JODŁOWSKI – „Podstawy polskiej składni”, s. 65-70;

1. PODMIOT – definicja wg. epistemologicznej zasady dwuwymiarowości przestrzenno-czasowej :

- podmiot ma funkcję reprezentowania wartości przestrzennych, poddawanych w zdaniu uczasowieniu

- Klemensiewicz: Podmiot jest znakiem przedmiotu, więc „kogoś”, „czegoś”, czemu świadomość mówiącego przyznaje z postawy siedzącej przestrzenny byt, dający się scharakteryzować jakąś cechą trwającą w czasie”

1. Rolę podmiotu może pełnić każda część mowy [również forma lub część wyrazu, oraz jakikolwiek znak], jeśli są interpretowane w planie wyrazowym, a nie rzeczowym, czyli jako typ formy gramatycznej, a nie jej znaczenie.

• Wyraz rzeczowny [rzeczownik lub zaimek rzeczowny]

• Część mowy pełniąca funkcję rzeczownika

  • Przymiotnik

  • Liczebnik

  • Imiesłów odmienny

• Bezokolicznik

1. Wyraz rzeczowny jako podmiot

• W formie mianownika : Chłopiec powoli się odwrócił.

Mianownik – kto? Co? [idzie] : chłopiec

• W formie dopełniacza – dopełniacz : kogo? Czego? [nie ma]

  • Oznaczanie stosunków ilościowych – określnik ilościowy występuje łącznie z dopełniaczem rzeczownika o obrębie wyrażenia stanowiącego podmiot. Pracowało coraz więcej ludzi. Rozlało się trochę soku. Drukowano tu kilka pism

    • Zastosowanie w podmiocie dopełniacza jest normą przy

      • liczebnikach głównych od pięciu w górę [pięciu, czterdziestu, sześć, tysiąc]

Liczebniki główne – to te, które wskazują na ilość przedmiotów i odmieniają się przez

*przypadki M.jeden, D.jednego

*rodzaje:.. r.m. jeden, r.ż. jedna, r.n. jedno]

Spłonęło około pięciu milionów ludzi. Kochało się w niej pięciu ludzi.

• przy liczebnikach zbiorowych [dwoje, sześcioro]

liczebniki zbiorowe zastępują liczebniki główne w połączeniu:

• z niektórymi rzeczownikami bez liczby pojedynczej: dwoje drzwi, czworo grabi;

• z nazwami niedorosłych zwierząt i ludzi, które w mianowniku liczby pojedynczej kończą się na -ę: kurczę – troje kurcząt, kaczę – pięcioro kacząt; dziewczę – sześcioro dziewcząt;

Uwaga! Nazwy niedorosłych zwierząt i ludzi zakończone inną głoską w Mlpoj łączą się z liczebnikami głównymi (źrebak – trzy źrebaki, kaczątko – trzy kaczątka, dziewczynka – trzy dziewczynki);

• z rzeczownikami występującymi w parach: dwoje oczu, czworo rąk;

• z nazwami grup osób o różnej płci: troje dzieci, Ich Troje;

• z kilkoma starymi frazeologizmami: dziesięcioro przykazań, Rzeczpospolita Obojga Narodów i in.

Liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki, poszerzając swój temat (poza M, B i W) o głoskę g: M czworo, D czworga, C czworgu, B czworo, N czworgiem, Msc czworgu, W czworo! Nie ma form liczebników zbiorowych dla pełnych setek, tysięcy ani wyższych liczb, w tym przypadku stosujemy liczebniki główne: Przyszło dwieście dwadzieścioro ludzi.

• Liczebniki 2-4

  • Rzeczowniki niemęskoosobowe występują przy nich w mianowniku: dwie kobiety rozmawiały, trzy ręczniki, cztery wróble

  • Rzeczowniki męskoosobowe w połączeniu z tymi liczebnikami tworzą formy oboczne: dwaj kolejarze pojechali / dwu kolejarzy pojechało, trzej studenci śpiewali/trzech studentów śpiewało, czterej podróżni rozmawiali/czterech podróżnych rozmawiało; na salę weszło dwóch Niemców.

• Określnik ilościowy nie mieści się w obrębie podmiotu, lecz wchodzi w skład orzeczenia jako orzecznik [wyraz rzeczowny – rzeczownik lub zaimek rzeczowny – stanowiący podmiot ma formę dopełniacza]

  • Zbójców było dwunastu, Konserw jest siedem puszek, Było ich dwadzieścia, Zastało nas dwóch, gałęzie, których zawsze było dużo,

• Brak, ubywanie, przybywanie

  • Nie ma chleba, ojca nie będzie, leśniczego nie było, pięciu ludzi brakowało, nie brakowało ochotników, przybywało siwych włosów, gości ubywa

• Inne konstrukcje z dopełniaczem:

  • Rolę podmiotu pełnią wyróżnione dopełniacze, a mianownikowe formy [np. dziwak, chwat] to orzeczniki;

    • Wielki dziwak był z tego chłopaka; Chwat z naszej starej!; Za stary ze mnie piechur, Jeszcze z niego jest zupełne dziecko,

• W formie celownika – celownik – komu? Czemu? [się przyglądam]

  • Celownik „tobie” traktujemy jako podmiot, bo to wykonawca czynności

    • Po co Tobie leźć? [=Po co ty masz iść]; Tobie by na wojnę chodzić!, Gdzie mi tam czekać?, Proszę samemu zamknąć!, Jest komu pracować;

• W formie narzędnika – narzędnik: z kim? Z czym? [idę]

  • Bo z mężami jak z bańkami [=mężowie są jak bańki], Z Pawłem coraz gorzej, Jak jest z Tobą?

1. Struktura gramatyczna podmiotu, stanowi:

• pojedynczy wyraz :

  • Matka podała; Kto będzie chodził?

• Podmiot szeregowy [szereg wyrazów czy wyrażeń] :

  • Konie, ludzie, armaty… ; wrzask psów, krzyk strzelców… ; Hrabia i Telimena; Pan Wojski z Tadeuszem;

• Nierozerwalne skupienie rzeczownika z określeniem:

  • Mnóstwo polnych koników, trochę ludzi;

• Anaforyczny zaimek „to”

  • Może nawiązywać do indywidualnego desygnatu:

    • Była to mała, rozsądna kobiecina.

  • Może nawiązywać do sytuacji

    • O wojnie nie będę Ci opowiadał. To naprawdę nie jest ciekawe.

  • Może mieć charakter zbiorczy, gdy odsyła do szeregu szczegółów

    • przedstawionych w wypowiedzeniu poprzednim :

      • Było trochę milczenia. Trwało to krótko.

    • przedstawionych w tym samym wypowiedzeniu:

      • Wielki wojownik, wielki święty, to rodzinę wprowadza.

• Dowolna jednostka językowa interpretowana w planie wyrazowym – nie bierze się pod uwagę wartości semantycznej, tzn. desygnatów, jakie wyrazom odpowiadają w planie rzeczowym, lecz ich funkcję jako kategorii formalnej w planie wyrazowym.

  • Plan rzeczowy: dom to budynek – mowa o desygnacie;

  • Plan wyrazowy : wyraz dom jest rzeczownikiem – mowa o wyrazie.

    • Korona jest wyrazem, obok może być przyimkiem, ć jest głoską, Rota to tytuł, …. To znane przysłowie;

1. Stopień wyrażenia subiektu [osoby, rzeczy, pojęcia – jako podmiot, czyli desygnatu stanowiącego podmiot]

• Subiekt oznaczony

  • rzeczownikiem, zaimkiem, przymiotnikiem, imiesłowem, bezokolicznikiem

  • Szeregiem wyrazów lub skupieniem wyrazowym;

  • W planie wyrazowym – dowolną jednostką językową;

• Subiekt konotowany końcówką osobową czasownika

  • Zbliżyłem się, skąd wziąłeś resztę?, Nazywaliśmy ją;

• Subiektu domyślamy się z poprzedniego wypowiedzenia

  • Zbyszek leżał. Był spocony.

• Brak subiektu – wypowiedzenia jednoczłonowe, nie zawierają powiązań z podmiotem.

  • Człowiek wymawiający wypowiedzenia nie widzi i nie domyśla się sprawcy czynności. Człowiek znajomość świata opiera na własnych spostrzeżeniach zmysłowych, ufa zmysłom i uczuciom, nie analizując ich bliżej. – język postrzeżeniowy; powiał chłód;

  • Konstrukcje jednoczłonowe zawierają rezultat analizowania doznań i postrzeżeń, szukanie przyczyny oraz sprawcy zjawisk – język pojęciowy; mdli mię, szumi mi w uszach;

  • Bezosobowe ujmowanie czynności: niespodziewanie zastukało w okno;

  • Bezosobowe określenia przykrych zapachów: śmierdzi zdradą, śmierdzi wojną;

Za oknem zaczęło się błyskać; pachniało miodem; przywidziało Ci się, moja Lilko

OD GŁOSKI DO ZDANIA, s.107-110

1. Podmiot gramatyczny – człon zdania w formie mianownika [lub występuje w pozycji mianownika i łatwo go zmienić na mianownik, np..

• pływać jest przyjemnie / pływanie jest przyjemne

1. Podmiot domyślny

• wyrażony w końcówce osobowej formy czasownika występującego w funkcji członu finitywnego

  • Zaczął pisać list -> on

  • Zaczęła pisać list -> ona

• Wyrażony w zaimku „to”

  • To nie jest ciekawa historia.

1. Podmiot logiczny –forma finitywna wymaga podmiotu w formie dopełniacza; występuje przy orzeczeniach oznaczających brad, nadmiar, przybywanie, ubywanie

• Nie było studentów; Zabrakło pszennej mąki;

1. Zdania bezpodmiotowe: - bez podmiotu w mianowniku lub dopełniaczu;

• Podmiot epistemologiczny – podmiot w celowniku [komu? Czemu? Się przyglądam] – przy orzeczeniach złożonych oznaczających stany wewnętrzne [np. zrobiło się niedobrze, żal było, jest wstyd]

  • Jankowi zrobiło się niedobrze.

  • Z chorym psem było coraz gorzej.

• Podmiot w narzędniku [nie ma nazwy, ale wszystkie podmioty poza mianownikiem można nazwać logicznymi]

• Nierozerwalne skupienie dwóch podmiotów

• Gramatycznego w mianowniku tworzącego formalny związek z orzeczeniem

• Logicznego w dopełniaczu implikowanego przez orzeczenie

  • połączenie rzeczownika upodrzędnionego w formie dopełniacza wobec wyrazu nazywającego ilość [liczebnika głównego od 5 wzwyż, liczebnika zbiorowego, liczebnika nieokreślonego, przysłówka – dużo, trochę, rzeczownika nazywającego jednostki miary i wagi] np. pięć godzin, siedmioro uczniów, niewielu uczniów;

• zdania bezpodmiotowe formalnie są konstytuowane

  • przez formy nieosobowe czasowników osobowych [utworzone za pomocą postfiksu „się” lub z przyrostkami „-ono, -no, -to”]

    • Czyta się

    • Powiadomiono

  • Formy czasowników nieosobowych

    • Widać było

Bezpodmiotowe formalnie – forma orzeczenia nie otwiera w nich pozycji – blokuje ją – dla podmiotu, który semantycznie jest implikowany; treść tych zdań można wyrazić w inny sposób, no. Czy ktoś powiadomił dyrektora? Z daleka widziałem/widzieliśmy…

• Zdania bezpodmiotowe formalnie i semantycznie

• są konstytuowane przez formy pozornie trzecioosobowe

• nie konotują [mają konotację pustą]

np. Grzmi – nie mówi, że coś grzmi, ale mówi o samym zjawisku [taki sam charakter mają zdania bezpodmiotowe z orzeczeniami złożonymi, zbudowanymi z czasownika operatorowego i przysłówka, np. zrobiło się cieplej, jest duszno, było ciemno.