Wpływ treningu na miesiączkowanie
Przyjmuje się, że pierwsza miesiączka pojawia się zwykle miedzy 10 a 16 rokiem życia. Czas jej wystąpienia zależy od :
Czynników genetycznych
Typu budowy ciała
Środowiska społeczno-geograficznego
Statusu społeczno-ekonomicznego rodziny
Ad.1
Wysoka korelacja wieku menarche matek i córek.
Ad.2
Konstytucja-najwcześniej miesiączkują dziewczęta o przewadze endomorfii (otłuszczenia), najpóźniej ektomorficzne (smukłe, szczupłe).
Ad.3
Dziewczęta miejskie dojrzewają wcześniej niż dziewczęta wiejskie (średni wiek wystąpienia menarche u pierwszych wynosi 12,9-duże miasta, na wsi 13,4).
Ad.4
Później zaczynają miesiączkować dziewczynki z rodzin o niskim statusie.
U dojrzewającej zawodniczki można prognozować wiek, w jakim wystąpi pierwsza miesiączka. Pojawia się ona zwykle 2 lata od początku rozwoju piersi (stadium „pączka” wg Tannera), przy trzecim lub czwartym stadium ich rozwoju (tabela 4.8). Po czasie wystąpienia menarche można również prognozować ostateczny wzrost. Większość dziewcząt osiąga ponad 95 % ostatecznego wzrostu. A wiec można powiedzieć, że gdy zaczyna miesiączkować dziewczynka niska, to jej ostateczny wzrost będzie niski (co może mieć duże znaczenie w niektórych dyscyplinach sportu).
Po wystąpieniu miesiączki zwiększają się przyrosty tkanki tłuszczowej, która odkład się w typowych dla kobiet okolicach ciała: biodra, pośladki, uda, piersi, ramiona. Jest to problemem w niektórych dyscyplinach, które wymagaj filigranowej budowy ciała do osiągnięcia poziomu mistrzowskiego.
Wiek pierwszej miesiączki u zawodniczek
Dziewczynki uprawiające sport, z wyjątkiem pływaczek, rozpoczynają miesiączkowanie poźniej-od kilku miesięcy do 1,5 roku- w porównaniu z przeciętna populacją. Wśród przyczyn tego zjawiska wymienia się:
Duży wydatek energetyczny i często nieprawidłowe żywienie zmniejszające przyrosty tkanki tłuszczowej, co opóźnia osiągnięci tzw. krytycznej masy ciała, przy której występuje menarche. Przyrost masy ciała związany jest głownie z przyrostem tkanki tłuszczowej. Dla przykładu: na początku skoku pokwitaniowego stosunek tłuszczu do beztłuszczowej masy ciała wynosi 1:5 a w okresie menarche 1:3. Dziewczęta późno dojrzewające mają mniejszy procent tłuszczu(22%) niż wcześniej dojrzewające (25%). Hipoteza o krytycznej masie ciała nie została dotychczas potwierdzona, ale także nie została wykluczona.
Dziewczęta późno dojrzewające charakteryzuje budowa ciała sprzyjająca osiąganiu sukcesów w większości dyscyplin sportowych. Mają one dłuższe kończyny dolne, węższe biodra, smuklejszą budowę ciała oraz mniejszą ilość tłuszczu niż ich rówieśniczki wcześniej dojrzewające. Większa ilość tłuszczu sprzyja osiąganiu sukcesów w pływaniu, stąd wśród najlepszych pływaczek są te wcześniej dojrzewające.
Dziewczęta, które wcześniej osiągają dojrzałość płciową są generalnie mniej zainteresowane sportem.
Stwierdzono także, że u dziewcząt, które rozpoczęły treningi przed menarche częściej występują zaburzenia miesiączkowania. U później dojrzewających stwierdza się także mniejszą mineralną gęstość kości. Jest to powodem częściej występujących złamań kości z przeciążenia (np. u tancerek).
Pierwotny brak miesiączki
W czasie wystąpienia menarche układ hormonalny , rozrodczy i cały mechanizm sprzężeń zwrotnych jest jeszcze niedojrzały i proces rozwoju trwa jeszcze ok. 2 lat. Cykle miesiączkowe w okresie dojrzewania są w większości bez owulacji, nieregularne, zmienne co do czasu trwania i obfitość. Stosunkowo często występują zaburzenia miesiączkowania. U dziewcząt trenujących przyczyną tych zaburzeń może być także ubytek masy ciała i stresy związane z zawodami.
Wtórny brak miesiączki
Wyniki nielicznych badań wskazują, że u dziewcząt i młodych kobiet uprawiających sport większa jest częstotliwość występowania zaburzeń miesiączkowania w stosunku do przeciętnej populacji. Wtórny brak miesiączki oraz miesiączki skąpe obserwowano u zawodniczek uprawiających sporty wytrzymałościowe np. u biegaczek na długie dystanse. Zaburzeniom tym towarzyszyły cykle bezowulacyjne. Jest on także jednym z symptomów występowania zespołu zaburzeniowego tzw. triady zaburzeń u zawodniczek. Triada ta składa się z powiązanych ze sobą objawów: 1) zaburzenia w jedzeniu, 2) wtórny brak miesiączki, 3) zmniejszenia gęstości mineralnej kości (osteoporoza) które mogą pojawić się w następstwie intensywnych ćw. fizycznych i próby utrzymania małej masy ciała. Zespół ten występuje u nastoletnich zawodniczek i młodych kobiet.
Wtórny brak miesiączki to brak krwawienia miesięcznego przez okres 3-6 miesięcy u dziewcząt, które rozpoczęły już miesiączkowanie. U dorosłych zawodniczek zjawisko to występuje u 3- 66 % kobiet uprawiających sport, zależnie od dyscypliny sportu. Dla porównania w przeciętnej populacji odsetek ten wynosi zaledwie 4-5%. Przyczyną tych zaburzeń może być intensywny trening, gdyż ustępowały one np. w okresie przerwy w treningach lub związanej z urazem.
Przyczyn wtórnego braku miesiączki należy szukać w zaburzeniach wydzielania hormonu luteinizującego (LH ) w następstwie niedostatku energii (ograniczenie spożycia lub nadmierne jej wydatkowanie). Niedobór energii powoduje zaburzenia funkcji jajników (hipoestrogenizm) oraz innych gruczołów dokrewnych: tarczycy, nadnerczy, trzustki. Obniżenie stężenia estrogenów prowadzi do zmniejszenia gęstości mineralnej kości i osteoporozy ( powszechne u kobiet po menopauzie, stosowanie hormonalnej terapii zastępczej aby zminimalizować skutki niedoboru estrogenów).
Zaburzenia te mogą wystąpić u zawodniczek wszystkich dyscyplin sportu, lecz w szczególności ryzyko to dotyczy dyscyplin, w których zawodniczki stosują zmniejszenie masy ciała a zwłaszcza tkanki tłuszczowej dla utrzymania odpowiedniego wyglądu, smukłej sylwetki a także dotychczasowej sprawności i wyników sportowych.
Np. w gimnastyce, łyżwiarstwie figurowym, tańcu sportowym, balecie pożądana jest szczupła sylwetka. W narciarstwie biegowym, biegach długodystansowych mały procent tłuszczu postrzegany jest jako warunek dobrej sprawności a np. w sportach walki i wioślarstwie istnieją kategorie wagowe.
Niektórzy autorzy sugerują, że trening rozpoczęty przed okresem dojrzewania wpływa nie tylko na opóźnienie wieku menarche, ale również na późniejszą większą częstotliwość skąpych krwawień.
Trening w trakcie miesiączki
U dziewcząt o prawidłowym przebiegu cyklu i krwawienia miesiączkowego nie ma potrzeby ograniczać treningów w trakcie miesiączki. U dziewcząt uprawiających sporty wodne i zimowe niskie temperatury i wilgoć mogą sprzyjać infekcjom i stanom zapalnym układu rozrodczego i moczowego.
Nagminne jest nadużywanie argumentu niedyspozycji miesiączkowej na zajęciach wf . W niektórych przypadkach niemożliwe jest wykonywanie ćwiczeń z dużym obciążeniem lub forsujących lecz udział w zajęciach ruchowych jest jak najbardziej wskazany gdyż u zdecydowanej w większości ćwiczenia fiz. wywierają korzystny wpływ na dolegliwości menstruacyjne a w procesie długofalowym mogą spowodować zupełny ich zanik i poprawę samopoczucia. Nauczyciele wf powinni kształtować w świadomości uczennic poczucie, że miesiączka to naturalny stan biologiczny a nie choroba. Jedynie niektóre ciężkie i bolesne miesiączki eliminują z uczestnictwa w zajęciach ruchowych.
Cykl miesiączkowy kobiet a wyczynowe uprawianie sportu
Przemiany prowadzące do owulacji są sterowane hormonalnie na linii podwzgórze-przesadka mózgowa-jajniki. Stosunkowo niedawno udowodniono, że nadrzędna funkcję tych oddziaływań sprawują ośrodki korowe mózgu.
W czasie trwania cyklu zmienia się u kobiety poziom hormonów żeńskich, co jest przyczyna zmian w możliwościach fizycznych i stanie emocjonalnym organizmu.
Faza menstruacyjna jest powiązana z niskim stężeniem estradiolu i progesteronu; kobieta wykazuje często zmienność nastroju, niekiedy tendencje depresyjne, znaczna część populacji odczuwa ból.
Faza wydzielnicza jest najkorzystniejszym okresem dla kobiety uprawiającej sport. Wiąże się to z faktem silnego wpływu estrogenów na organizm. Hormony te powodują zwiększenie aktywności układu przywspółczulnego, zwiększają wydolność, a także wpływają korzystnie na stan psychiczny kobiety. Jeśli chodzi o pochodne progesteronu (gestageny) wykazują w większości działanie przeciwne do estrogenów. Powodują wzrost temp. ciała o ok. 0,5 stopnia Celsjusza, ich działanie nasila aktywność układu współczulnego.
Najmniej korzystnym okresem dla kobiet trenujących jest czas tuż przed miesiączka, kiedy poziom estrogenowi progesteronu jest najniższy oraz podczas krwawienia. W fachowej terminologii medycznej wyróżnia się tzw. zespól napięcia przedmiesiączkowego, który obok objawów somatycznych tj. bolesne napięcie piersi, poczucie zmęczenia, bóle głowy, znaczna chwiejność emocjonalna prowadząca do zaburzeń relacji z otoczeniem. Zespół ten ma niejasny patomechanizm, prawdopodobnie związany z poziomem hormonów jajnikowych w surowicy krwi.