równolegle zajmowano się naukami starożytnymi → Włochy stanowiły swego rodzaju wzór dla innych, a skoro tak - w Europie stopniowo odchodzono od pień wiejskich i prostych
we Francji trubadurzy prowansalscy przenosili się na dwory możnych, gdzie oczekiwano od nich poezji wzorowanej na antyku
w chwili, gdy cały interes narodowy przeniesiony został na dwór króla oraz możnych twórczość dla ludu całkowicie straciła swoje znaczenie → etykieta, udawanie, dyplomatyczna grzeczność, ceremonialność i wyrachowanie ← to składa się na oświecenie - różne od poezji romantycznej / średniowiecznej
Francja / Włochy → fascynacja antykiem = zamiast naśladować moralność i prawo - bezmyślnie naśladowano ich poezję → Francuzi uznali, że naśladowanie polega na przybieraniu powierzchowności i tonu starożytnego
Francja jako europejskie mocarstwo stała się wzorem dla innych państw → indywidualny charakter własnej poezji należało wyeliminować na rzecz mody paryskiej; inaczej było się uważanym za dziwaka
należało panować nad imaginacją, ograniczać udział uczuć - wyeliminować gwałtowność i uniesienie, bo to obrażało przyzwoitość dworską → trzeba było naśladować Greków i Rzymian
wówczas zaczęły pojawiać się utwory satyryczne i dydaktyczne, wyśmiewające nie konkretne osoby, ale obyczaje społeczeństwa - szydzono z uchybień przeciwko modzie, przyzwoitości i obyczajowi
w rzeczywistości kultura francuska bardzo różniła się od antycznej, bo co innego ja kształtowało
Grecja: harmonia
Romantyzm: przemagają się władze niższe
Francja: świat stosunków towarzyskich, rozsądek, dowcip, formalność
brak miejsca na imaginację i zmyślenia
najważniejsze stały się fakty historyczne - jeśli nie pasowały do „modelu francuskiego”, to były naginane wedle potrzeb
imaginacja francuska powołana od rozumu zajmowała się dydaktyką i historią, nie dawała od siebie nic nierealnego, a jeśli już to tylko w celu stworzenia alegorii lub „zimnego dowcipu”
poza imaginacją poezja francuska krepowała uczucie
poeci pisząc o moralności i obywatelstwie stale powtarzali te same frazesy zaczerpnięte z antyku, czasem pojawiał się delikatny akcent romantycznej sentymentalności, ale wyrafinowany, z dowcipem ujętym w antytezy i maksymy
tragedia francuska a antyczna: w antyku właściwie prosta akcja zasadzała się na mocnym wystawieniu charakterów, Francuzi próbowali to samo oddać poprzez mocno uwikłaną intrygę dramatyczną
Mickiewicz charakter poezji na przestrzeni wieków stara się pokazać poprzez porównanie do strojów, jakie noszono w określonym okresie
Grecja: lekkość i wdzięk, widać każdy ruch ciała, nic nie jest ukryte
Wieki średnie: mniej gustowne, ale charakterystyczne i śmiałe - uderzały swoim wyglądem, poezja romantyczna nie odznaczała się giętkością, ale brak ten wypełniała swoista śmiałość
Francja: strój prosty i jednostajny z drobnymi ozdóbkami, wszystkie ruchy muszą być umiarkowane (ogranicza); poezja francuska - wszelka piękność jest ukryta pod takim strojem: sztucznym, modnym, idealnie dopracowanym, brak jej spontaniczności
Grecy: duch polityczny, przemawiali do oświeconych - doskonała mowa poetycka
Średniowiecze: duch rycerski, przemawiali do ludu - język nieokrzesany, śmiała imaginacja
Oświecenie: duch dworski: zabawa - zewnętrzna ozdoba pozbawiła język stylu
następnie Mickiewicz mówi o poezji Wielkiej Brytanii - wyróżniającej się ze względu na to, że wyspa jest odcięta od reszty kontynentu → nie była narażona na obce wpływy, poezja mogła właściwie się kształtować i rozwijać zgodnie z naturalnym biegiem
żywe uczucie i imaginacja Szkotów i Saksonów na swój sposób zmuszały do uprawiania poezji
mitologia tworzona przez bardów i druidów była dobrze zharmonizowana etc.
dorobek Anglików został zniszczony przez próby wprowadzenia tam chrześcijaństwa, nie przeszczepiono jednak antycznej poezji - ta kształtowała się we własnym rytmie
największym szacunkiem darzono poetów narodowych
lud miał duży udział w życiu politycznym → pienia towarzyszyły więc ich życiu w każdej sytuacji → wojny, pieśni wojenne
książęta i możni szukali swoich przodków wśród poetów - to mówi o pozycji poety
poeci brytyjscy byli świadomi potrzeby - tworzyli poezję w duchu narodowym
szkoła Geoffrey'a Chaucer'a (najwybitniejszy poeta angielski średniowiecza)
Szekspir: nie wzorował się na sztuce antyku, bo jej nie znał
do Londynu zaczęły docierać mody z Francji → szkoły Chaucer'a i Szekspira ustępują szkołom Pope'a (rozumujący), Addisona (wymuskany), Swifta (dowcipny)
naśladowanie tych poetów popchnęło poezję angielską do upadku, z którego dźwignęła się dzięki Wolterowi Scottowi i Byronowi
Scott: poświęcił talent dziejom narodowym, wydając pieśni gminne świata romantycznego w klasycznej oprawie
Byron: ożywił obrazy czuciem, a tym samym stworzył nowy gatunek poezji - powieść poetycką - gdzie „duch namiętny przebija się w zmysłowych rysach imaginacji
Byron był dla powieści tym, czym Szekspir dla dramatu
najpóźniej poezja przechodziła swój rozwój w Niemczech → od połowy XVIII w. w Niemczech zaczęli pojawiać się geniusze poetyccy
ułatwieniem był rozwój nauki i kultury
upowszechniła się znajomość języków starożytnych i nowożytnych, dzięki czemu można było czerpać z poetyckiego dorobku ludzkości bez względu na czas i miejsce powstawania → poeci niemieccy mogli więc stworzyć swoistą hybrydę
stałym i charakterystycznym elementem poezji niemieckiej jest jej sentymentalny charakter oraz rozważania moralne i społeczne → uczuciom nadawali formę ogólną, jakby oderwaną od konkretnej rzeczywistości → kosmopolityczny charakter poezji
poeci niemieccy tworzyli świat idealny, umysłowy, najwybitniejszym reprezentantem był Schiller
wywody te dowodzą, że rodzaj romantyczny nie jest nowym wymysłem, ale powstał w wiekach średnich ze szczególnego usposobienia ludów
wiele utworów uznawanych za romantyczne w rzeczywistości nimi nie są → nie da się ustalić jednego i prawdziwego podziału
próby podzielenia poezji na romantyczną i klasyczną prowadzą do nonsensownego grupowania utworów, stawiając obok siebie utwory zupełnie różne
zły podział, to taki, który uwzględnia jedynie: czas, kraj lub przypisanie jednego rodzaju poezji danemu poecie
błędne tworzenie podziałów jest wynikiem tego, że pojęcia klasyczność i romantyczność krytycy definiują wedle własnego wyobrażenia → do momentu, gdy ich twierdzenia nie staną się spójne i zrozumiałe - nie da się prawidłowo dokonać klasyfikacji poezji
problem stanowi także mentalność całych narodów, które wracają do uczuć z czasów rycerskich, zamieszczając je w utworach nowożytnych, nadając im cechę romantyczności - przedmiotów tych nie da się natomiast pokazać przez uczycie technik poetyckich klasycyzmu
trzeba pamiętać, że romantyzm nie zasadza się na łamaniu reguł dla samego ich łamania → najlepszą krytyką są więc nie tyle pochwały lub nagany dla całego rodzaju poezji, ale poddawanie ocenie konkretnego utworu lub twórcy, a przy tej ocenie należy kierować się zarówno pewnymi stałymi kryteriami, jak i gustem i moralnością
taką krytykę Mickiewicz nazywa „estetyczną krytyką”, która jest wolna od stronniczej natarczywości w wytykaniu błędów sztuki jednego rodzaju
dla krytyka, który pod ocenę bierze zarówno estetykę, historię, filozofię i moralność oczywiste jest, że poezja każdego rodzaju jest godna zainteresowania umysłu ludzkiego
dlatego rodzaj romantyczny jest taki ważny - skupia się na człowieku i życiu ludu - to właśnie jest poezja gminna
Mickiewicz pragnie rozwinąć to zagadnienie, rozjaśniając jego genezę i proces kształtowania
w wiekach średnich między ludźmi krążyły powieści i śpiewy o dość jednostajnym charakterze - podejmowały tematykę rycerską, zawierały w sobie zmyślenia, wyrażane prostym językiem, opiewające piękno kobiece
ten ogólny rodzaj zawierał w sobie różne gatunki: pieśni, sagi, lais, wirelais, sirvantois; najliczniejsze i najbardziej upowszechnione były ballady i romanse
we Włoszech balladą nazywano wszelkie wesołe piosenki: ballare = tańczyć
w Hiszpanii to samo było nazywanie romansem
Francuzi wprowadzili podział, wyróżniając balladę ze względu na budowę strof i wiersza, mimo, że większość tak nazwanych utworów powinna być nazwana madrygałem lub romansem
zupełnie inny charakter miała ballada w Wielkiej Brytanii - jest to powiastka o życiu codziennym lub dziejach rycerskich, ozdobiona dziwnością świata romantycznego → ton poważny, melancholijny, język prosty i naturalny
taka ballada została upowszechniona przez wędrownych poetów; ze Szkocji i Irlandii na całą wyspę, dzięki czemu literatura angielska obfituje w zbiory tego typu utworów
był wprawdzie okres, w którym balladami nazywano także utwory wesołe i żartobliwe, ale zostały one wyeliminowane dzięki twórczości Gay'a, Mallet'a, Persy'ego i przede wszystkim - Woltera Scotta, który przywrócił dawny rodzaj poważnych ballad szkockich
podobna była historia ballady w Niemczech, mimo, że nie było tam wielu poetów uprawiających ten gatunek, poza tym - rozwój ballady nastąpił tam dopiero w drugiej połowie XVIII w. → Leona Burgera (1777), co obudziło naśladowców; najważniejsi przedstawiciele: Stolberg, Kosegartem, Holte, Geothe, Schiller (ten oddalił się od romantyczności i prostoty ballady szkockiej)
ballada |
romans |
zmyślenie prostota naiwność |
czułość forma dramatyczna |
Tym porównaniem Mickiewicz kończy swoją rozprawę O poezji romantycznej
1