Kształtowanie się nowoczesnego narodu polskiego na ziemiach polskich w XIX w.

Popularny słownik języka polskiego definiuje naród jako „ogół ludności zamieszkującej dane terytorium (najczęściej państwo), mówiącej tym samym językiem, mającej tę samą historię, kulturę i świadomość narodową oraz wspólną gospodarkę i politykę”. Definicja ta nie wyczerpuje wszystkich aspektów trudnego do uchwycenia pojęcia „narodu”. Ujmuje jednak kluczowe elementy sine qua non jego istnienia, zgodnie z rozumieniem ludzi XIX wieku. Są nimi: państwo, język i kultura – wspólne dla danej grupy. Rozbiory pozbawiły tworzący się nowoczesny naród polski państwa. Cały wiek XIX nacechowany był walką
o odzyskanie niepodległości i to właśnie na kanwie tych zmagań tworzyła się nowoczesna polska świadomość narodowa. Walkę tę toczono nie tylko zbrojnie, ale także poprzez szeroko rozumianą działalność kulturową i uświadamiającą, mającą obudzić w szerokich masach społeczeństwa poczucie narodowej tożsamości. Starano się także aktywizować inicjatywę gospodarczą Polaków oraz wzmocnić ich pozycję ekonomiczną w państwach zaborczych.

Jeszcze pod koniec XVIII w. „narodem” w Rzeczpospolitej była wyłącznie szlachta („naród szlachecki”). Tylko ona posiadała pełnię praw politycznych, spychając na bok pozostałe warstwy społeczne. Szlachtę łączyło przekonanie o wspólnym – sarmackim – pochodzeniu oraz związana z nim kultura spod znaku kontusza i szabli. Poczucie wyższości było wzmacniane przez charakterystyczną dla sarmatyzmu ksenofobię i konserwatyzm – dystans wobec tego, co „obce” – zagraniczne, spoza RP – i wobec tego, co „nowe”. Szlachta była zróżnicowana etnicznie, posługiwała się odmiennymi językami i wyznawała różne religie. Posiadała jednak wspólny mianownik, którym była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Ponieważ szlachta uzyskała w państwie całkowity monopol na sprawowanie władzy
i dominację ekonomiczną nad pozostałymi stanami (chłopskim i szczątkowym mieszczańskim) – nie istniała dla niej żadna przeciwwaga. Taki stan rzeczy uniemożliwiał „umasowienie” narodu, czyniąc z niego ideę ekskluzywną dla najzamożniejszej części społeczeństwa. Dopiero znaczne rozwarstwienie ekonomiczne wewnątrz szlachty, uwidaczniające się od 2. poł. XVIII w., i przechodzenie najuboższych szlachciców w szeregi mieszczaństwa zaczęło przynosić pewne zmiany.

Polskie mieszczaństwo na tle europejskim było stosunkowo nieliczne. Podobnie jak szlachta i chłopi, było rozwarstwione wewnętrznie pod kątem finansowym. Wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych dochodziło jednak do coraz większego znaczenia. Jego szeregi wywodziły się przede wszystkim ze starych warstw mieszczańskich i kupieckich oraz ze środowisk żydowskich, ale nie brakowało także osób, które przenikały do niego ze stanu szlacheckiego lub chłopskiego. Mieszczaństwo w połączeniu z drobnoszlacheckim ziemiaństwem stanowiło podstawy polskiej inteligencji. To właśnie z tych dwóch warstw wywodzili się przodownicy pracy organicznej. Wraz z rozwojem miast rosło ich znaczenie jako ośrodków kultury. Były one nie tylko skupiskiem handlu i rzemiosła, ale także centrów oświaty i organizacji o charakterze naukowym i artystycznym.

Powstanie nowoczesnego narodu polskiego nie mogło mieć miejsca bez włączenia
do niego najliczniejszej warstwy społeczeństwa, czyli chłopów. Obudzenie świadomości narodowej chłopstwa było również kluczowe dla polskich działań niepodległościowych.
O grupę tę próbował zabiegać już Kościuszko w trakcie insurekcji 1794 r. wydając uniwersał połaniecki. Brak udziału mas chłopskich w walce o niepodległość był istotnym problemem dla polskich działaczy konspiracyjnych. Chłopstwo obarczone pańszczyzną i nieposiadające ziemi na własność nie było zainteresowane sprawami narodowymi. W ich przyłączeniu do rodzącego się narodu polskiego przeszkadzał przede wszystkim status prawny. Polski chłop pańszczyźniany nie był obywatelem swojego kraju, ale poddanym swojego pana, często niemalże jego niewolnikiem. Budziło to wśród chłopstwa negatywne usposobienie do szlachty i ziemiaństwa (widoczne szczególnie w zaborze austriackim, gdzie warstwy szlacheckie utożsamiane były z uciskiem państwowym). Sami zresztą szlachcice stali na przeszkodzie ku „unarodowieniu” chłopów widząc w tym poważne niebezpieczeństwo dla swoich interesów.

Horyzonty chłopów były bardzo wąskie, często nie wykraczały poza najbliższą okolicę ich miejsca zamieszkania. Wśród nich bardzo żywe było zaś poczucie wspólnoty kulturowej. Wzbudzenie wśród chłopów świadomości narodowej mogło mieć miejsce wyłącznie po uprzednim zniwelowaniu różnic prawnych oraz stanowych, co miało przedłożyć poczucie wspólnoty narodowej nad stanową. Warunki takie udało się uzyskać wraz z uwłaszczeniem chłopów, które na ziemiach polskich w pełni dokonało się w 2. poł XIX w. (za to w 1. poł. XIX w. w zaborze pruskim). Nadanie chłopom wolności osobistej i własnej ziemi, zapewniającej podstawy egzystencji, pozwoliły na przeniesienie ich zainteresowań z pola antyfeudalnego na sprawy narodowe – choć i tu napotykano na przeszkody. Uwłaszczenia dokonywały bowiem rządy państw zaborczych, przez co mogły być nieraz postrzegane lepiej niż dawni panowie, czyli polska szlachta. Był to zresztą celowy zabieg zaborców mający na celu odwrócenie uwagi chłopów od polskich działań niepodległościowych. Chłopi w ewentualnym odrodzeniu Polski dopatrywali się powrotu starego, feudalnego, pańszczyźnianego porządku. Proces unaradawiania chłopów trwał bardzo długo i przyspieszył dopiero w początkach XX wieku. Ponieważ chłopi w ogromnej części byli niepiśmienni istotną rolę w ich uświadamianiu narodowym odgrywała edukacja oraz bezpośredni kontakt z przedstawicielami polskiej inteligencji (np. działaczami organicznymi lub księżmi). Należy jednak zwrócić uwagę, że szkolnictwo elementarne organizowane przez państwa zaborcze było skierowane na asymilację Polaków z krajem zaborczym, a nie na ich emancypację.

Próżno był oczekiwać utworzenia się narodu polskiego rozumianego jako wspólnota wszystkich ludzi zamieszkujących przedrozbiorową Rzeczpospolitą. Na zasadniczej przeszkodzie stały tu odrębności etniczne. Oprócz Polaków ziemie I RP zamieszkiwali m.in. Białorusini, Litwini, Łotysze, Ukraińcy i Żydzi. Już od XVII w. żywy był np. separatyzm ukraiński. Wiek XIX przyniósł tym ludom ich własnych liderów, którzy postanowili wytyczać im ich własne ścieżki, odrębne od włączenia się w naród polski.

Zasadniczym elementem tożsamości narodowej Polaków był wspólny język – stąd szczególna dbałość o jego zachowanie i rozwój. Od czasów stanisławowskich język zaczęto oczyszczać z makaronizmów. Wzbogacono jego elementy literackie oraz fachową terminologię. Przeniknęły do niego zwroty stosowane przez niższe warstwy społeczne. Język polski w większym stopniu niż w czasach wcześniejszych stawał się językiem ogólnonarodowym (zmniejszenie roli łaciny, francuskiego i niemieckiego wśród najzamożniejszych i najlepiej wykształconych obywateli). Szczególny wzrost znaczenia języka polskiego przypadł na czasy romantyzmu, kiedy to tworzona literatura była bogata w żywą mowę, pełną regionalizmów. Romantyzm, czerpiąc garściami z kultury ludowej, swoją sztukę adresował do ludu i narodu. Problemem powiązanym z przekazywaniem tych idei był znaczny odsetek analfabetyzmu, który jednak wraz z upływem lat malał coraz szybciej (z 95% analfabetów w społeczeństwie w poł. XVIII w. do 30/40% w zaborze pruskim i 80%
w Królestwie i Galicji w roku 1870).

Temat narodu polskiego przewijał się w literaturze polskiej w całej rozciągłości XIX w. Można wymienić wiele dzieł o wielkich walorach estetycznych („Dziady” Mickiewicza, „Kordian” Słowackiego), ale także teksty „publicystyczne” („Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?” jenerała Kniaziewicza z pocz. XIX w., „Myśli nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego z pocz. XX w.). Mówiąc o publicystyce należy także wspomnieć o prasie ukazującej się w języku polskim. Oprócz charakteru informacyjnego i reklamowego polskie gazety, jak np. „Kurier Warszawski”, miały również swój wkład w rozwój kultury oraz edukację, publikując powieści polskich autorów, czy też teksty historyczne.

Z kwestią walki o język polski nieodłączne są pojęcia germanizacji i rusyfikacji. Opór przeciwko tym formom opresji ze strony państw zaborczych był istotnym elementem
w krystalizowaniu się polskiej świadomości narodowej. Niezwykle ważną rolę pełnili tu polscy inteligenci na czele z wielkopolskimi organicznikami. Ich głębokie patriotyczne postawy stanowiły wzorzec zachowań dla ludu, z którym się stykali. Było to szczególnie istotne
w przypadku niepiśmiennych warstw społeczeństwa – ubogich mieszczan i większości chłopów. Wielkie zasługi ma tu organizacja polskiego szkolnictwa oraz tworzenie towarzystw naukowych, jak np. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Miały one na celu nie tylko krzewienie polskiej kultury i kształtowanie postaw obywatelskich, ale także wyposażenie Polaków w umiejętności niezbędne do pozostania konkurencyjnymi na rynku w stosunku do obywateli państwa zaborczego (np. poznański „Bazar”). Polska kultura rozwijała się prężnie także na emigracji – zwłaszcza po powstaniu listopadowym. To właśnie przedstawiciele Wielkiej Emigracji doszli do przekonania o możliwości powstania i istnienia narodu polskiego mimo braku państwa.

Istotne w procesie narodowotwórczym były zbrojne powstania, zwłaszcza powstanie styczniowe. Do udziału w nim udało się zaangażować tysiące chłopów. Był to zarazem ostatni etap konfliktu o uwłaszczenie w Królestwie Polskim. Powstanie listopadowe znalazło swoje echa przede wszystkim w literaturze romantyzmu. Powstanie styczniowe zaś głęboko zakorzeniło się w pamięci Polaków mimo podziału na trzy zabory. Historycy spierają się co do oceny wpływu powstań na kształtowanie się narodu polskiego. Jedni podkreślają podniosłość tych wydarzeń, mającą rzutować na kształtowanie się poczucia wspólnoty zawiązanej we wspólnej walce i szacunku dla powstańczych zrywów, inni zaś wskazują na ograniczony zasięg terytorialny powstań oraz brak wzięcia w nich udziału przez większą część społeczeństwa. Podobnie sprawa ma się z organizacjami spiskowymi, czy inicjatywami młodzieżowymi. Ich programy nieraz bywały sprzeczne. Najbardziej jaskrawo rysował się konflikt między zwolennikami powstań zbrojnych, a ich przeciwnikami, stawiającymi raczej na „pracę
u podstaw” i wzmacnianie poczucia narodowej więzi poprzez edukację niż wspólne przelewanie krwi. Idee samodoskonalenia kultywowały młodzieżowe organizacje studenckie, jak np. filomaci i filareci.

Szczególna rola w kształtowaniu się narodu polskiego przypadła kościołowi katolickiemu. Był to czynnik istotnie integrujący szerokie rzesze mieszkańców dawnej Rzeczpospolitej, niezależnie od podziałów stanowych. Katolicyzm wyróżniał Polaków spośród protestanckich Niemców i prawosławnych Rosjan. O sile sprzężenia narodowości polskiej
z religią katolicką świadczy m.in. klęska bismarckowskiej polityki Kulturkampfu. Księża często byli jedynymi lepiej wykształconymi ludźmi w parafii (szacunkowo na 1-2 tys. parafian przypadało 1-2 księży) – oprócz funkcji religijnej byli także m.in. organizatorami szkółek, nauczycielami katechizmu, ostojami polskiego języka i historii. Arcybiskupstwa uchodziły za relikty niepodległej Polski. Kult św. Wojciecha, św. Stanisława i Maryi Królowej Polski łączył ludzi ponad zaborami.

Podsumowując, wiek XIX dla kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego był wiekiem przełomowym. Jeżeli, jak sądzą niektórzy badacze, nie można było jeszcze wtedy mówić o w pełni ukształtowanym narodzie, to z pewnością najważniejsze kroki ku jego powstaniu zostały poczynione właśnie wtedy. Przede wszystkim włączono do procesu narodowotwórczego warstwę chłopską. Nowoczesny naród polski rodził się nie tylko w ogniu walk powstańczych, ale także dzięki pracy organicznej, działalności konspiracyjnej
i kulturalnej polskiej inteligencji. Był to proces znacznie rozłożony w czasie i rozciągnął się na pokolenia. W toku XIX stulecia pojęcie narodu uległo demokratyzacji. Nie ograniczało się już tylko do „szlacheckiej braci”, ale rozpostarło na szersze masy ludności. Okres rozbiorów pokazał, że naród może powstać i istnieć bez własnego państwa. Narodziny nowoczesnego narodu polskiego u progu XX wieku umożliwiły Polakom wybicie się na niepodległość po I wojnie światowej i odzyskanie ojczyzny, o którą walczyli od pokoleń.

Stanisław Chmielowski, III rok historii spec. nauczycielskiej

Bibliografia:

Benyskiewicz J., Naród bez państwa: o czynnikach integracji i dezintegracji narodu polskiego pod zaborami, Zielona Góra 1987.

Dunaj B. (red.), Popularny słownik języka polskiego, Warszawa 2001.

Łepkowski T., Polska – narodziny nowoczesnego narodu 1764-1870, Poznań 2003.

Skowronek J., Młodzież polska i jej organizacje w ruchu narodowym 1795-1864, Warszawa 1994.