REPORTAŻ I FELIETON WE WSPÓŁCZESNEJ LITERATURZE

• FELIETONISTYKA

FELIETON to jeden z gatunków publicystyki. Jego właściwością jest

• KRÓTKOSĆ i ZWIĘZŁOŚĆ .

• Felieton ma STAŁĄ KOMPOZCYJĘ.

• Punkt wyjścia stanowi jakieś aktualne(często błahe i ulotne)WYDARZENIE, zjawisko, problem. Jego analiza jest dla autora podstawą do snucia ogólniejszych rozważań oraz formułowania szerszych przemyśleń i refleksji.

• Wartość felietonu mierzy się ODKRYWCZOŚĆIĄ tych PRZEMYŚLEŃ, wobec których temat ma mniejsze znaczenie i raczej odgrywa role tylko pretekstu. Dlatego felietony najwybitniejszych autorów gatunku(zbierane w wydaniach książkowych) nie dezaktualizują się: potrafią wykroczyć poza swoją epokę i zachować ważność również w późniejszych okresach.

• Inną cecha felietonu, która także decyduje o jego wartości, jest SPECYFICZNY STYL(określany jako język felietonowy). Styl ten charakteryzuje się efektywnością na która składają się elementy humoru, ironii, satyry i parodii. Jest to styl osobisty i zorientowany na bezpośredni kontakt z czytelnikiem. Indywidualne ujęcie tematu i niepowtarzalna stylistyka sprawia, że felieton stanowi gatunek z natury subiektywny.

• Osobowość i poglądy autora ujawnia także jego ton, który często jest TONEM KRYTYCZNYM I POLEMICZNYM.

• Felieton zwykle UKAZUJE SIĘ w prasie CYKLICZNIE(przez dłuższy czas w stałej rubryce).

• Początki tego gatunku w Polsce (związane z rozwojem prasy) przypadają na wiek XVIII. Istotna tradycję dla XX-wiecznej felietonistyki wyznacza doba pozytywizmu.

W okresie międzywojennym klasykami gatunku byli

• ANTONI SŁONIMSKI w latach 1927-1939 publikował w „wiadomościach Literackich” stały cykl

  • „Kroniki tygodniowe”. Zostały one zebrane w kilku książkach wydanych w dwudziestoleciu oraz w powojennych wyborach

  • „Kroniki tygodniowe” i

  • „Jedna storna medalu”.

    • Obfita twórczość felietonistyczna TADEUSZA BOYA ŻELEŃSKIEGO(w tym felietonistyka teatralna) ukazała się w kilkunastu książkach opublikowanych przed wojną oraz w powojennym wyborze

  • „Reflektorem w mrok”.

Oprócz nich w latach międzywojennych uprawiali felieton m.in.

• TADEUSZ BREZA

  • późniejszy zbiór ”Nelly. O kolegach i o sobie”

• WITOLD GOMBROWIC

• tom „Varia”

W okresie powojennym były kontynuowane dawniejsze odmiany tematyczne felietonistyki i równocześnie kształtowały się nowe. Współcześnie można wyróżnić takie odmiany gatunku jak felieton społeczno-obyczajowy, polityczny, literacki, teatralny, filmowy, muzyczny, popularnonaukowy. Spośród lity ważnych zbiorów powojennej felietonistyki trzeba wymienić:

• „Listy do Felicji” Jarosława Iwaszkiewicza,

• „Kroniki Dedala” Andrzeja Kijowskiego,

• „Listy z fiołkiem” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego,

• „Jak karmić motyle” Jalu Kurka,

• „Lektury nadobowiązkowe” Wisławy Szymborskiej,

• „Postępowiec” i „Małe listy” Sławomira Mrożka

• oraz zbiory klasyków felietonu. Należy do nich

• Adolf Rudnicki(liczne tomy z cyklu „Niebieskie kartki”),

• Stefan Kisielewski(np.„Rzeczy małe”, „Materii pomieszanie”, „Moje dzwony trzydziestolecia”)

• Antoni Słonimski(np. „Załatwione odmownie”, „Obecność”, „Ciekawość”) i

• Stanisław Dygat(np. „Słotne wieczory”, „rozmyślania przy goleniu”, „Na pięć minut przed zaśnięciem”).

• REPORTAŻYSTYKA

REPORTAŻ jest gatunkiem piśmiennictwa umieszczanym zarówno wśród form dziennikarskich, jak literackich. W Polsce tradycja reportażystki sięga epoki pozytywizmu(na jej powstanie miał wpływ ówczesny rozwój prasy). Ukształtowanie się reportażu jako odrębnego gatunku i jego właściwy rozwój przypada na wiek XX(czemu sprzyjały środki masowego przekazu: czasopisma, radio, telewizja).

• Główną cechą reportażu jest tendencja do utrwalani wydarzeń w sposób zapewniający im maksymalną wiarygodność.

• Reportaże były bądź dziełem wojennych korespondentów, bądź relacją spisana na gorąco z ust bezpośredniego świadka czy uczestnika.

• Faktografia uprawiana przez pisarzy była często wymierzona przeciwko nadużyciom propagandy. Miała na celu demaskowanie fałszywego obrazu rzeczywistości, jeśli rażąco mijał się z faktami- reportaże z pola walki.

• Popularność tego gatunku tłumaczyć należy właśnie jego wielofunkcyjnością. Był często narzędziem w dyskusji i polemiki politycznej, środkiem kształtowania opinii publicznej. Reportaż wojenny miał udźwignąć wszystkie te treści bez szkody dla wiarygodnego opisu wydarzeń.

• Reportaż pełni przede wszystkim funkcje poznawczo- informacyjną.

• Jego istotą jest dokumentaryzm i autentyzm: przedmiotem relacji są wiarygodne, prawdziwe i sprawdzone fakty(zdarzenia, sytuacje, osoby).

• Precyzyjnie określone zostaje miejsce i czas: reportaż opowiada zwykle o faktach aktualnych i współczesnych( czasem może jednak dotyczyć mniej lub bardziej odległej przeszłości historycznej).

• Autor reportażu poznaje je albo dzięki bezpośredniemu uczestnictwu i naocznej obserwacji, albo dzięki różnego rodzaju informacjom, przekazom i materiałom pośrednim, które są celem jego poszukiwań.

• W opisie wydarzeń reportażysta stara się wyeliminować lub maksymalnie ograniczyć autorski komentarz, poprzestaje na ich zgodnej z prawdą rekonstrukcji.

• Ze względu na przedmiot opisu wyróżnia się różne odmiany tematyczne reportażu(m.in. polityczny, społeczno-obyczajowy, wojenny, popularnonaukowy, podróżniczy).

• W XX wieku ukształtował się typ reportażu określany jako reportaż literacki. Gatunek ten jest podstawowym gatunkiem literatury faktu(do której należą również inne dokumentalne formy piśmiennictwa).

• Reportaż literacki respektuje główną zasadę gatunku, którą jest wiarygodność i autentyczność. Równocześnie niektóre właściwości upodabniają go do literatury pięknej(dbałość o stronę stylistyczna, syntetyczne komponowanie zamiast sprawozdawczego przedstawiania faktów, wprowadzenie motywów fabularnych, a nieraz nawet wykorzystywanie elementów fikcji). Wyraźniejsza obecność autora w reportażu literackim(który nie tylko rekonstruuje wydarzenia, ale również je komentuje i podejmuje nad nimi refleksje) nadaj mu czasem postać wypowiedzi publicznej. Tak rozumiany reportaż oddala się od form typowo dziennikarskich, zbliżając się do literatury pięknej, eseistyki lub publicystyki(co powoduje, że nieraz podkreśla się jego pograniczny charakter gatunkowy). Początki rozwoju współczesnego reportażu literackiego przypadają na dwudziestolecie międzywojenne.

W tym okresie reportażystykę uprawiali m.in.

• Ksawery Pruszyński

• „W czerwonej Hiszpanii”,

• „Podróż po Polsce”),

• Zbigniew Uniłowski

• „Pamiętnik morski”

• Maria Kuncewiczowa,

• Aleksander Janta-Połczyński.

Wykorzystanie poetyki reportażu w prozie narracyjnej postulował program grupy prozaików Przedmieście. W powojennej literaturze emigracyjnej gatunek reportażu reprezentuje m.in.

• Aleksander Jana-Połczyński

• ”Kłamałem, aby żyć”,

• „Księga podróży, przygód i przypomnień”oraz

• Józef Mackiewicz

1. „Fakty, przyroda i ludzie

Żywy rozwój reportażu w literaturze krajowej nastąpił zwłaszcza po roku 1956. Rozpoczynali od niego twórczość(lub nieraz okazjonalnie sięgali) niektórzy późniejsi prozaicy: np.

• Tadeusz Różewicz

• „Kartki z Węgier”

  Julian Kawalec

• „Ścieżki wśród ulic”

• Władysław Terlecki

1. „Kocie łby”

• Jan Józef Szczepański

• „Świat wielu czasów”

• Edward Redliński

• „Ja w nerwowej sprawie” i

• „Zgrzyt”

Wśród powojennych reportażystów należy wymienić takich autorów jak

• Melchior Wańkowicz

• Opierzona rewolucja”,

• „Na tropach Smętka”

1892-1974 już w Rumunii zaczął spisywać i opracowywać relacje żołnierzy, uczestników kampanii wrześniowej, z intencją przeciwstawienia się fali ataków na sprawców klęski we Wrześniu, lansujących tezę o 18 dniach walk na terytorium polski, co sprawiło, iż w opinii ówczesnych czynników rządowych reportaże Wańkowicza uchodziły za szkodliwe dla tzw. Polskiej racji stanu, a autor miał poważne kłopoty z ogłoszeniem ich drukiem. W całości wyszły dopiero w 1947 r. pod tytułem Wrzesień żagwiący. Metodę reportażową autora- znaną już z jego głośnych książek „Na tropach Smętka” 1936- cechowała niezwykle sumienna faktografia w zakresie wyzyskania wiedzy źródłowej, informacji napływających z kraju, a także prasy zachodniej, przy jednoczesnym skoncentrowaniu uwagi na poszczególnych postaciach, bohaterach wydarzeń, gdyż to na nich, na ich wysiłku, cichych-często anonimowych-czynach spoczywał główny ciężar odpowiedzialności za bieg wydarzeń. Wańkowicz miał zdolność wydobycia z poszczególnych epizodów walki maksimum dramatycznego napięcia, umiał wczuć się w przeżycia bohaterów, a zarazem potrafił wykraczać poza horyzont postaci. Dodatkowo był typem gawędziarza, był rozmiłowany w dygresjach, ciekawych anegdotach. Lubił fakty „podbarwiać” fikcją. Już pierwsze reportaże, wrześniowe, stanowiły temat ogólnonarodowej dyskusji. Obiektywizm nakazywał autorowi polegać zarówno na opinii dowódców jak i prostych żołnierzy, przez lata zyskiwał coraz większy dystans(relacje komponował, poprawiał przez wiele lat). Zamysł autorski tłumaczył tym, że nie chodzi o „los jednostki, ale los zagadnienia”

• Kazimierz Wierzyński – jego reportaże drukowane od 1940 roku na łamach „Wiadomości”, a następnie zostały zebrane w tomie

• „Pobojowisko”

  • w którym autor podjął próbę kolejnego zobrazowania wysiłku zbrojnego we Wrześniu na podstawie zasłyszanych relacji żołnierzy. Czynił to podobnie jak Wańkowicz w przekonaniu, że istniała pilna potrzeba przeciwstawienia się kampanii propagandowej pomniejszającej znaczenie Września, że „ tylko ich[tj.żołnierzy] rzetelne świadectwo wyjdzie poza wszelką wątpliwość w tych czasach kłamstw, fałszów i perfidnych oskarżeń”. Zawartość książki to dziesięć opowieści, rozpisanych na pozornie rozproszone głosy, w sumie jednak- dzięki dyskretnej interwencji autora- dający wyobrażenie całości. W odróżnieniu od setek reportaży na temat Września jakie ukazały się na uchodztwie Pobojowisko Wierzyńskiego jest dziełem literackim. Autor stworzył całości fabularne, umiejętnie dozując napięcie nie szczędzą kiedy trzeba własnego komentarza.

• Ryszard Kapuściński

• . „Busz po polsku”

• „Cesarz”

• „Imperium”)

• Krzysztof Kąkolewski

• „Co u pana słychać?”

• „Na sto czterdziestym kilometrze w lewo”

• „diament znaleziony w popiele”),

• Kazimierz Moczarski

• „Rozmowy z katem”

• Hanna Krall

• „Zdążyć przed panem Bogiem”

• „Hipnoza”

• Joanna Siedlecka

• ”Jasniepanicz”

• „Mahatma Witkac”

Reportaż historyczny reprezentuje Marian Brandys

• . „Kozietulski i inni”

• „Koniec świata szwoleżerów