„Moja mała ojczyzna - Lublin”
Przyroda Lublina
Wiek przedszkolny, to wspaniały okres aktywności poznawczej o dużym ładunku emocjonalnym. Jest to okres rozwoju, w którym dziecko ma naturalną potrzebę wyrażania siebie, komunikowania tego, co myśli i czuje za pomocą zabawy i twórczej aktywności. Dlatego organizacja oddziaływań edukacyjnych musi być planowana tak, by umożliwić dzieciom samodzielny wybór działań, po to, by mogły wykorzystać wszystkie swoje zmysły.
Myśląc o edukacji przyrodniczej i ekologicznej dzieci, musimy przede wszystkim zastanowić się, jakie treści chcemy im przekazać, szczególnie tym, które żyją w mieście. Chociaż duże miasto nie jest osadą spokoju, to przecież jego dzieje tworzyła historia naszych przodków, także naszego dzieciństwa, na tle przyrody, którą tak nam trudno dostrzec. Jak zatem można odnaleźć w mieście to, czego poszukujemy poza jego murami? Być może należałoby uznać, że dzieci nie wybierają miejsca narodzin i wzrastania, lecz z radością i ciekawością świata gotowe są przedzierać się przez zatłoczone ulice do różnych miejsc, także tych które możemy określić jako najpiękniejsze zakątki naszego miasta.
Lublin, położony po wschodniej stronie Wisły, na siedmiu wzgórzach i w dolinie Bystrzycy jest jednym z najpiękniejszych miast w Polsce i zasługuje na szczególną uwagę nas - jego mieszkańców, ponieważ wielka ilość zieleni, którą posiada, ma wiele wartości: estetyczno - przyrodnicze, zdrowotno - rekreacyjne, historyczno - kulturowe.
Właściwa organizacja zajęć z zakresu edukacji ekologicznej dzieci pod kątem zapoznawania ich z przyrodniczymi zakątkami Lublina nie może obejść się bez odwiedzenia następujących miejsc:
Ogród Botaniczny UMCS
Muzeum Wsi Lubelskiej
Ogród Saski
Plac Litewski
Okolice zalewu Zęborzyckiego i las Stary Gaj z Rezerwatem Czarnej Brzozy w Stasinie Polnym
W swych granicach Lublin posiada trzy lasy:
Las Dąbrowa położony przy zalewie Zęborzyckim
Stary Gaj
Las Prawiedniki
oraz parki:
Ogród Saski
Park Bronowicki - obecnie zaniedbany
Park Ludowy nad Bystrzycą
Ogród Botaniczny posiada następujące działy:
- Arboretum (dział drzew)
- Alpinarium
- Rośliny cebulowe
- Rośliny ozdobne - „Pałacówka”
- Rośliny użytkowe
- Rośliny wodne
- Szklarnie
- Flora Polski
- Dział Systematyki Roślin
- Rośliny Azji
- Rośliny Płd. I Płd. - Wsch. Europy
- Kolekcje roślinne
- Rosarium
- Dział Reprodukcji i Ochrony Roślin
W okolicach Lublina, tylko w stronę Świdnika znajduje się sześć rezerwatów przyrody i dwa parki krajobrazowe - Krzczonowski i Nadwieprzański.
Rezerwaty przyrody:
Rezerwat „Stasin” - najliczniejsze stanowisko czarnej brzozy.
Drzewostan: lipa, grab, osika, stuletni dąb.
Chronione gatunki roślin w runie: parzydło leśne, lilia złotogłów, wawrzynek wilczydełko, sromotnik bezwstydny.
Rezerwat „Chmiel” .
Flora: buk, dąb szypułkowy, grab, wiele drzew pomnikowych.
Fauna: sikora bogatka, modra, sosnówka i uboga, muchołówka żałobna, dzięcioł duży i czarny, zięba, drozd śpiewak, kos, grzywacz, wilga, myszołów, piecuszek
Rezerwat „Olszanka” z licznymi stanowiskami dębu szypułkowego i sosny pospolitej, wiele dębów to pomniki przyrody.
Rezerwat „Wierzchowiska” ze 140 - letnimi okazami dębów szypułkowych i lip oraz stanowiskami sztucznie posadzonego modrzewia. Bogato występuje tu pierwiosnek lekarski. Osobliwości rezerwatu to brzoza (250 cm obwodu, 29 m wysokości) i dęby o wymiarach 310, 395, 400 cm obwodu.
Rezerwat „Las Królewski”. Występuje tu źródło zwane „Śmierdzącym Źródełkiem”. Osobliwością jest nietypowa lipa o przedziwnym kształcie, pokryta naroślami i guzami.
Rezerwat „Podzamcze” z licznymi stepowymi gatunkami roślin.
Planuje się także nowe rezerwaty, m.in. „Górki Czechowskie” (cel ochrony - zespół wąwozów i muraw kserotermicznych - ma to być rezerwat florystyczno - krajobrazowy). W okolicach Lublina znajduje się o wiele większa liczba rezerwatów przyrody, wymienione zostały te, które znajdują się na terenie nadleśnictwa Świdnik.
Na uwagę zasługuje także Roztocze z Roztoczańskim Parkiem Narodowym - kraina o bogatej szacie roślinnej (jodła, buk, świerk, wiązy, bluszcze, widłaki, paprocie, zawilce, lilie). Równie bogaty i różnorodny jest świat roztoczańskiej fauny. Osobliwością jest suseł perełkowaty, koszatka, nornik, popielica, orzesznica, żołędnica. Nad wodami występują: wydra i norka europejska, w starych lasach kuna leśna, gronostaj, tchórz.
Ptaki: czapla nadobna, purpurowa i biała, pliszka górska, orlik krzykliwy, dzięcioły - białogrzbiety i trójpalczasty, perkoz rdzawoszyi, bocian czarny, dudek, kruk i inne. Żyje tu także ginący żółw błotny, salamandra plamista, padalec turkusowy, gniewosz plamisty oraz bardzo rzadki wąż eskulapa. Można też spotkać pstrąga.
W swoich granicach Lublin posiada następujące rzeki:
Bystrzyca
Czerniejówka
Czechówka
Pierwsze inicjowane przez nauczyciela kontakty dzieci z przyrodą powinny mieć miejsce w najbliższej okolicy przedszkola. Wyprawy do ogródka przedszkolnego w celu zabaw z drzewami, zbieranie kolorowych liści wokół przedszkola, czy obserwowanie ptaków odwiedzających przedszkolny karmnik - to wszystko sprawia dzieciom ogromną radość. Stopniowo należy rozszerzać obszar spacerów i wycieczek, podziwiać przyrodę przy okazji zapoznawania dzieci z zabytkami Lublina, zwracać uwagę dzieci na to, jak bardzo nieodłączną częścią naszego miasta jest przyroda. Dodatkową atrakcją będzie niewątpliwie wyposażenie dzieci w lupy, miarki krawieckie, sznurki, kartki i kredki świecowe do odrysowywania np. faktury kory oraz zabieranie na wyprawy aparatu fotograficznego. Fotografie wykonane własnoręcznie przez dzieci mogą posłużyć do wykonania pamiątkowego albumu z wycieczek i można będzie z powodzeniem wykorzystywać je do wielu kolejnych zajęć. Mogą także znaleźć swoje miejsce w przedszkolnym zielniku obok naturalnych okazów roślin.
Przyroda Lublina stanowi inspirację do wielu zajęć i zabaw z dziećmi mającymi na celu zarówno ukazanie jej piękna, bogactwa i różnorodności, jak też zwracanie uwagi na jedność człowieka z przyrodą i w związku z tym konieczność jej chronienia.
Ogród Botaniczny proponuje następujące zabawy i zajęcia dla dzieci:
Tajemniczy Ogród - wycieczka zapoznająca dzieci z najciekawszymi obiektami ogrodu (maj - czerwiec)
Zwiastuny Wiosny - dzieci odnajdują pierwsze wiosenne kwiaty leśnego runa, w ty gatunki chronione (kwiecień)
Barwy Wiosny - zabawa kształtująca wrażliwość na barwy występujące w przyrodzie (pierwsza połowa maja)
Zapachy Roślin - wycieczka zapoznająca z roślinami leczniczymi i przyprawami oraz wykazująca związki między roślinami a światem owadów (czerwiec)
Roślinna Jadłodajnia - poznanie warzyw pospolicie uprawianych w Polsce oraz mało znanych, a także drzew i krzewów o jadalnych owocach (wrzesień)
Poszukiwania Wśród Drzew - samodzielne rozpoznanie przez dzieci kilku drzew, występujących najczęściej w polskiej florze oraz miejskich terenach zieleni (wrzesień - październik)
Barwy Jesieni - zabawa połączona z zajęciami plastycznymi, wykorzystująca różnorodność barw i kształtów jesiennych liści (wrzesień - październik)
Gdzie Pieprz Rośnie - wycieczka do szklarni zapoznająca dzieci z tropikalnymi roślinami uprawnymi (banan, kawa, cytryna itp.)
Dżungla i Pustynia - wycieczka zapoznająca z przystosowaniem roślin do różnych warunków wodnych i termicznych (miesiące zimowe)
Inne zabawy i zajęcia, w większości związane z pobytem w Ogrodzie Botanicznym:
Inspiracją do zajęć wykorzystywanych przy rozterkach adaptacyjnych dzieci mogą być ponad 200 - letnie lipy. Lipa uważana jest za coś słabego z natury (jak wynika z nazwy), a jednak trwa mocno przez setki lat.
Budowa drzewa (do zajęć może posłużyć 250 - letnia lipa przy dworku ojca Kościuszki)
- korzenie
- pień
- korona: konary, gałęzie, liście, kwiatostany, owoce.
Korzeń z reguły równy jest objętością koronie.
Omawianie cyklu rozwoju rośliny (od nasionka do nasionka)
Wykorzystanie osobliwości wśród drzew:
MEGASEKWOJA - na wiosnę obłuszcza korę; ma igiełki, ale przyjemne w dotyku
LIRODENDRON - tulipanowiec amerykański (nazwa od liścia w kształcie liry, kwiaty jak tulipany). Można opowiedzieć dzieciom o mądrości biologicznej tego drzewa - pierwsze opadające liście mają rdzawe plamy - a ten sposób drzewo wyrzuca wszystkie toksyczne substancje. Większość drzew tego nie potrafi, ale ludzie mogą zmniejszać ilość zanieczyszczeń.
Wytyczenie ścieżki dendrologicznej, np. lipy lub kasztanowca.
Przykładowa trasa ścieżki dendrologicznej:
Lipka drobnolistna - parking przy ul. Róży Wiatrów
Lipka drobnolistna - park Abramowice
Aleja lip - ul. Lipowa
Lipka długoogonkowa - Ogród Saski
Lipa drobnolistna - Ogród Botaniczny
Dary lipowe - Skansen
Poznawanie wielozmysłowe drzew: „słuchanie”, wąchanie, dotykanie, nadawanie imion, fotografowanie, oglądanie przez lupę, mierzenie na różne sposoby obwodu drzewa, szacowanie wysokości.
Zajęcia plastyczne inspirowane spacerem Aleją Lip w Ogrodzie Botanicznym. Należy zwrócić uwagę dzieci na promienie słońca, konary, ptaki, perspektywę.
W Arboretum - ogrodzie drzew można zorganizować zajęcia „Dlaczego z drzew opadają liście?”. (Zaburzona synteza chlorofilu - związana z długością fal świetlnych - dlatego liście zmieniają kolor; zmiany temperatury, tworzy się warstwa korka między gałęzią i liściem, drzewa ograniczają funkcje życiowe do minimum).
W dziale roślin użytkowych zwracamy uwagę dzieci na to, że nie wszystkie owoce są jadalne oraz, że istnieją rośliny lecznicze, przyprawowe i inne. Można też pokazać dzieciom kasztany jadalne.
W dziale systematyki zwracamy uwagę dzieci na rośliny z Czerwonej Księgi Ochrony Roślin - oznaczone w ogrodzie czerwonymi tabliczkami. Radość sprawi dzieciom z pewnością przeliczanie igiełek na krótkopędzie sosny limby - jest ich 5 oraz na krótkopędzie sosny zwyczajnej - 2. To pozwoli im na odróżnienie sosny zwyczajnej od chronionej.
Zwracamy uwagę dzieci na nazwy roślin - roślina, tak jak człowiek ma imię (I człon nazwy), nazwisko (II człon - gatunek) i należy do rodziny. Nadawanie roślinom nazw ma duże znaczenie - służy uporządkowaniu świata roślin.
W szklarniach można opowiedzieć o gromadzeniu wody przez rośliny pustynne i pokazać sukulenty (kaktusy, agawę, żywe kamienie). Należy zaznaczyć, że człowiek nie posiada takiej zdolności - dlatego woda jest taka ważna.
W szklarniach z pnączami możemy uświadomić dzieciom, że nie można żyć w izolacji. Czasami trzeba przyjąć pomoc od osoby silniejszej, tak jak pnącza, które w poszukiwaniu światła wytwarzają części chwytne, za pomocą których przyczepiają się do silniejszych drzew.
Pokazując dzieciom mimozę możemy uczyć je szanowania intymności innych ludzi. Mimoza reaguje na dotyk mechanizmem obronnym - zwija listki. Podobnie każde z dzieci czasem chce pobyć samo, wtedy inne dzieci powinny to uszanować.
Róża - spacer po Rosarium, jako inspiracja do zajęć plastycznych. Zwracamy uwagę dzieci na różę - delikatny (mimo kolców), sztuczny twór ogrodnika.
Dwór ojca Kościuszki - jego oglądanie stanowi wspaniałą okazję do ukazania dzieciom spójności człowieka z przyrodą, uświadomienia, jak bardzo przyroda jest potrzebna człowiekowi, a człowiek przyrodzie.
Wycieczki nad rzekę, ocenianie czystości wody, sprzątanie terenu wokół rzeki, podawanie pomysłów, co można zrobić, aby rzeki były bardziej czyste.
Poznawanie miejskich przyjaciół Koziołka:
- rozpoznawanie śladów zwierząt pozostawionych na śniegu, piaszczystym brzegu rzeki, czy na mokrej ziemi
- odwiedzenie Placu Litewskiego - karmienie gołębi
- wycieczka na cmentarz przy ulicy Lipowej - podziwianie nieznanych dzieciom gatunków ptaków
- wyprawa z ornitologiem do Ogrodu Botanicznego
- wycieczka do schroniska dla zwierząt - zwrócenie uwagi na konieczność pomagania bezdomnym zwierzętom (np. gromadzenie karmy)
Zabawy i zajęcia mające na celu poznanie i poszanowanie przyrody można by wymieniać bez końca. Dzieje się tak dlatego, że przyrodę można poznawać na wiele sposobów, a wyobraźnia i inwencja twórcza nauczyciela pozwolą nie tylko na wykorzystanie zdobytych doświadczeń w pracy z dziećmi, ale przede wszystkim na wyzwalanie wszystkich rodzajów ekspresji i wspieranie rozwoju w wielu sferach. A jeśli dodać do tego założony efekt końcowy - dziecko jako przyszły miłośnik i strażnik przyrody, to można powiedzieć, że nakład pracy włożony przez nauczyciela i dzieci w tą wielką sprawę ma sens - bowiem korzyści płynące z poszanowania przyrody są obopólne.
Joanna Monikowska