KAZANIA SEJMOWE

Kazania sejmowe Piotra Skargi po raz pierwszy zostały opublikowane w roku 1597 w tomie zatytułowanym Kazaniach na niedziele i święta całego roku. Według tradycji miały być one wygłoszone w trakcie sejmu 1597 roku. Dziś wiemy, że Kazania sejmowe nie zostały wtedy zaprezentowane publicznie, a tytuł tego dzieła jest wynikiem konwencji. Jak podaje Jerzy Ziomek (s. 406):

Kazanie było gatunkiem publicystycznym o specyficznych cechach, wśród których najważniejszą rolę odgrywał podmiot nauczający, czerpiący uprawnienie nie ze społecznego nadania, lecz z reprezentacji nauczającego urzędu Kościoła.

Kazań sejmowych powstało osiem, przynoszą one ocenę ówczesnej sytuacji w Rzeczypospolitej. W kolejnych kazaniach Skarga wylicza i charakteryzuje sześć najgroźniejszych chorób, które trawią jego ojczyznę:

• Kazanie pierwsze. Na początku sejmu przy ś. Mszy sejmowej;

• Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie;

• Kazanie trzecie. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej;

• Kazanie czwarte. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religijej katolickiej przez zarazę heretycką;

• Kazanie piąte: Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala;

• Kazanie szóste: O monarchijej i królestwie, albo o czwartej chorbie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia królewskiej dostojności i władzej;

• Kazanie siódme: O prawach niesprawiedliwych, abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej;

• Kazanie ósme: O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich.

W swoich kazaniach Skarga zastosował popularną ówcześnie stylizację biblijną, powoływał się często na autorytet Pisma Świętego szczególnie Starego Testamentu. W jego wywodach widoczna jest zasada prefiguracyjnego myślenia, tzn. przekonania, że wydarzenia biblijne przewidują i wyobrażają wydarzenia późniejsze. Czasem owa prefiguracja prowadziła go do przeinaczania faktów. Wykorzystał ponadto zasady retorycznej perswazji, naśladując typ mowy, nazywanej genus deliberativum (rodzaj doradczy, refleksyjny). Do najczęściej stosowanych w Kazaniach... środków stylistycznych należą: epitety, przenośnie, oraz porównania zaczerpniętym z ksiąg prorockich.

Z kazań wyłania się wyraźny programspołeczno-polityczny. Do najważniejszych postulatów Skargi należy wzmocnienie władzy królewskiej, która jednak miała być podporządkowana Kościołowi. Uważał, że należy ograniczyć pozycję sejmu w państwie oraz ukrócić przywileje szlacheckie. Twierdził, że tak samo jak ciało Kościoła składa się z różnych, nie zawsze tak samo ważnych, członków, tak w Rzeczypospolitej powinna panować swoista konieczna nierówność. Postulował usprawnienie sądownictwa, potępiał szlachecką anarchię, mężobójstwo i ucisk chłopów.

Kazania sejmowe nie miały istotnego wpływu na współczesność Skargi, odegrały jednak istotną rolę w XIX wieku, czyli w okresie zaborów, kiedy to zaczęto je interpretować jako zapowiedź wielkich narodowych nieszczęść. Skarga został uznany przez romantyków za natchnionego proroka.

KAZANIE O MIŁOŚCI KU OJCZYŹNIE

Kazanie o miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie czyli kazanie wtóre ze zbioru Kazań sejmowych Piotra Skargi zostało poprzedzone mottem z Ewangelii św. Jana:
To wam rozkazuję - mówi Pan Jezus - abyście się społecznie miłowali. Pokój mój daję wam, pokój mój zostawuję wam.

Kazanie rozpoczyna się od stwierdzenia, że na świecie nie ma nic trwałego. Tak jak ludzkie ciało zapada na choroby, tak i królestwa bywają przez nie toczone, ale można im przeciwdziałać dzięki pomocy Boskiej. Aby wyleczyć niemoc królestwa, trzeba poznać jego choroby. Polskę trawi sześć chorób: „nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa”, „niezgody i roztyrki sąsiedzkie”, „naruszenie religiej katolickiej i przysada heretyckiej zarazy”, „dostojności królewskiej i władzej osłabienie”, „prawa niesprawiedliwe”, „grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty od niego wołają”.

Pan Jezus odchodząc dał nam dwa przykazania: abyśmy się wzajemnie miłowani i pokój między sobą zachowywali. Jeden nakaz wynika z drugiego, a obowiązkiem naszym jest szerzenie miłości i pokoju. Szeroka (np. pomiędzy królami) miłość i zgoda prowadzi do pokoju i szczęścia na całym świecie. 

Zobowiązani jesteśmy miłować przede wszystkim ojczyznę, bo ona jest naszą matką, która nam uchowała wiarę katolicką i obroniła nas od herezji. To ona dała nam również wolność i pokój, dzięki której nie cierpimy pod rządami tyranów. Wszystkie nieszczęścia powodujemy sami, nie egzekwując praw. Opływamy w dostatki – dary ojczyzny. 
A u was pokój i dostatki, które z niego rostą, w próżne się utraty obraca, w zbytki i w gnoje, a zamki puste, wieże próżne, drugie się obalają i gniją. Na przyszłe wojny i niepokoje oka nie macie. Dosyć wam ta matka pokojem takim ukazuje, do czego byście się pokwapiać mieli, póki czas jest. Bo zda mi się, iż się już od niewdzięcznych ten tak bogaty pokój oddali i przerwie. 

Ojczyzna jest podobna do okrętu, który niesie wszystkich z rodzinami i majątkiem, każdy jest za niego na równi odpowiedzialny i powinien być gotów oddać zdrowie i życie, by go bronić, podobnie jak czynili to biblijni monarchowie. U nas jednak każdy patrzy przede wszystkim na swoje dobra, zamiast myśleć o ojczyźnie. Przecież jak ona zatonie, to i my pójdziemy na dno z całym dobytkiem. Ponadto jeden stan uciska drugi. Nawet poganie wiedzą (z samego rozumu), że czasem trzeba swoje poświęcić by chronić ogółu:

Widzieli, iż ręka na obronę głowy rada ranę i ucięcie cierpi, aby wszytko ciało nie umierało. Widzieli, iż lepiej sto zdradziec zgubić, aby wszytka ojczyzna nie ginęła. Widzieli, iż dla lepszego rodzaju jedne gałęzie ucinają, aby drugie lepiej rodziły. Jeden się żałować dla wszytkich nie ma. Tak też człowiek jeden dla pożytku pospolitego żałować się i majętności swojej nie ma. A my, cośmy od Chrystusa w takiej szerokiej miłości nauką i przykładem jego wyćwiczeni są, słabszy i ozięblejszy ku bliźnim być mamy? Nie daj. Boże!

Powinniśmy brać przykład z pogan, którzy potrafią miłować ojczyznę i troszczyć się o nią, mimo że nie czeka ich za to zapłata w niebie. Nie powinniśmy najmować się za pieniądze do obrony kraju, bo przyjaciel kupiony za pieniądze jest niepewny, poza tym cnota nie powinna pracować dla zysku.

Jeśli Pan Bóg płacić ma i tu na świecie chce, królewskie serce obróci abo skądinąd mu nagrodę poda. Jeśli nie chce, dosyć nam na zapłacie po śmierci. I sam dobry uczynek, gdy się przez nas komu, a zwłaszcza wszytkim, dobrze czyni, ma swoje serdeczną zapłatę i pociechę wnętrzną wielką. 

DEKAMERON

W języku greckim deka hemeron oznacza „dziesięć dni”, tytuł „Dekameron” można by więc przetłumaczyć jako Księgę dziesięciu dni. W rzeczywistości obejmuje dni czternaście, gdyż bohaterowie spędzają w podmiejskim domu dwa tygodnie – od środy do środy, ale tylko dziesięć dni przeznaczają na opowiadanie. Całego ich pobytu poza miastem dotyczy opowieść ramowa złożona z obszernego Wprowadzenia do Dnia I oraz Wprowadzeń i Zakończeń do kolejnych Dni. Odautorski Wstęp i Posłowie nie są z nią bezpośrednio powiązane.

Wstęp ma charakter dedykacyjny, choć nie jest skierowany do konkretnej osoby, ale do kobiet w ogóle. Książka jest przeznaczona właśnie dla nich, autor wyraża nadzieję, że jego dzieło będzie dla niewiast źródłem radości i rozrywki oraz dobrych rad, czego unikać należy i za czym iść trzeba

„Dekameron” jest to ujęty ramą kompozycyjną zbiór stu nowel opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez siedem kobiet – Pampineę, Fiammettę, Filomenę, Emilię, Laurettę, Neifile i Elizę oraz trzech mężczyzn – Panfila, Filostrata i Dionea, którzy schronili się przed zarazą, jaka panowała we Włoszech w 1348 roku, w willi w okolicach Florencji. Młodzi spotykają się w kościele Santa Maria Novella i za namową Pampinei postanawiają wspólnie opuścić dręczone zarazą miasto.

Na każdy dzień opowieści wybierają spośród siebie króla (królową), którego będą słuchać, on zaś ma dbać, by umilać czas współtowarzyszom. Osoba ta wyznacza pod koniec dnia „panowania” swego następcę oraz decyduje o tym, kto będzie narratorem kolejnej historii.

Bohaterowie rozmawiają głównie o miłości – bynajmniej nie platonicznej. Miłość jest w tych nowelach najwyższą wartością i największą siłą władającą człowiekiem, co autor pokazuje bez osłonek i fałszywej pruderii, ale też bez wulgarności, w sposób pozbawiony złego smaku. Nikt przed nim nie wyraził tak wymownie i w duchu nadchodzących nowych czasów podziwu dla piękna kobiecego ciała i miłości zmysłowej. Jak mówi jedna z postaci – lepiej pokutować za to, czego się użyło, aniżeli żałować tego, czego się nie zaznało.

Pracując nad „Dekameronem”, autor oparł się w większości przypadków na ustnych przekazach krążących wśród jemu współczesnych (tylko dla kilku historii udało się ustalić konkretne źródło, jak to ma miejsce np. w przypadku opowieści o zaczarowanej gruszy –dzień VII, opowieść 9. Wzorowana jest ona na „Komedii o Lidii”, łacińskim poemacie francuskiego autora, kopię którego odnaleziono w dokumentach Boccaccia). Nadawał im cechy własnej osobowości i poglądów na świat, nie dbając zbytnio o oryginalność tematów. W tych krótkich historiach Boccaccio ukazał życie epoki renesansu w całym jego bogactwie. Często opisywał przygody erotyczne, ale zawsze łączył je z podziwem dla zmysłowości i rozumu, sprawności ludzkiego umysłu.

W nowelach moich zawierają się różne ucieszne i smutne przypadki miłosne, a takoż inne zdarzenia przeszłych i dzisiejszych czasów.

Giovanni Boccaccio, ze Wstępu do „Dekamerona”
„Dekameron” zawiera pochwałę rycerskości i dworności, a jednocześnie wyraża dobitnie radość życia, przywiązanie do dóbr materialnych, wiarę w człowieka i w jego możliwości, pewność siebie właściwą mieszczaństwu, które obaliło feudalizm, zorganizowało komunę, uczyniło Florencję najbogatszym bodaj miastem Europy (…). Sto opowiadań Boccaccia jest tworem wolnego ducha, przeciw przesądom i dogmatyzmowi w każdej postaci., sławiącego zaś wszystko, co w człowieku witalne i dynamiczne..

Teoria sokoła
Tzw. „teoria sokoła” sformułowana została w 1871 roku przez niemieckiego poetę i nowelistę P. Heysego na podstawie utworu G. Boccaccia. Odnosi się do klasycznie skomponowanej noweli opartej na motywie dominującym, którym jest rzecz nabierająca symbolicznych znaczeń. Taką rzeczą jest właśnie tytułowy sokół z jednego z opowiadań Boccaccia, podobną rolę pełni także kamizelka z noweli Prusa. 

„Dekameron” jako wyraz renesansowego humanizmu
W nowelach Boccaccia odzwierciedla się renesansowa dążność do prezentacji życia we wszystkich jego objawach, zgodnie z hasłem „Nic co ludzkie nie jest mi obce”. Boccaccio pokazuje różne aspekty życia ludzkiego: tragiczne, smutne, zdumiewające i niezwykłe, poważne, humorystyczne, erotyczne, nawet frywolne. Wszystkie wydarzenia ukazywane są przy tym ze znawstwem ludzkiej psychiki, charakterów i obyczajów, co świadczy o iście renesansowym zainteresowaniu człowiekiem i wszystkim, co jest związane z jego działalnością na tym świecie.

„Dekameron” nie tylko literacki:
Wielkie dzieło Boccaccia inspirowało nie tylko pisarzy, ale i filmowców. Do najwybitniejszych, którzy postaniowili się z nim zmierzyć, należą Federico Fellini oraz Pier Paolo Pasolini. 

Pierwszy z filmów – „Boccaccio 70”, powstał w 1962 roku. Jest to czteroczęściowy erotyczny film nowelowy. Producenci żartobliwie mówili o nim, że nie zostanie dopuszczony do emisji we Włoszech wcześniej niż w roku 1970, stąd aluzja w tytule. Autorami poszczególnych części są włoscy giganci sztuki reżyserskiej: Mario Monicelli, Federico Fellini, Luchino Visconti i Vittorio de Sica, a wśród aktorów znaleźć można takie gwiazdy jak Anita Ekberg, Romy Schneider i Sophia Loren. Najbardziej znanym epizodem cyklu jest ten wyreżyserowany przez Viscontiego, w którym R. Schneider jako sfrustrowana hrabina oddaje się prostytucji, a pierwszym klientem okazuje się jej własny mąż. 

„Il Decameron” Pasolliniego nakręcony został w roku 1970, zaś rok później nagrodzono go Srebrnym Niedźwiedziem na festiwalu filmowym w Berlinie. Reżyser wybrał dziewięć opowiadań i uczynił z nich mieszankę erotycznych opowieści. Film ten jest pierwszą częścią tzw. trylogii życia, do której należą jeszcze „Opowieści kanterberyjskie” (1970) i „Kwiat tysiąca i jednej nocy” (1972), także mające swoje literackie pierwowzory. 

Sokół - treść noweli

Dzień piąty, opowieść dziewiąta SOKÓŁ
Federigo degli Alberighi miłuje bez wzajemności; po stracie całego mienia pozostaje mu jedynie sokół, którego, nic innego nie mając, poświęca na potrawę dla umiłowanej białogłowy, gdy ta doń w gościnę przybywa. Uznawszy o tym dama zmienia postępowanie, wychodzi za niego za mąż i bogatym człowiekiem go czyni.

Gdy Filomena skończyła opowieść swoją, królowa, widząc, że krom Dionea, który miał osobny przywilej, ona tylko nie opowiadała jeszcze, z wesołą twarzą w te słowa zaczęła:

- Na mnie tedy kolej przychodzi i dlatego też chcę wywiązać się z mojego obowiązku powieścią, która wiele z poprzednią ma podobieństwa. Dowiecie się z niej nie tylko o tym, jaką władzę wdzięki wasze nad szlachetnymi sercami sprawują, ale takoż nauczycie się nagrody stosownej z własnej woli udzielać, nie czekając na los, który dary swoje nieraz w dziwaczny i niesprawiedliwy sposób rozdziela. 

Wiedzcie tedy, że niedawnymi czasy w mieście naszym Coppo di Borghese Domenichi u wszystkich osobną czcią się cieszył, a może jeszcze się cieszy, więcej dla cnót i szlachetnych obyczajów niźli dla starożytności rodu swego. Ów zacny człek, niezaćmionej pamięci godzien, do lat sędziwych przyszedłszy lubił opowiadać sąsiadom i znajomym swoim o dawnych czasach i zdarzeniach. Umiał zaś mówić tak udatnie, językiem ozdobnym, i wspomnień miał tyle, że pod tym względem nikt z nim w paragon wchodzić nie mógł. 

"Wśród innych pięknych gadek powracał do opowieści o młodym szlachcicu, zwanym Federigo degli Alberighi , synu imć Filipa, który niegdyś żył we Florencji. Według jego słów, Federigo swoją rycerską biegłością i polerow-nymi obyczajami przed wszystkimi młodzieńcami we Florencji wziął przodek. Zakochał się on w pewnej szlachetnej damie, imieniem Monna Giovanna, uchodzącej podówczas za najpiękniejszą może we Florencji białogłowe. Dla pozyskania jej względów na turniejach na najzuchwalsze hazardy się ważył, wyprawiał wspaniałe uczty i podarunki czynił mnogie, na stan majątku swego wcale nie bacząc. 

Aliści dama, równie uczciwa, jak piękna, nie dbała ani o niego, ani o to, co na jej cześć urządzał. Federigo siła pieniędzy ponad możność swą zmarnotrawiwszy, a nic nie zyskawszy, jak to łatwo się dzieje, popadł wkrótce w taką biedę, że z całej majętności nic mu nie pozostało krom małej posiadłości, z której nędzny profit czerpał, i jednego wspaniałego sokoła. Miłość jego przez tę biedę wcale się nie zmniejszyła, owszem, gorętszą jeszcze się stała; a ponieważ nie mógł w mieście już dłużej żyć tak okazale, jak by był tego pragnął, przeniósł się do owej posiadłości i tam, niczyjej pomocy nie prosząc, zajmował się polowaniem z sokołem i cierpliwie ubóstwo swoje znosił. Pod ten czas właśnie zdarzyło się, że małżonek Monny Gioyanny ciężko zachorował. Czując się bliskim śmierci, spisał testament, mocą którego podrastającego synaczka swego zrobił dziedzicem wszystkich wielkich swoich bogactw; na przypadek bezpotomnej śmierci syna, Monna Giovanna, jako umiłowana żona, wszystko dziedziczyć miała. Po czym zmarł.

Po jego śmierci wdowa, jak to u naszych niewiast jest w obyczaju, udała się pospołu z synkiem na całe lato do jednej z posiadłości swoich, położonej blisko siedziby Fe-deriga. Zdarzyło się, że synek jej, który niezmiernie ptaki i psy lubił, wnet z Federigiem się zaprzyjaźnił. Widując często jego sokoła, tak niezmiernie sobie w nim upodobał, że jedynie żądzą posiadania go pałał; nie śmiał jednak Fede-riga o niego prosić wiedząc, jaką wartość doń przywiązuje. Po pewnym czasie chłopiec zachorował. Monna Giovanna, kochająca z całej duszy swego jedynaka, niewymownie chorobą jego się strapiła; po całych dniach nie odstępowała go, dodawała mu otuchy i prosiła ustawicznie, ażeby jej powiedział, czy czego przypadkiem nie pragnie, bowiem w tym razie uczyniłaby wszystko, aby go tylko ukontentować. Wielekroć już go o to pytała. Wreszcie pewnego dnia chłopiec odrzekł:

- Matko, jeżeli zdołasz uzyskać dla mnie sokoła od Fe-deriga, to wierzę, że wnet przyjdę do zdrowia. Dama, usłyszawszy tę prośbę, przez długi czas rozważała w milczeniu, co ma uczynić. Wiedziała dobrze, że Federigo, miłując ją od dawna, nigdy jednego łaskawszego spojrzenia od niej nie otrzymał. Rzekła więc do siebie. "Jakże mogłabym się ośmielić posłać po tego sokoła do Federiga lub udać się do niego sama? Zresztą, jak słyszę, nigdy szlachetniejszy od tego sokoła ptak myśliwemu nie służył. Nadto, jak powiadają, sokół ów środek utrzymania dla swego pana stanowi. Nie mam, wierę, sumienia odejmować szlachcicowi ostatniej jego radości." Tak rozważając, jakkolwiek pewna otrzymania natychmiast sokoła, skoroby tylko o niego poprosiła, nie wiedząc, co rzec, nie odpowiedziała nic synowi. 

W końcu jednak miłość dziecka zwyciężyła wszystkie jej skrupuły. Monna Giovanna postanowiła, mimo wszystko, udać się sama do Federiga, aby o sokoła go poprosić. Rzekła więc do chorego: 
-Pociesz się, mój synaczku, i staraj się do zdrowia powrócić, a ja ci przyrzekam, że pójdę jutro zaraz z rana i będziesz miał tego sokoła. 
Dziecię tak się tymi słowami uradowało, że tegoż jeszcze dnia znaczną ulgę poczuło. Na drugi dzień rano udała się Monna Giovanna w towarzystwie drugiej damy do małego domku Federiga i zapytała o niego. Ponieważ nie był to czas- łowów na ptaki, więc szlachcic znajdował się w ogrodzie, zajęty jakąś robotą. Federigo, uwiadomiony, kto o niego pyta u bramy, zadziwił się w najwyższym stopniu i z radością wybiegł naprzeciwko niej. Ona zasię widząc, że się zbliża, uprzejmie ukłon mu oddawszy powstała z kobiecym wdziękiem i zwróciła się do niego:

- Dzień dobry, Federigo! Przychodzę tutaj, ażeby wynagrodzić cię za wszystko, coś z mojej winy wycierpiał. Miłowałeś mnie bowiem goręcej, aniżeli dla dobra twego należało. Nagroda na tym się zasadza, że chcę, abyś mnie wraz z tą damą dziś po przyjacielsku obiadem ugościł. 

- Madonno - odparł na to Federigo z pokorą - nie wiem, o jakich przykrościach, których wy kiedykolwiek przyczyną być mieliście, mówicie. Tyle wiem jeno, że dobra niemało od was wziąłem, i jeżeli cokolwiek wart kiedy byłem, to jedynie przymiotom waszym i miłości dla was to zawdzięczam. Dzisiejsze łaskawe odwiedziny wasze milsze mi są od wszystkich straconych dostatków. Przybyliście wszak w gościnę do nędzarza.

Tak mówiąc oprowadzał ją bojaźliwie po domku i ogrodzie. Nie mając jednak nikogo pod ręką, kto by mógł damy zabawiać, rzekł: 

- Ponieważ nikogo innego tu nie ma, tedy niechaj ta poczciwa kobieta, żona człowieka obrabiającego moje pole, towarzystwa wam dotrzyma, dopokąd ja obiadu nie przysposobię. To rzekłszy odszedł. Dotychczas, jakkolwiek wielkim był jego niedostatek, nie zauważył, ilu najniezbędniejszych rzeczy rozrzutność go pozbawiła. Teraz jednak, gdy przyszło zacnie ugościć tę damę, dla miłości której niegdyś niezliczonych spraszał biesiadników, spostrzegł po raz pierwszy nędzę swoją. Srodze strapiony, ze ściśniętym sercem biegał po domu jak szalony i przeklinał los swój, nie mogąc znaleźć pieniędzy ani jakiej rzeczy, którą by w zastaw dać można było. Tymczasem zbliżyła się obiadowa godzina. Federigo, mimo gorącej chęci ugoszczenia damy, nie mógł nic w domu znaleźć, prosić zasię nikogo nie chciał, nawet pracującego u niego wieśniaka. Naraz wpadł mu w oczy dzielny sokół jego, siedzący w jadalnej komnacie na drążku; Federigo schwycił go, a widząc, że ptak jest tłusty, uznał to szlachetne stworzenie za potrawę godną damy. Nie namyślając się tedy długo, ukręcił mu łeb i rozkazał służebnej dziewczynie czym prędzej oskubać go, przyrządzić, na rożen nasadzić i troskliwie upiec. Po czym zasłał stół śnieżystym obrusem, który mu się jeszcze zachował, i poszedł z wesołym obliczem zaprosić damę do obiadu, na jaki go stać. Dama z towarzyszką swoją przeszły z ogrodu do jadalni i obsługiwane starannie przez Federiga, zjadły wraz z nim dzielnego sokoła, nie wiedząc nawet, jaka to potrawa. Po wstaniu od stołu i po uprzejmej pogawędce, dama, sądząc, że nadeszła pora wyznać Federigowi, po co właściwie tu przybyła, zwróciła się doń uprzejmie i tak rzekła:

- Federigo, jeżeli masz w pamięci dawny stan swój i moją surowość obyczajów, którą zapewne za nieczułość i okrucieństwo poczytywałeś, to nie wątpię, że osłupiejesz na zuchwałą prośbę, z którą tu dzisiaj przybywam. Gdybyś miał jednak kiedykolwiek dzieci i mógł pojąć miłość, jaką się dla nich żywi, to pewna jestem, że chociaż w części dzisiejszy krok mój byś usprawiedliwił. Ty nie masz jedna-koż dzieci, ja zasię jedynaka posiadam, a nie mogąc praw macierzyńskiej miłości w sercu mym przewalczyć, wbrew chęci mojej, wbrew przyzwoitości i rozsądkowi, widzę się obecnie zmuszoną prosić cię o podarowanie mi rzeczy, która ci jest droga wielce. Tym przedmiotem jest twój sokół, który nie bez racji tak znaczną wartość dla ciebie posiada. Przeciwny los tylko tę radość i pociechę ci ostawił. A jednak prosić cię on muszę, syn mój bowiem tak niezmierną żądzą posiadania go zapłonął, iż drżę, ażeby choroba, której uległ, nie pogorszyła się lub śmiertelnego obrotu nie przybrała w wypadku, jeśli dziecię pożądanego przez siebie przedmiotu nie otrzyma. Zaklinam cię więc nie na miłość, którą dla mnie żywisz, ta cię bowiem do niczego względem mnie nie obliguje, ale na wielkoduszność, którą nad wszystkimi ludźmi górujesz, chciej mi podarować tego sokoła, a ja pamiętać zawsze będę, żeś dzięki temu darowi syna mi zachował, i wiecznej wdzięczności dla ciebie czuć nie przestanę. Federigo, usłyszawszy żądanie damy i wiedząc, że mu zadosyćuczynić nie może, bo sokoła na potrawę dla niej już użył, począł w obecności jej gorzko płakać i ni słowa na odpowiedź znaleźć nie mógł. Na ten widok dama sądziła z początku, że łzy te wyciska mu bolesna myśl rozłączenia się z dzielnym sokołem i już powiedzieć chciała, że woli podarunku raczej nie otrzymać, wstrzymała się jednak i oczekiwała na odpowiedź Federiga, który, zapanowawszy wreszcie nad łzami swymi, tak się odezwał:

- Madonno, od kiedy się Bogu podobało, abym serce moje ku wam obrócił, niejedną miałem sposobność doświadczenia niełaski losu i nieraz się nań żaliłem; wszystko to jednak było rzeczą krotochwilną w porównaniu z krzywdą, którą mi obecnie los wyrządził. Jakże bowiem zdołam z dolą moją kiedykolwiek się pogodzić, jeżeli pomyślę, że właśnie w tej chwili, gdyście wy, tak obojętni niegdyś dla bogactw moich, zubożały mój dom odwiedzili, ja nie byłem w możności małego, a tak pożądanego podarunku wam ofiarować! Dlaczego zasię tego uczynić nie mogę, zaraz się dowiecie. Skórom usłyszał, że chcecie w łaskawości swojej obiad u mnie spożyć, zważywszy na dostojny ród wasz i przymioty, pomyślałem, że powinienem ugościć was najdroższą potrawą, na jaką mnie stać, różną od tych, jakimi innych ludzi częstować się zwykło. Spojrzawszy na mego sokoła i zważywszy jego zalety, uznałem go za godną dla was potrawą. Kazałem go więc upiec i podać wam w przekonaniu, że tym sposobem najlepszy z niego użytek uczynię. Teraz jedna-koż, gdy widzę, że żywego sokoła mieć byście pragnęli, boleść moja, stąd płynąca, iż waszego rozkazu spełnić nie mogę, jest tak silna, że nie wiem, zali się kiedykolwiek w życiu uspokoję.
Rzekłszy te słowa, pokazał jej na dowód pióra, szpony i dziób zabitego sokoła. 
Dama na ten widok jęła naprzód ganić rycerza za to, że w celu ugoszczenia jej zabił tak szlachetnego sokoła, potem jednak podziwem się przejęła, zważywszy wielkość jego duszy, której sroga nędza nie zdołała dotąd osłabić ani złamać. Zbywszy się jednak wszelkiej nadziei posiadania sokoła, niespokojna o zdrowie syna, pożegnała Federiga ze smutkiem i wróciła z towarzyszką swoją do domu. 

Syn Monny Giovanny (nie wiedzieć, czy wskutek strapienia z powodu nieotrzymania sokoła, czy też dlatego że choroba takie już przyrodzenie miała, że tylko śmiercią skończyć się mogła) w kilka dni potem rozstał się z tym światem. Matka po tej stracie długie dni we łzach i smutku trawiła. Ponieważ jednak młoda była jeszcze, a krom tego wielce bogata, tedy jej bracia naglili ją, aby wybór męża uczyniła. Monna Gioyanna, mimo że najchętniej wdową byłaby została, uległa ich przedstawieniom i wspomniawszy na wspaniałomyślność i szczodrość Federiga, której dowód niedawno złożył w zdarzeniu z sokołem, odpowiedziała swoim braciom w te słowa:

- Najmilej by mi było, gdybyście mi pozwolili zostać przy wdowiej zasłonie, gdy jednak koniecznie pragniecie, bym w powtórne związki wstąpiła, to wyjdę tylko za Federiga degli Alberighi. 
Na te słowa bracia drwić sobie z niej zaczęli mówiąc: 
- Co mówisz, głupia? Jakże możesz chcieć wyjść za człowieka, który nic nie posiada? 

- Wiem dobrze, panowie bracia, że prawdę powiadacie, wolę jednak męża bez majątku aniżeli majątek bez męża. 
Bracia, upewniwszy się o niezachwianym jej postanowieniu, a przy tym przekonawszy się, że Federigo, mimo swego ubóstwa, jest wielce czcigodnym człowiekiem, oddali mu Giovannę wraz z całą jej fortuną. On zaś, pozyskawszy szlachetną i tak przez siebie umiłowaną białogłowe, a nadto wielki majątek, pełen radości lepiej odtąd gospodarząc, doszedł do kresu lat swoich."

Biernat z Lublina - biografia

Lata życia Biernata z Lublina mieszczą się prawdopodobnie między rokiem 1460 a 1529. Urodził się w rodzinie mieszczańskiej. Bardzo możliwe, że studiował na Akademii Krakowskiej, jak wielu renesansowych pisarzy. Pracował jako pisarz na dworach, pełnił tam również obowiązki lekarza. Służył między innymi u Kallimacha – pierwszego poety nowołacińskiego w Polsce. Przyjął święcenia kapłańskie, ale - jak wynika z jego twórczości -nie przyjmował niewolniczo wszystkich nauk Kościoła.

Biernat z Lublina należy do prekursorów świeckiego pisarstwa w języku polskim, był: poetą, tłumaczem, bajkopisarzem. Najsławniejszym jego dziełem jest Raj duszny (przeróbka popularnego modlitewnika Antidotarius animae), zbiór wyszedł w grudniu 1513 u Unglera i do niedawna była uznawanego za pierwszą drukowaną polską książkę. Drugim ważnym dziełem Biernata jest Żywot Ezopa Fryga, do którego dołączył zbiór bajek wierszem Ezopa. Warty wspomnienia jest również Dialog Palinura z Charonem, który jest przypisywany Biernatowi. Utwór ten stanowi prawdopodobnie przekład czeskiego tekstu Mikuláša Konáča, imitującego z kolei Lukiana z Samosat. Jako poeta Biernat przyczynił się również do stabilizacji polskiego sylabizmu. 

Żywot Ezopa Fryga - streszczenie

Pełny tytuł książki Biernata z Lublina, która została wydana prawdopodobnie w roku 1522, brzmiŻywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego: z niektórymi też innych mędrców przykłady osobliwymi i barzo śmiesznymi i też krotochwilnymi. Utwór ten wraz zaliczany jest do literatury błazeńskiej, podobnie jak Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym przekładu Jana z Koszyczek, czy liczne opowieści sowizdrzalskie. Literatura tego typu cieszyła się ówcześnie niezwykła poczytnością, o czy świadczy choćby mnogość utworów o podobnej tematyce, wydawana w zbliżonym czasie.

Ezop nie jest bohaterem wymyśloną przez Biernata z Lublina, to postać na poły legendarna. Ezop pochodził z Frygi, żył podobno w wieku VI p.n.e.. Mężczyzna cechował się szczególną brzydotą, brakło mu wykształcenia, ale zamiast tego posiadał wrodzone mądrość i dobroć. Początkowo była niewolnikiem, ale zakupiony na targu przez filozofa Ksantosa, po pewnym czasie dzięki swojemu sprytowi, dobrym i skutecznym radom, jakich udzielał swemu panu, stał się wyzwoleńcem. 

W postawie Ezopa najbardziej znamiennymi cechami są: brak szacunku dla uznanych autorytetów, kpiący, przewrotny żart, udawana głupota, która każe mu dosłownie wykonywać polecenia i która w ten sposób demaskuje konwenans, wreszcie swoisty egzalitaryzm, przekonanie o wrodzonej równości ludzi, pozbawione wprawdzie programu walki, ale wyrażone w formie ostrej krytyki stosunków społecznych – krytyki na tyle ogólnikowej, że mogła ona wchodzić w związki z plebejsko-ludową mentalnością różnych epok. (Ziomek, s.138)

Dzięki wyżej wymienionym cechom Ezop stał się uosobieniem wolności. Według legendy ten dziwny nauczyciel zostaje zrzucony ze skały – była to niesprawiedliwa kara za kradzież naczyń ze świątyni (był to wynik podstępu zawistnych kapłanów Apollina).

Biernat znał historię Ezopa z dwóch pietnastowiecznych przekazów (włoskiego i niemieckiego), w swoim dziele zachował wszystkie znajdujące się w nich epizody z życia bohatera. Ukazuje legendarnego wyzwoleńca w całej jego brzydocie, która zresztą stała w opozycji do renesansowej estetyki piękna i harmonii:

Wyszedł Ezop twarzy żadnej, 
A wymowy barzo śladnej.
Głowę też miał barzo silną,
Oczy wpadłe, barwę czarną, 
Krótkiej szyje, długoczelusty, 
Czarnozęby, z wielkimi usty,
Szeroki, niskiego wzrostu, 
Wielkich nóg, miąższego łystu, 
Z tyłu niemiernie garbaty, 
A z przodu lepak brzuchaty.
A k temu co gorszego miał, 
Iże się barzo zająkał;
Ale za ty niedostatki 
Miał dowcip na wszystki gadki.

Jak widać mądrość, dowcip i spryt pozostają u Biernata najważniejszymi cechami Ezopa. Został położony nacisk na wyeksponowanie stereotypu językowego, co prowadziło z reguły do niezwykle komicznych i absurdalnych sytuacji. Dar mowy Ezop otrzymał od Boga, dzięki modlitwie kapłana wdzięcznego za pomoc udzieloną mu przez niewolnika w drodze:

We śnie mu się Bóg ukazał,
Trudny mu język rozwiązał 
I jeszcze go tym obdarzył, 
Iż rozliczne baśni twarzył,
Prze to, iż Mu nabożny był 
A Jego kapłana uczcił. 
Dobrze-ć Pan Bóg służbę płaci:
Kto przeń da co, nic nie straci.
Potym Ezop, gdy ze sną wstał, 
Sam się z sobą tako gadał:
"Barzoć mi się dobrze śniło;
Daj to Boże, by tak było!

Wspomniane w cytowanym fragmencie bajki zostały umieszczone przez Biernata na końcu Żywota.... Zebrała się ich dość pokaźna ilość, bo ponad dwieście. Często za tytuł takiego utworu służyło poecie jakieś znane przysłowie, natomiast bohaterami szesnastowiecznych bajek były zazwyczaj zwierzęta, które pozwalały przedstawiać postaci skrajnie stypizowane, jak np. w bajce o liszce i rysiu:
W cnocie ślachectwo zależy
Ryś z liszką niegdy się gadał, 
Ślachectwem się jej przekładał:
„Jakom ja cudnej rodziny, 
Ukazują me pstrociny”.
Liszka rzecze: „Barzo błądzisz, 
Iż się z skóry cudnym sądzisz;
Bo gdy z ciebie sierść opłynie, 
Wszystko twe ślachectwo zginie.
Jać-em tedy ślachetniejsza 
I więcej nad cię cudniejsza, 
Iż o cudną sierść mało dbam, 
W rozumie cudność pokładam”.
Nietrwałe-ć zwierzchnie okrasy, 
Wszystki się mienią za czasy;
Aleć to prawie ślachetny, 
Który w sobie ma rozum cny.


Pouczenie w tej bajce wypowiedziane jest dosłownie, nie trzeba niczego się domyślać. Ukazuje się tu wyższość cnót wewnętrznych nad pięknem zewnętrznym. Utwór ten przy okazji koresponduje z historią o Ezopie, którego piękno było wyłącznie wewnętrzne.