PROBLEMY WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

Temat 1: Problemy globalne, a bezpieczeństwo we współczesnym świecie

Charakterystyka problemów globalnych

Problemy globalne – określenie stosowane do problemów, które odnoszą się do całej ludzkości, ich skala ma charakter ponadpaństwowy, ponadregionalny, odznaczają się olbrzymią wagą i wiążą z kwestią przetrwania ludzkości, a sposób ich rozwiązywania musi polegać na wspólnych działaniach wszystkich krajów, całej społeczności międzynarodowej.

Charakter problemów globalnych:

• są rezultatem i odzwierciedlają zarazem różne sprzeczności międzynarodowe, generowane przez nierównomierny rozwój państw

• współpraca międzynarodowa, jako niezbędny warunek ich skutecznego rozwiązywania, powo­duje konieczność poszukiwania i formułowania wspólnych interesów dla wszystkich państw

Czynniki warunkujące problemy globalne:

• sam proces rozwoju gospodarczego

• nieunikniona konsekwencja postępu cywilizacyjnego, zwłaszcza technicznego, wzrostu liczby ludno­ści i internacjonalizacji procesu gospodarowania

• wzrost współzależności między krajami

Cechy problemów globalnych:

• światowy charakter – dane zagrożenie staje się problemem globalnym, kiedy w sposób istotny doty­czy większości państw (np. kwestie rozbrojenia, wyżywienia, ubóstwo Trzeciego Świata)

• złożoność, zależność od działania wielu czynników (np. relacje cen artykułów rolnych i przemysło­wych, niszczenie gleby, transfer technologii, korupcja)

• ważne konsekwencje wiążące się z nierozwiązaniem problemów globalnych lub ze zwłoką w podej­mowaniu środków zaradczych

• przedsięwzięcia zmierzające do ich rozwiązania muszą mieć złożony charakter i dotyczyć wielu sfer życia społecznego (np. intensyfikacja produkcji rolnej w krajach rozwijających się)

• rozwiązanie problemów globalnych jest możliwe jedynie wówczas, gdy odpowiednie przedsięwzię­cia obejmują swym zasięgiem cały świat (szanse rozwiązania problemu globalnego wzrastają wraz ze wzrostem liczby podmiotów gospodarki światowej aktywnie uczestniczących w ich rozwiązywaniu)

Globalistyka (z łac. globare, "tworzyć kulę, gromadzić się") – nauka zajmująca się badaniem procesów politycznych, gospodarczych i kulturalnych w skali globalnej. Globalistykę należy traktować jako naukę zajmującą się badaniem systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zainteresowań będzie rozwój światowej polityki i gospodarki.

Przykłady zagadnień badawczych globalistyki:

• powiązania państw z korporacjami ponadnarodowymi w kontekście świata, który staje się ekonomiczną całością

• procesy integracyjne na świecie

• społeczeństwa i kraje przez pryzmat systemu światowego

• procesy globalizacyjne i kwestie z nimi powiązane

• postęp naukowo-techniczny

• niwelowanie zacofania gospodarczego państw trzeciego świata

• nierówność w wymianie między centrum a peryferiami, gdzie centrum to USA, Rosja, Europa, Chiny, Japonia, a peryferia to reszta świata

• struktury i procesy światowe

• międzynarodowy system państw

Założenia prac z dziedziny globalistyki (wspólne):

• istnienie systemu światowego na zewnątrz społeczeństw narodowych (światowa gospodarka czy światowy system państw posiadają własną dynamikę i życie, które można opisać i modelować)

• system światowy wpływa na rozwój lub zacofanie społeczeństw narodowych, znajdujących się w strukturach globalnych. W rezultacie rozwój jakiegoś kraju zależy bardziej od zajmowanego miejsca przez dany kraj w światowym podziale pracy niż od jego potencjału narodowego

Istota bezpieczeństwa międzynarodowego

Bezpieczeństwo narodowe – jest to stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że brak jest groźby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego, zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości kulturowych i tożsamości narodowych, co stanowiłoby przeszkodę dla rozwoju państw, współpracy międzynarodowej i utrzymania pokoju.

Pojęcie to jest związane z pojęciem zewnętrznego bezpieczeństwa państwa, stanowi kategorię zmienną w czasie, jest ściśle związane ze stanem stosunków międzynarodowych oraz dominującymi w tym obszarze strategiami politycznymi zagranicznych państw.

 

Celem działania państwa jest zapewnienie wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających jego rozwojowi oraz interesom, a także ochrona przed istniejącymi potencjalnymi zagrożeniami. Odchodzi się od postrzegania bezpieczeństwa tylko w kategoriach militarnych, pojawiło się pojęcie rozległego bezpieczeństwa poszerzone o dobrobyt państwa, rozwój społeczny.

Trzy wymiary bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych:

• podmiotowy (narodowy, międzynarodowy)

• przedmiotowy (bezpieczeństwo polityczne, ekonomiczne, militarne itp.)

• ze względu na sposób prowadzenia polityki (unilateralne, multilateralne)

Czynniki wpływające na bezpieczeństwo państwa:

• czynnik gospodarczy

• czynnik finansowy

• czynnik technologiczny

• czynnik ekologiczny

• czynnik informacyjny

• czynnik militarny

Podstawowe rozróżnienia i typologie oraz modele bezpieczeństwa międzynarodowego

Podziały:

• podmiotowy: bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo międzynarodowe;

• przedmiotowy: bezpieczeństwo polityczne, wojskowe, gospodarcze, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne, informacyjne itd.;

• przestrzenny: bezpieczeństwo personalne (dotyczące indywidualnych ludzi - osób), lokalne (państwowo-narodowe), subregionalne, regionalne (koalicyjne), ponadregionalne i globalne (uniwersalne);

• czasu: stan bezpieczeństwa i proces bezpieczeństwa;

• sposobu organizowania: indywidualne (unilateralne) – hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność, niezaangażowanie, sojusze (system blokowy), system bezpieczeństwa kooperacyjnego, system bezpieczeństwa zbiorowego

Modele bezpieczeństwa międzynarodowego 

• Subordynacyjny – zdecydowana dominacja jednego państwa, zdolnego do zapewnienia bezpieczeństwa i wolności od zagrożeń zewnętrznych państwom znajdującym się w jego zasięgu. Mocarstwowość i determinacja to podstawowe cechy (np. USA), obecnie taka konstrukcja jest niemożliwa.

• Koordynacyjny – kooperacja, zakłada wzajemne równoważenie się potencjałów militarnych oraz sprzecznych sił i interesów. Odchodzi się od strategii konfrontacyjnych państw w kierunku militarnej powściągliwości i jawności (państwa europejskie).

• Równowagi sił – zakłada utrzymanie bezpieczeństwa poprzez zrównoważenie potęg sił między państwami lub ugrupowaniami państw w celu wzajemnej neutralizacji. Do połowy XX wieku model ten charakteryzował się zmiennością sojuszy i koalicji zmierzających do przywrócenia określonego ładu sił.

• Odstraszania – polega na utrzymywaniu bezpieczeństwa poprzez odstraszanie potencjalnego przeciwnika od ewentualnego użycia siły. Niezbywalnym elementem jest groźba użycia gwałtu przeciwko gwałtowi. Model ten zbudowany jest na założeniu ewentualnego użycia broni jądrowej. Nuklearne odstraszanie to element bezpieczeństwa światowego do rozpadu dwubiegunowego modelu stosunków międzynarodowych.

Model bezpieczeństwa jednostkowego i uniwersalnego 

• Model bezpieczeństwa jednostkowego – nie wyklucza on zawierania sojuszy, ale nie mają one charakteru stałego. Opiera się na samodzielnej ochronie bezpieczeństwa. W miarę upływu czasu samodzielna ochrona bezpieczeństwa stawała się coraz trudniejsza, komplikowały się stosunki międzynarodowe, rosła liczba i waga problemów. Tylko te państwa, które miały jakieś atuty, głównie geograficzne mogły dłużej wykorzystywać ten model bezpieczeństwa. Szczególnymi rozwiązaniami są:

• izolacjonizm – Wielka Brytania (splendid isolation, miało służyć zapewnieniu zdala od problemów kontynentu) oraz USA do czasów pierwszej wojny światowej celowe ograniczenie stosunków z innymi państwami umożliwiało im pozostanie na uboczu konfliktów oraz problemów Europy.

• neutralność – może przybierać mniej lub bardziej trwałe formy, dotyczyć kwestii wojskowych lub wojennych lub sprowadzać się wyłącznie do polityki neutralności albo do prawnego zagwarantowania wieczystej neutralności. Politykę neutralności prowadziły w obliczu pierwszej wojny światowej kraje skandynawskie. Przykładem wieczystej neutralności jest Szwajcaria.

• Model bezpieczeństwa uniwersalnego, pierwszym przykładem była Liga Narodów (1920-1939), kontynuowała tę ideę Organizacja Narodów Zjednoczonych (1945- ). Podstawową zasadą w tym przypadku są wzajemne gwarancje przyjścia z pomocą zaatakowanej stronie przez pozostałych uczestników systemu wzajemnej pomocy. Taka sama zasada obowiązuje, tyle że w odniesieniu do zawężonego terytorium, gdy kształtuje się system bezpieczeństwa regionalnego, czy subregionalnego.

ONZ-owski model bezpieczeństwa międzynarodowego

Według definicji ONZ z 1985 r. bezpieczeństwo międzynarodowe to suma i rezultat bezpieczeństwa każdego oddzielnie i wszystkich państw członkowskich razem wziętych. Koncepcja ta zbudowana jest na idei współdziałania państw współtworzących system. Jego istotą i główną przesłanką jest zasada zbiorowej samoobrony. Oznacza ona, że napad na któregokolwiek z uczestników systemu uważany jest za napad na wszystkich pozostałych i zobowiązuje do przyjścia z pomocą ofierze napaści. Koncepcja wspólnego bezpieczeństwa jest nową konstrukcją powstałą jako refleks małej aktywności ONZ. Zakłada partnerstwo i przymus współdziałania w rozwiązywaniu sporów międzynarodowych. Wspólne bezpieczeństwo tworzy strukturę umożliwiającą zmniejszenie napięć i redukcję czynników konfliktogennych oraz groźbę wojny. Przesłanką nowej formuły bezpieczeństwa stało się zagrożenie związane z niebezpieczeństwem wojny nuklearnej i kruchością podstaw pokoju budowanego na modelu odstraszania nuklearnego. Odmianą systemu bezpieczeństwa międzynarodowego jest bezpieczeństwo regionalne. Karta Narodów Zjednoczonych dopuszcza możliwość tworzenia regionalnych systemów bezpieczeństwa.

Badania nad pokojem i polemologia

Irenologia – badania nad pokojem: uzasadnienie konieczności i warunków pokoju

Polemologia – badania nad wojną: źródła, mechanizm, charakter konfliktów

Zagadnienia badawcze:

• analiza wyścigu zbrojeń, jego kontrola i ograniczanie

• zajmowanie się procesem decyzyjnym i komunikowaniem w polityce międzynarodowej, modelami bezpieczeństwa: odstraszaniem i negocjowaniem w chwilach kryzysu, metodami prowadzenia wojen przy nowej technologii

• badanie organizacji międzynarodowych, gł. ONZ

• wiązanie kwestii rozbrojeniowych z kosztami ekonomicznymi

• zapobieganie nie tylko wojnom, ale i niesprawiedliwościom ekonomicznym, różnicom rozwojowym jako czynnikom konfliktogennym

• posługiwanie się metodologią nauk przyrodniczych, ekonomicznych, psychologii, socjologii, politologii, filozofii

Najważniejsze instytucje:

• Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem – bada wojny i konflikty zbrojne oraz możliwości ich pokojowego rozwiązywania. W swych raportach prezentuje kompleksową analizę badanej problematyki od bieżącej klasyfikacji rejonizacji konfliktów zbrojnych poprzez międzynarodowy handel bronią do kwestii kontroli zbrojeń i rozbrojenia.

• Kopenhaski Instytut Badań nad Pokojem – zasadniczo realizuje pięć głównych problemów badawczych: bezpieczeństwo europejskie, globalna konfiguracja militarna, bezpieczeństwo w rejonie Morza Północnego i Bałtyckiego, przyczyny i działania na rzecz rozwiązywania konfliktów o charakterze wewnętrznym oraz problematyka zarządzania i pokoju międzynarodowego.

• Fundacja na rzecz Światowego Pokoju – koncentruje swoje działania na szeroko rozumianej problematyce pokoju i międzynarodowej współpracy na rzecz jego budowy.

• Instytut na rzecz Rozwoju Nauki i Bezpieczeństwa Międzynarodowego – zajmuje się kwestiami dotyczącymi handlu bronią masowego rażenia w kontekście bezpieczeństwa międzynarodowego. Szczegółowe programy dotyczą między innymi zagrożeń, jakie stwarzają takie kraje jak Korea Północna czy Iran.

• Fundacja Carnegiego na rzecz Międzynarodowego Pokoju – wspiera wszelkie inicjatywy naukowe i programy badawcze j mające przyczynić się do utrwalenia międzynarodowego pokoju i współpracy między narodami. Promuje również aktywny udział Stanów Zjednoczonych w tej sprawie.

• Instytut Hoovera na Uniwersytecie Stanford – należy do najbardziej aktywnych ośrodków naukowych działających nie tylko na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego, problemu zbrojeń i rozbrojenia, ale również popierających wartości gwarantujące swobodny i nieskrepowany rozwój jednostki, którymi są: wolność, władza przedstawicielska, pokój, prywatna inicjatywa.

Terroryzm i zorganizowana przestępczość międzynarodowa

Terroryzm – metoda działania polegająca na przemocy wobec pojedynczych osób aparatu władzy lub wobec przypadkowych członków społeczeństwa, przez zamachy na urzędy, lokale publiczne itp. Celem tych aktów przemocy jest wymuszenie ustępstw legalnych władz (np. religijnych, politycznych, społecznych). Celem działania terrorystów jest również destabilizacja władzy przez zastraszenie ludzi biorących udział w jej sprawowaniu.

Rodzaje terroryzmu:

• polityczny – ma na celu zmianę ekipy rządzącej, zmianę systemu politycznego, wymuszenie wprowadzenia pewnych rozwiązań prawnych, bądź oderwanie części terytorium od danego państwa i założenie nowego państwa lub przyłączenie go do już istniejącego

• kryminalny – terrorysta działa z pobudek „niższych”, najczęściej materialnych

• indywidualny – ofiara jest ściśle określona (np. zabójstwo polityka)

• zbiorowy – którego ofiarami padają przypadkowe osoby

Nurty terroryzmu politycznego:

• anarchistyczno-lewacki – Czerwone Brygady, RAF

• separatystyczno-narodowy – IRA, ETA

• lewacko-ekstremistyczny – Tupamaros (Urugwaj), partyzantki latynoamerykańskie

• narodowowyzwoleńczy – Czarny Wrzesień, Ruch Wyzwolenia Palestyny

• neofaszystowski – włoski Ruch Nowego Ładu

• nacjonalistyczny – grecka ELA

• ekoterrorystyczny – Front Wyzwolenia Zwierząt

• prawicowo-totalitarystyczny – szwadrony śmierci

• religijno-nacjonalistyczny – Hezbollah, Hamas, Al-Kaida

Zorganizowana przestępczość międzynarodowa – zjawisko kryminalne występujące w skali międzynarodowej, którego nie można ściśle ograniczyć stanem faktycznym konkretnego przestępstwa: jest to zbiór poszczególnych przestępstw, złożona forma zachowań aspołecznych, dotyczących różnych dziedzin życia społeczno-ekonomicznego.

Ze względu na różnorodność i zmienność form jej występowania w różnych krajach definicji jest bardzo wiele. Organizacje mafijne na świecie zajmują się głównie produkcją narkotyków i handlem nimi, przemytem broni oraz handlem żywym towarem.

Najważniejsze i popularne problemy związane z ZPM:

• mafie włoskie: Cosa Nostra, Camorra, 'Ndrangheta

• gangi amerykańskie

• latynoamerykańskie kartele narkotykowe (Meksyk, Kolumbia)

• tradycyjna japońska Yakuza

• mafia rosyjska

Temat 2: Spory i konflikty międzynarodowe

Spór międzynarodowy – taki stan, w którym jedna ze stron kieruje roszczenie w stosunku do drugiej strony. Punkty widzenia tych dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne.

Konflikt międzynarodowy – spór, który przybrał ostrzejszą formę i stwarza zagrożenie użycia siły zbrojnej, albo spór w którym siła ta została już użyta.

Konflikt zbrojny – pojęcie szersze od wojny, wszelkie przejawy walki zbrojnej, mogą w niej brać udział również podmioty nie uznane przez prawo międzynarodowe, konflikt zbrojny może mieć również miejsce gdy działania zbrojne nie zostaną wypowiedziane.

Wojna – zerwanie przez państwo stosunków pokojowych i przejście do stosunków wojennych, działania zbrojne toczone pomiędzy państwami, które uznane są za podmioty prawa międzynarodowego.

Rodzaje konfliktów:

Rodzaje sporów i konfliktów międzynarodowych:

• miedzy państwem a organizacją międzypaństwową

• między państwem a organizacją pozarządową

• spory polityczne (dotyczą zwykle honoru i żywotnych interesów państwa)

• spory prawne

• spory lokalne, regionalne oraz globalne

• wewnątrzblokowe, peryferyjne, międzyblokowe

• międzypaństwowe konflikty zbrojne

• pozasystemowe konflikty zbrojne (miedzy państwem a grupą niepaństwową)

Rodzaje wojen:

• wojny napastnicze i obronne

• wojny nielegalne i legalne (do legalnych wojen zaliczamy: działania zbrojne wynikające z samoobrony indywidualnej lub zbiorowej; wojny prowadzone na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa oraz wojny narodowowyzwoleńcze)

• wojny lądowe, morskie i powietrzne

• wojny kosmiczne

• wojna informatyczna (polega na użyciu technologii komputerowej)

• wojna asymetryczna

Przyczyny i konsekwencje konfliktów

Przyczyny powstawania sporów i konfliktów międzynarodowych:

• asymetria sił i potencjałów państw (Rosja/Gruzja)

• zmiana układu sił w środowisku międzynarodowym (Indochiny, Chiny/Japonia)

• nacjonalizm

• działania o charakterze separatystycznym

• neodarwinizm społeczny traktujący rywalizację i walkę jako naturalny i konieczny mechanizm warunkujący dalszy rozwój cywilizacji ludzkiej

• niesprawność komunikacji i łączności międzynarodowej

• wyścig zbrojeń

• wzmacnianie wewnętrznej spójności państwa poprzez wywoływanie konfliktu międzynarodowego (Polska przedwojenna – Wileńszczyzna, Zaolzie, Falklandy, Malwiny)

• instynktowna agresywność ludzka

• polityczny wpływ kompleksu wojskowo-przemysłowego (USA/Irak, kraje niedemokratyczne)

• brak demokracji

• przeludnienie (Indie, Pakistan, Ruanda)

• traktowanie wojny jako racjonalnego, siłowego mechanizmu rozwiązywania sporów i konfliktów

Przyczyny powstawania sporów międzynarodowych (inna kwalifikacja):

• spór o wodę – dostęp do wody pitnej – Wzgórza Golan – Syria/Izrael

• spór o wody morskie – Japonia/Chiny; konflikt o możliwość połowów – Chorwacja i Słowenia

• spory o terytorium – Naddniestrze, Mołdawia, Kosowo, Cypr, Krym, Gibraltar (Wielka Brytania/ Hiszpania), Maroko/Hiszpania, Kaszmir (Indie/Pakistan), Falklandy

• dążenia niepodległościowe lub separatystyczne: Kosowo, Baskowie (Hiszpania), Irlandia Północna, Tybet, Palestyna, Kaukaz Północny, Maroko i Mauretania – organizacja niepodległościowa Sahary Zachodniej

• spory związane z konfliktami wewnętrznymi, z wewnętrznym podziałem politycznym i etnicznym (etniczny: Sri Lanka, Ruanda, etniczno-religijny: Bośnia)

Skutki sporów i konfliktów międzynarodowych:

• straty ludnościowe (w XX wieku śmierć poniosło ok. 120-129 mln ludzi)

• dezorganizacja struktur państwowych

• zniszczenia materialne, pogłębiające ubóstwo i nędzę życia

• masowe migracje ludności cywilnej

• zmiany granic międzypaństwowych

• kryzysy gospodarek zaangażowanych państw

• demoralizacja społeczeństw oraz elit politycznych

• wzrost poparcia dla postaw radykalnych i nacjonalistycznych

• dalsza militaryzacja społeczeństw

• zagrożenie dla sąsiednich państw i regionów

Mapa konfliktów i ich liczba

Mapa aktualnych konfliktów na świecie: http://www.ucdp.uu.se/gpdatabase/search.php

Projekt Uppsala Conflict Data: http://www.pcr.uu.se/research/ucdp/program_overview/ - program poświęcony badaniom nad konfliktami.

Mapa konfliktów zbrojnych: czerwone to te z roczną liczba zabitych powyżej 1000 osób.

Aktualne konflikty zbrojne:

• wojna domowa w Nigerii,

• wojna w Afganistanie,

• wojna domowa w Somalii,

• powstanie Al-Kaidy w Jemenie,

• wojna w północnym Pakistanie,

• wojna z narkotykami w Meksyku,

• walki w Sudanie i Sudanie Południowym,

• wojna domowa w Syrii,

• wojna domowa w Iraku,

• wojna w Mali

Przy czym pamiętajcie też, że we wszystkich zakątkach kraju coś się dzieje – operacje rosyjskie na Kaukazie, Korea Północna, napięcia na pograniczu turecko-syryjskim i izraelsko-syryjskim…

Współczesne konflikty (szeroka klasyfikacja):

• Północna Afryka – czarna Afryka Centralna vs. biała, wyznająca islam

• Północna Ameryka – biała Ameryka Północna vs. Ameryka Środkowa

• Południowa Ameryka – przebiega w sposób złożony przez Amerykę Południową

• Chiński – otaczający Chiny

• Wschodnioazjatycki – od Australii do Japonii, przez archipelagi i półwyspy Azji Południowo + Wschodniej

• Afroazjatycki – arabski świat islamu vs. inne narody białe od Gibraltaru do Indii

• Północnoirlandzki – Irlandia Północna

Intensywność konfliktów

Skala konfliktów wg Pentagonu:

• terroryzm

• działania niekonwencjonalne;

• działania konwencjonalne na małą skalę;

• działania konwencjonalne na dużą skalę;

• wojna jądrowa na terenie działań wojennych;

• globalna wojna jądrowa.

Konflikty o niskiej intensywności (ang. Low-Intensity Conflicts) – konflikty zbrojne lokalne (regionalne) i ograniczone co do celów politycznych lub ekonomicznych, z zastosowaniem ograniczonych sił i środków.

Konfliktom o niskiej intensywności odpowiadają trzy pierwsze z działań na skali konfliktów, obejmują terroryzm cywilny, partyzantkę, potyczki graniczne oraz inne formy starć zbrojnych, które nie doprowadzają do wojny między państwami. Do tego rodzaju akcji ograniczonych w czasie i przestrzeni zalicza się operacje zmierzające do: opanowania i ochrony ważnych obiektów o strategicznym znaczeniu; wsparcia wojskowego jednej z walczących stron w wojnie domowej; likwidacji grup terrorystycznych; odbicia zakładników.

Angażowanie się sił zbrojnych USA w konflikty o niskiej intensywności obejmują następujące operacje wojskowe: akcje antypowstańcze przeprowadzone przez wojska rządowe ze wsparciem wojsk amerykańskich; „specjalne działania wojenne” polegające na wspieraniu sił antyrządowych (partyzanci); aktywna obrona przed terroryzmem, w ramach operacji wojskowych skierowanych przeciwko państwom oskarżonym o uprawianie lub popieranie terroryzmu. Zgodnie z dyrektywą prezydenta Ronalda Reagana na 138 z 3I V 1984 w sprawie bezpieczeństwa narodowego, działania wojskowe mogą mieć charakter prewencyjny, obronny oraz represyjny (odwetowy). W latach osiemdziesiątych wojska USA wielokrotnie uczestniczyły w operacjach militarnych realizując założenia strategii konfliktów o niskiej intensywności (Libia, Liban, Grenada, Salwador, Panama) z udziałem sił szybkiego reagowania. Ich cechą charakterystyczną była ograniczona skala celów, środków, metod i zasięgu terytorialnego oraz czasu trwania, zgodnie z zasadą „hit and run” (uderz i wycofaj się). Nie prowadziły do trwałego, militarnego zagrożenia USA i nie powodowały znaczących strat w ludziach i sprzęcie.

Konflikty o wysokiej intensywności (HIC) – działania zbrojne związane z masowym wykorzystaniem konwencjonalnych sił zbrojnych lub też użyciu broni atomowej.

Z HIC i LIC jest jednak taki problem, że nie wiadomo, gdzie zaczyna się jedna a kończy druga… Teoretycznie wojna w Iraku i Afganistanie to konflikt o niskiej intensywności, pytanie jednak, co z wojną w Zatoce 1991 oraz wojnie w Wietnamie? Dlatego takich kategorii się rzadko kiedy używa. Problemem jest także zaklasyfikowanie terroryzmu, jak i wojen asymetrycznych.

Punkty zapalne (ciekawe przykłady)

Konflikt Boliwii i Chile o pustynię Atacama

• kluczowa kwestia: dostęp Boliwii do Oceanu Spokojnego; olbrzymie złoża azotanu, wykorzystywanego do produkcji amunicji

• początki sporu = czasy kolonialne; 1825 niepodległość Boliwii -> miała dostęp do pustyni i Pacyfiku; 1879 wybuch wojny o Pacyfik – Boliwia przegrywa z Chile i traci Atacamę; zerwanie stosunków dyplomatycznych; 1904 traktat o przyjaźni i pokoju  oficjalnie Boliwia zrzeka się wszelkich roszczeń do terenów Atacamy

• 2003 plany eksportu boliwijskiego gazu naturalnego przez terytorium Chile do portów położonych nad Pacyfikiem -> protesty na ulicach Boliwii, upadek prezydenta Gonzalo Sancheza de Lozady -> Evo Morales (kumpel Hugo Chaveza) prezydentem w 2005

• za Moralesa następuje umiędzynarodowienie problemu; 2010r. – lekkie ocieplenie stosunków; Peru przyznaje Boliwii dostęp do Pacyfiku na podstawie umowy dzierżawy na 99 lat (ale dla Boliwii to za mało – chce własnego portu i bazy wojskowej)

• 2011: sprawa trafia do Trybunału Międzynarodowego w Hadze z inicjatywy Moralesa

Co zrobić, co zrobić?:

• dążenie do ustalenia wspólnego zarządzania w tej przestrzeni;

• 2009: chilijscy architekci zaprojektowali 150 km tunel, który miałby wieść z Boliwii do małej wysepki, sztucznie usypanej na Pacyfiku, umożliwiając stały transport gazu ziemnego do portów (a z portów do innych państw). Część tunelu ma przechodzić pod terytorium Peru!

Problem szyicki w Bahrajnie i Arabii Saudyjskiej

• antagonizm sunnicko-szyicki może prowadzić do poważnej destabilizacji w regionie Bliskiego Wschodu (jak wiadomo, teren bogaty w zasoby, ze skomplikowanymi sporami terytorialnymi, konfliktami etnicznymi, na którym ścierają się interesy mocarstw)

• w Arabii 10-15 proc. ludności to szyici. Większość żyje we Wschodniej Prowincji. Szyici na Płw Arabskim są od początku podziału religii. Pomimo panowania sunnitów, szyici swobodnie wyznawali swój kult. W 1913 Saudowie zdobywają Wschodnią Prowincję. Koniec sielanki. Lata 70. – powstaje Szyicki Ruch na rzecz Reform. Rewolucja islamska w Iranie zachęca szyitów w Arabii do wystąpień przeciwko panującemu porządkowi. Przełom 80./90. – odejście od postawy konfrontacyjnej na rzecz poszukiwania dialogu; zwolnienie więźniów politycznych, powrót przywódców szyickich z wygnania.

• Kandydaci Ruchu na rzecz Reform wygrywają w wielu lokalnych wyborach, na terytoriach z dominacją szyitów. Druga ważna dla nich organizacja: Saudyjski Hezbollah. Mimo to szyici są w Arabii prześladowani. Dyskryminacja w szkołach i pracy. Przemoc o podłożu religijnym. Szyici są potencjalnym zagrożeniem dla niepodzielności terytorialnej królestwa Arabii. Są oskarżani o powiązania z Iranem.

• SZYICI W BAHRAJNIE. ¾ muzułmanów to szyici. Bahrajn jest „buforem bezpieczeństwa” między Arabią Saud. a Iranem. W Bahrajnie była olbrzymia nadreprezentacja sunnitów we władzach. Co jakiś czas zamieszki, demonstracje, strajki. Przemoc. Bojkoty wyborów. Aresztowania opozycji.

• Arabska Wiosna – masowe wystąpienia w Bahrajnie przeciwko władzy. Żądania reform systemu konstytucyjnego, zaprzestania politycznej dyskryminacji szyitów, dymisji premiera. Walki na ulicach. Wojskowa pomoc Zjednoczonych Emiratów Arabskich i Arabii Saudyjskiej. Stłumienie protestów. Zapowiedź reform. Sytuacja do dziś napięta. Ciągłe aresztowania.

Spór nikaraguańsko-kolumbijski o wyspy San Anders i Providencia.

• najdłuższy konflikt terytorialny w Ameryce Środkowej. Sporny obszar oficjalnie jest terytorium kolumbijskim, jednak jest odmienny kulturowo i oddalony od kontynentu (to wyspy na Morzu Karaibskim). W XVIII wieku król Hiszpanii przyłącza te wyspy (oraz wybrzeże Mosquito) do Wicekrólestwa Santa Fe (przyszła Kolumbia). 1821 państwa Ameryki Środkowej uzyskują niepodległość. Lata 20. XX wieku – USA okupują Nikaraguę. Kolumbia podejmuje rokowania z USA, aby zmusić Nikaraguę do zrzeczenia się ziem. USA to wykorzystują i zmuszają Nikaraguę do porozumienia w 1928 -> Nikaragua zrzeka się roszczeń do San Anders, otrzymując za to prawa do Wybrzeża Moskitów.

• 1979 Daniel Ortega prezydentem -> twierdzi, że tamto porozumienie jest nieważne, bo Nikaragua była wtedy okupowana przez USA. 1980 nawoływanie do zwrotu terytorium.

• Kolumbia przystępuje do Ruchu Państw Niezaangażowanych. Buduje swoją pozycję jako państwa szukającego pokojowego rozwiązania sytuacji.

• 2001 Nikaragua przedstawia swoje roszczenia w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości. Wyrok w 2007: zachowanie status quo. Ortega nie przyjmuje argumentacji MTS. Wzrasta napięcie w regionie. W 2010 Kostaryka wystąpiła do MTS o możliwość interwencji w tym sporze. Ortega zapowiada użycie siły zbrojnej, jeżeli Kolumbia wyda koncesje na wydobycie ropy na spornym obszarze. Nie wiadomo, co dalej.

Regulacja sporów w zbiorowych systemach bezpieczeństwa

Podstawowe zagadnienia:

• państwa nie będą uciekać się do wojny w celu rozwiązania sporów międzynarodowych, wyrzeczenie się wojny jako narzędzia polityki państwa (Pakt Branda – Kellogga)

• spór międzynarodowy regulowany środkami pokojowymi-badania, rokowania, pośrednictwo, pojednanie, arbitraż (rozdział IV Karty Narodów Zjednoczonych)

• zakaz użycia siły zbrojnej pomiędzy członkami oraz zakaz groźby użycia siły, wyrzeczenie się agresji (KNZ)

• monitorowanie konfliktów i sporów na świecie, niedopuszczanie do powstawania sporów (sankcje wobec agresorów, stosowanie misji pokojowych)

Na konferencji w San Francisco 26 czerwca 1945 r. utworzono ONZ. Jest to organizacja międzynarodowa zapewniająca utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa. Prawno-międzynarodową podstawę nowego porządku światowego zawiera Karta NZ z VI 1945 r. Podstawowym celem ONZ jest ochrona przyszłych pokoleń od klęsk wojny, regulowanie sporów metodami pokojowymi, tłumienie aktów naruszeń pokoju, agresji, utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z zastosowaniem środków zbiorowych.

W Karcie NZ na szczególną uwagę zasługuje fakt wprowadzenia całkowitego zakazu wojny i agresji. Jeden z artykułów Karty NZ mówi o naturalnym prawie do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony w razie napaści zbrojnej. Rada Bezpieczeństwa ONZ może wzywać strony do rozstrzygnięcia sporu środkami, jakie uzna za konieczne. Określa również warunki uregulowania sporu. Ma obowiązek zapobiegania aktom naruszania pokoju oraz stosowania przymusu w razie dopuszczenia się przez państwo aktu agresji. Mogą to być środki przymusu bezpośredniego – z użyciem sił zbrojnych, środki zapobiegawcze – zarządzenia tymczasowe, środki przymusu pośredniego np. zerwanie stosunków dyplomatycznych lub gospodarczych.

Zadaniem Wojskowego Komitetu Sztabowego jest pomoc Radzie Bezpieczeństwa w sprawach wojskowych, służących utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Fundamentem międzynarodowego systemu bezpieczeństwa są następujące zobowiązania: obowiązek regulowania sporów międzynarodowymi środkami pokojowymi, zakaz stosowania siły i groźby jej użycia, stosowanie środków zbiorowych wobec agresora.

Temat 3: Demokratyzacja jako zjawisko globalne

Rodzaje procesów demokratyzacji występujących we współczesnym świecie, ich przyczyny
i konsekwencje:

Myśl przewodnia dr Sroki: „W tej chwili w stosunkach międzynarodowych nie mówi się
o demokratyzacji”.

Kiedy możemy mówić o demokracji?

Dahl – wyróżnia 8 warunków (demokracja proceduralna): wybieralni przedstawiciele; wolne, uczciwe i częste wybory; wolność słowa, wolność stowarzyszania się; wolny dostęp do różnorodnych źródeł informacji; inkluzywne obywatelstwo; instytucje polityczne zależne od wyborców.

Larry Diamond – dodał 3 kolejne: władzy nie może posiadać nikt, kto nie jest wybieralny (np. wojsko); rozdzielność horyzontalna (urzędnicy kontrolują innych urzędników, np. NIK, Trybunał Obrachunkowy); gwarancja pluralizmu.

Wolfgang Merkel – Embedded Democracy (demokracja zwarta):

• wymiar wertykalny legitymizacji:

  • system wyborczy (wybrani urzędnicy, szerokie prawa wyborcze, prawo startu w wyborach, wolne wybory)

  • prawa polityczne (wolność prasy, wolność stowarzyszania się)

• wymiar prawno-konstytucyjny:

  • prawa człowieka (wolności osobiste zagwarantowane prawnie, równość wobec prawa)

  • odpowiedzialność horyzontalna (poziomy podział władzy)

• wymiar efektywnej kontroli

  • możliwość skutecznego sprawowania rządów (wybrani urzędnicy ze skutecznymi metodami rządzenia)

Rodzaje procesów demokratyzacyjnych występujących we współczesnym świecie:

• oddziaływanie poprzez „eksport-dyfuzję” modelu demokratycznego systemu – pomoc w tworzeniu rozwiązań prawno instytucjonalnych, wolnych mediów, społeczeństwa obywatelskiego itd.

• oddziaływanie gospodarcze – pomoc bezzwrotna, kredyty, inwestycje, dostęp do rynku. Literatura wyróżnia także związek między gospodarką a polityką w postaci łańcucha przyczynowo-skutowego: wolny handel–prosperity–demokracja–pokój

• oddziaływania polityczne – formy przymusu (od dyplomacji po interwencje wojskowe). Po II WŚ połączenie tych środków przyczyniło się do skutecznej implementacji demokracji w Japonii oraz w Niemczech Zachodnich.

Rozdaje demokratyzacji (bardziej ogólnie);

1. transformacja – elity rządzące przewodzą (sterują) demokratyzacją;

2. zastąpienie – opozycja przewodzi procesowi demokratyzacji;

3. przemieszczenie (transplacement) – wspólne działania rządzących i opozycji.

Duża część tych działań odbywa się za zgodą i przy pomocy różnych organizacji międzynarodowych – ONZ, Rada Europy, EU; Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy zapewniają środki do realizacji konkretnych inicjatyw. Istotną rolę odgrywają także wszelakie organizacje pozarządowe i zalążki społeczeństwa obywatelskiego (NGOs), które niejednokrotnie są powiązane i finansowo z rządzami innych państw.

Mansfield, Snyder – sukces demokracji w dużej mierze zależy od zachęt płynących ze środowiska międzynarodowego. Tego typu powiązania mają zmniejszać ryzyko regresu i odchodzenia od demokracji, bowiem w trakcie procesu demokratyzacji zwiększa się niestabilność państwa i jego podatność na zorganizowane działania kontrdemokartyczne.

Dwie strony procesu demokratyzacji: oddziaływania zewnętrzne i ich absorpcja. Ich skuteczność zależy od:

1. Dojrzałości adresata działań.

2. Warunków cywilizacyjno-kulturowych.

3. Poziomu rozwoju ekonomicznego.

Czy popierać niedemokratyczne reżimy, które walczą z siłami nieprzychylnymi wobec Zachodu (np. Libia)? I czy akceptować rezultaty demokratycznych wyborów (np. Algieria).

Przyczyny demokratyzacji według Huntingtona:

• wyjaśnienie jednoprzyczynowe – poszukiwanie jednej przyczyny leżącej u podstaw zmiany systemowej;

• rozwój równoległy – zakłada, że istnieje zmienna niezależna, której występowanie w poszczególnych krajach zawsze prowadzi do tego samego – demokratyzacji (np. rozwój ekonomiczny przekłada się na lepsza jakość demokracji).

• „efekt lawiny” – tranzycja jest zaraźliwa a rozpoczęcie zmian w jednym z krajów powoduje lawinowo przemiany w kolejnych;

• „powszechnie uznawane panaceum”- w poszczególnych krajach występują odmienne problemy ale jest na jeden lek – demokratyzacja. [haha dobry żart ]

Przyczyny demokratyzacji (bardziej ogólnie):

• wzrost zamożności państw i obywateli;

• powszechny dostęp do edukacji;

• teoria „przeklętych zasobów” – państwa utrzymujące się np. z handlu dobrami naturalnymi mają skłonność do autorytaryzmu. Z drugiej strony elity w takich krajach obawiają się uszkodzenia kapitału fizycznego w wyniku wybuchu niezadowolenia społecznego i rewolucji, dlatego mogą dążyć do ustępstw i reform w kierunku systemu demokratycznego;

• gospodarka rynkowa;

• równość społeczna – relacja między równością społeczną a demokratyzacją nie jest tak oczywista, jak mogłoby się wydawać. W przypadku społeczeństw ubogich, ale cechujących się egalitaryzmem (np. Singapur) ryzyko przemian demokratycznych jest stosunkowo niewielkie. Z kolei jeżeli demokratyzacja byłaby okupiona zbyt dużymi stratami dla elit, szanse jej wystąpienia również drastycznie spadają. Demokratyzacja może wystąpić wtedy, kiedy koszty tranzycji są do zaakceptowania dla elit.

• ukształtowanie się klasy średniej, będącej swoistym gwarantem stabilności systemu;

• społeczeństwo obywatelskie (nieco więcej na ten temat w dalszej części);

• kultura – niektóre państwa nie mają tradycji demokratycznych;

• emancypacja wartości demokratycznych (wolność, równość itd.);

• jednorodna populacja – łatwiej o demokratyzację w krajach spójnych etnicznie, językowo czy religijnie;

• tradycje demokratyczne danego państwa;

• obca interwencja – Japonia, Niemcy po II WŚ;

• rozkład wieku – według niektórych badaczy system demokratyczny cechuje się większą stabilnością w społeczeństwach starszych, gdzie ludzie młodzi stanowią około 40%.

Skutki demokratyzacji:

• polityczne:

  • tworzenie się narodu

  • budowa instytucji państwowych;

  • powstanie wydajnego systemu rządów;

  • pokój międzynarodowy;

• ekonomiczne:

  • rozwój gospodarczy;

  • stabilność makroekonomiczna;

  • reformy gospodarcze;

• społeczne:

  • redystrybucja dochodów;

  • wzrost dobrobytu społeczeństwa;

  • równouprawnienie kobiet i mężczyzn;

  • polityka ochrony środowiska;

  • wzrost zadowolenia społecznego.

Organizacje międzynarodowe wobec procesów demokratyzacji

Szerzenie demokracji nie służy narzucaniu własnych idei czy interesów, lecz ochronie ludzi przed nadużyciami władzy i pozostawieniu obywatelom prawa do samodzielnego decydowania o własnym losie. Wspieranie demokracji to umacnianie społeczeństwa obywatelskiego i jego niezależnych instytucji, monitorowanie i ocena sytuacji pod kątem przestrzegania praw człowieka oraz podstawowych wolności obywatelskich. To dbałość o prawidłowe i przejrzyste procedury wyborcze, o jawność życia publicznego, o wolne i niezależne media, swobodę zrzeszania się i wyrażania opinii. Fundacja Freedom House corocznie przygotowuje raport o stanie demokracji i wolności we wszystkich państwach świata. Raport jest wynikiem obserwacji zmian w zakresie poszanowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych i wolności obywatelskich. Ważną rolę w szerzeniu demokracji odgrywają organizacje międzynarodowe i regionalne, takie jak Unia Europejska, Rada Europy, OBWE, ONZ i jej agendy.

Wspólnota Demokracji (Community of Democracies)

Koalicja ponad stu państw, której głównym celem jest promowanie demokratycznych zasad oraz wzmacnianie demokratycznych norm i instytucji na świecie. Zawiązała się podczas międzynarodowej konferencji w Warszawie w 2000 r. Jej pomysłodawcami i inicjatorami byli polski minister spraw zagranicznych prof. Bronisław Geremek oraz sekretarz stanu USA Madeleine Albright. Na konferencji inaugurującej obchody dziesięciolecia Wspólnoty Demokracji sekretarz stanu USA Hillary Clinton podkreślała wagę społeczeństwa obywatelskiego dla rozwoju demokracji i ogłosiła powstanie funduszu wspierającego organizacje pozarządowe.

ONZ

Jedyną konstytucją organizacji należących do Systemu Narodów Zjednoczonych, która we wstępie mówi o ideałach demokratycznych jest konstytucja UNESCO. Nie wprowadza jednak zasady demokratycznego legitymizmu, a stwierdza, że II wojna światowa była możliwa ze względu na odrzucenie ideałów demokratycznych, godności, równości i poszanowania istoty ludzkiej.

Pomoc wyborcza (elektoralna) – nadanie większej skuteczności zasadzie okresowych i uczciwych wyborów. Wola narodu wyrażana w okresowych i rzetelnych wyborach ma być podstawą władzy rządu, to element konieczny i niezbędny mający na celu ochronę praw i interesów rządzonych, proces wyborczy powinien dawać równe możliwości wszystkim obywatelom przedstawiania swojej kandydatury i poglądów politycznych indywidualnie lub we współpracy z innymi, ustalenie procedury pozwalającej na kontrolę wyborów w poszczególnych krajach. Sekretarz generalny ONZ ustanowił w Departamencie Spraw Politycznych, Centralny Punkt (Focal Point) dla Próśb o Pomoc Wyborczą, jak też Wydział Pomocy Elektoralnej, który z kolei powołał do życia szereg specjalnych funduszy oraz Sieć Informacji o Pomocy Wyborczej; prośby o udzielenie pomocy elektoralnej są skrupulatnie sprawdzane i obwarowane szeregiem wymogów, by nie dopuścić do instrumentalnego wykorzystania struktur ONZ do uprawomocniania niedemokratycznych rządów.

Pomoc elektoralna ONZ może przybierać różne formy. Może to być: organizacja i przeprowadzenie wyborów; nadzór; weryfikacja; koordynacja i pomoc dla obserwatorów międzynarodowych; pomoc dla narodowych obserwatorów; pomoc techniczna; obserwacja.

Działalność Systemu Narodów Zjednoczonych na rzecz promocji kultury demokratycznej oraz tworzenia i umacniania instytucji demokratycznych – proces demokratyzacji nie będzie stabilny i trwały, o ile nie zostanie wsparty przez społeczeństwo obywatelskie uczestniczące w podejmowaniu decyzji, pluralistyczne i tolerancyjne. Bez istnienia sprzyjającego środowiska, instytucji i procedur demokratycznych, bez wytworzenia odpowiedniej kultury politycznej – kultury demokratycznej, demokracja nie może zakorzenić się w społeczeństwie. Zmiany polityczne – zmiana rządu, parlamentu czy konstytucji – może nastąpić w krótkim czasie, podczas gdy kultura społeczeństwa zmienia się stosunkowo wolno. Kształcenie obywatelskie stało się elementem działalności wysokiego komisarza ONZ do spraw praw człowieka i Centrum Praw Człowieka w Genewie; zajmuje się nim również UNICEF i Bank Światowy (działania w tym kierunku podejmuje także UE, OBWE, Rada Europy, NGOs) np. Kongres Nauczania dla Demokracji w Tunisie (1992 r.), Światowy Program Nauczania Praw Człowieka i Demokracji (1993r.),

Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)

Karta Organizacji Państw Amerykańskich podpisana w Bogocie w 1948 r. (weszła w życie w 1951 r.) w artykule 5 stanowi, że polityczna organizacja państw amerykańskich będzie oparta na efektywnej, reprezentatywnej demokracji. . Przyjęta w 1969 r. Amerykańska Konwencja Praw Człowieka w artykule 23 przyznaje wszystkim obywatelom prawo i możliwości: uczestniczenia w prowadzeniu spraw publicznych, bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli; głosowania i bycia wybranym w autentycznych, okresowych i powszechnych wyborach w wolnym i tajnym głosowaniu; zapewnienia dostępu do służby publicznej swego kraju.

W czerwcu 1979 r. ministrowie spraw zagranicznych OPA zażądali zastąpienia w Nikaragui reżimu Somozy przez demokratyczny rząd i niezwłocznego przeprowadzenia wolnych wyborów. W grudniu 1987 r. OPA odnotowała akty gwałtu i anarchii w Haiti i zażądała natychmiastowego przywrócenia procesu demokratycznego oraz podjęcia przez rząd Haiti niezbędnych kroków dla zapewnienia społeczeństwu możliwości wypowiedzenia swej woli w drodze wolnych wyborów. W czerwcu 1991 r. ministrowie spraw zagranicznych przyjęli rezolucję, która przewiduje niezwłoczne zwołanie posiedzenia Stałej Rady OPA w przypadku przerwania procesu demokratycznego czy sprawowania władzy przez demokratycznie wybrany rząd w jakimkolwiek państwie członkowskim

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

W czasie drugiego po Helsinkach spotkania na szczycie w Paryżu (21 listopada 1990 r.) przyjęto Paryską Kartę Nowej Europy. Odnotowując początek nowej ery demokracji, pokoju i jedności w Europie, uczestnicy zobowiązali się „budować, utrwalać i umacniać demokrację jako jedyny system rządów". Karta wyjaśnia, iż demokratyczny rząd opiera się na woli narodu, wyrażanej regularnie w wolnych i uczciwych wyborach. Jej podstawą jest poszanowanie osoby ludzkiej i rządy prawa. Państwa uczestniczące zobowiązały się do współdziałania w celu umacniania instytucji demokratycznych i wspierania rządów prawa.

Dokument Kopenhaski (29 czerwca 1990 r.) na konferencji w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE jest najbardziej rozwiniętym dokumentem dotyczącym demokracji, przyjętym przez jakąkolwiek organizację międzynarodową. Utworzono w Warszawie Biuro Wolnych Wyborów (obecna nazwa – Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka). Aby wola narodu służyła za podstawę rządu, państwa uczestniczące zobowiązały się do przeprowadzenia w rozsądnych odstępach czasu wolnych wyborów, zapewnienie, by miejsca przynajmniej w jednej z izb parlamentów narodowych były obsadzane w wyniku swobodnej rywalizacji, w głosowaniu powszechnym, a obywatele mieli zagwarantowane powszechne i równe prawo głosowania. Państwa uczestniczące uznały, że obecność obserwatorów, zarówno zagranicznych, jak i krajowych, może dowartościować proces wyborczy.

Innym bardzo istotnym środkiem jest tzw. mechanizm związany z ludzkim wymiarem OBWE. Mechanizm ten ma zastosowanie nie tylko w odniesieniu do kwestii związanych z przestrzeganiem praw człowieka, lecz także pozwala na ocenę stopnia demokratyczności systemu politycznego państw uczestniczących. Daje on możliwość żądania informacji dotyczących ludzkiego wymiaru (odpowiedź powinna być przedstawiona nie później niż w ciągu 10 dni), pozwala na organizowanie dwustronnych spotkań (powinny być one organizowane w ciągu tygodnia od złożenia prośby), daje prawo zwracania uwagi innych stron na sytuacje w jakimś państwie uczestniczącym. Przewidziane jest także wysłanie misji ekspertów OBWE.

Rada Europy

Jest jedyną organizacją międzynarodową, dla której „demokratyczność" systemu politycznego jest warunkiem uzyskania członkostwa. Jej cele określone są przez triadę: demokracja – rządy prawa – prawa człowieka. Prawa człowieka i podstawowe wolności formułuje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Protokół pierwszy do Konwencji zobowiązuje państwa członkowskie do przeprowadzenia w rozsądnych odstępach czasu wolnych i tajnych wyborów, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności dotyczącą wyboru ciała ustawodawczego. Europejski Trybunał Praw Człowieka interpretując ten artykuł, podkreślił, że wymaga on istnienia reprezentatywnego ciała ustawodawczego wybieranego w rozsądnych odstępach czasu i na tej podstawie uznał, że reżim pułkowników w Grecji pogwałcił ten przepis. W konsekwencji Grecja została wykluczona z Rady Europy. Po przyjęciu do Rady państwo poddane jest stałej kontroli co do wykonywania przyjętych zobowiązań. Zgromadzenie może stosować sankcje w wypadku uporczywego nieprzestrzegania zobowiązań i braku współpracy

Unia Europejska

Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności mówi w preambule o kontynuowaniu dzieła demokratycznego jednoczenia Europy, zaś w artykule 17. zasada demokracji stanowi, iż każda władza publiczna pochodzi od narodu i winna być wykonywana zgodnie z zasadami państwa prawa; Każda władza publiczna powinna być bezpośrednio wybrana lub odpowiedzialna przed parlamentem powołanym w wyborach bezpośrednich; obywatele europejscy mają prawo uczestniczenia w wyborach członków Parlamentu Europejskiego w głosowaniu powszechnym, wolnym, bezpośrednim i tajnym. Unia Europejska nie posiada specjalnych mechanizmów pozwalających na ocenę stopnia demokratyczności systemu politycznego państw członkowskich, jednak wymóg respektowania podstawowych zasad demokracji jest obecnie warunkiem przyjęcia do tej organizacji.

Temat 4: Procesy integracji i dezintegracji we współczesnym świecie

Kwestia suwerenności w warunkach globalnych

Suwerenność - zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów, sprawowania władzy politycznej nad określonym terytorium, grupą osób lub samym sobą. Suwerenność państwa obejmuje niezależność w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych. Wyrazem suwerenności jest zazwyczaj utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami, podpisywanie umów międzynarodowych, uczestnictwo w organizacjach.

Nastąpiła wyraźna relatywizacja suwerenności jako wartości. Przestaje ona być pojęciem absolutnym i nienaruszalnym oraz jedynym kryterium oceny interakcji państwa z jego środowiskiem międzynarodowym. Mówiąc o suwerenności państwa należy odwoływać się przede wszystkim do jego efektywności, czy zdolności ponoszenia odpowiedzialności za realizację potrzeb i interesów własnych społeczeństw. Suwerenność jako zasada prawa międzynarodowego oraz państwo narodowe nie znikają, choć istnieje wiele wyzwań, którym trzeba sprostać. Suwerenność prawna jest bowiem niezbędna do międzynarodowego uznania państwa.

Problem suwerenności współcześnie:

• żadne państwo nie jest w pełni suwerenne

• faktyczna niemożność całkowicie samodzielnego funkcjonowania państwa, i to w każdej sferze – politycznej, gospodarczej, kulturowej

• państwa funkcjonują we wzajemnych powiązaniach, nie tylko prawno-międzynarodowych, ale przede wszystkim gospodarczych – bardziej realnych, praktycznych i silniej oddziaływujących

• coraz większa rola podmiotów niepaństwowych. Agencje ratingowe mogą doprowadzić do załamania finansów państwa, wiele korporacji międzynarodowych ma dochody większe niż PKB niejednego państwa, organizacje terrorystyczne atakują bez wypowiedzenia wojny – nie wiadomo kto jest wrogiem, nie ma on swego terytorium.

• coraz mniejsza rola w zabezpieczeniu suwerenności poprzez potencjał militarny, a coraz większa w posiadaniu silnej i zdrowej gospodarki.

• problem instytucjonalizacji ponadnarodowej. Np. państwa UE nie prowadzą własnej polityki handlowej. Państwa same zadecydowały o oddanie części suwerenności na szczebel wyżej.

• coraz więcej globalnych problemów, które można rozwiązać tylko poprzez współpracę międzynarodową lub wręcz ponadnarodową, co wiążę się z wyzbyciem części suwerenności.

• problem suwerenności państw UE – czy wobec pogłębiania integracji, przeszkodą nie okażą się konstytucje państwowe, np. niemiecka. Ten problem już się pojawił np. przy okazji ratyfikacji Europejskiego Mechanizmu Stabilności (ESM).

• kwestia Internetu – podmioty mogą być gdzie indziej zarejestrowane, gdzie indziej mieć siedzibę, gdzie indziej serwery, gdzie indziej pracowników, gdzie indziej prowadzić działalność.

• kryzys państwa narodowego

• od XVII w. wyłącznie państwa są pierwotnymi podmiotami stosunków międzynarodowych, co może w bliższej lub dalszej przyszłości mieć swój kres.

Konflikt Zachód vs. Reszta Świata

Główne osie konfliktu:

• kwestia imigrantów – coraz większa liczba imigrantów wrogo nastawionych do instytucji państwa, do którego przybywają i do rdzennej ludności. Jest problem z stosowaniem przez nich europejskich wartości, które w Europie są prawnie gwarantowane (demokracja, równość itp.). Rośnie też wrogość do imigrantów ze strony autochtonów, zyskują na popularności partie i hasła nacjonalistyczne. Imigrantów oskarża się o przestępczość, zabieranie pracy, eksploatowanie systemu opieki społecznej, agresję, liczne inne patologie.

• terroryzm – atak z 11 września 2001, USA i ich sojusznicy idą na wojnę z terroryzmem. Interwencja w Afganistanie (2001), także z pomocą państw niezachodnich, oraz w Iraku (2003), bez zgody RB ONZ. Ostatni zamach w Bostonie i zabójstwo brytyjskiego żołnierza w Woolwich pokazują, że terroryzm to wciąż aktualny i poważny problem.

• neokolonializm – byłe kolonie są nierzadko wrogo nastawione do swych dawnych kolonizatorów. Następuje też przewartościowanie potencjałów, byłe kolonie są dziś często potężniejsze niż kolonizatorzy (np. Portugalia i Brazylia). Wedle niektórych badaczy (np. N. Chomsky) trwa obecnie neokolonializm, czyli przede wszystkim eksploatacja ekonomiczna państw niskorozwiniętych przez wysokorozwinięte. Neokolonializmu nie dokonuje tylko Zachód, ale też państwa Wschodu, przede wszystkim Chiny.

• surowce energetyczne – państwa starają sobie zapewnić dostawy surowców, przede wszystkim energetycznych. Kluczowa rywalizacja na Bliskim Wschodzie i w Afryce, także problem Europy z Rosją, używanie surowców do prowadzenie polityki, rozgrywania państw europejskich.

Zmierzch Zachodu:

Na początku lat 90. XX wieku karierę zrobiła teza Francisa Fukuyamy o końcu historii tj. ostatecznym zwycięstwie liberalnej demokracji. Wydarzenia z 11 września 2001 r. ukazały jej złudność. Pojawiły się nowe konflikty, które obnażyły słabość Zachodu. W siłę urosły zaś tzw. gospodarki wschodzące (Chiny, Indie, Brazylia). Następuje marginalizacja Grupy G8 na rzecz G20. Pojawiła się także inicjatywa BRICS – ugrupowania nowych mocarstw (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, RPA), forsująca odmienny od zachodniego model rozwoju (państwowy kapitalizm, silne państwo, niepotrzebna demokracja). Obecny kryzys ekonomiczny podał wątpliwość efektywność neoliberalnego systemu gospodarczego. Ciężar świata przenosi się w region Pacyfiku i Azji. Tamtejsze mocarstwa mają inne interesy, inny model rozwoju, inną wizję świata, inny system wartości oraz niekoniecznie darzą sympatią Zachód za doświadczenia kolonialne i eksploatację ich gospodarek, zasobów naturalnych i ludności.

Przykłady konfliktów Wschód – Zachód:

• Półwysep Koreański: zaangażowanie USA, chińska strefa wpływów.

• rywalizacja Chin z USA o wpływy na obszarze Pacyfiku.

• terroryzm (zagrożenie zamachami, interwencja francuska w Mali)

• Arabska Wiosna (Libia; w niektórych państwach doszli do władzy fundamentaliści wrodzy wobec Zachodu, obecne wsparcie rebeliantów w Syrii, a Rosja popiera reżim Al-Assada).

• Niestabilna sytuacja w Afganistanie

Nierównomierny rozwój

Regionalizm

Globalizacja - ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego efektem jest tworzenie się "jednego świata", światowego społeczeństwa; zanikanie kategorii państwa narodowego; kurczenie się przestrzeni społecznej i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji.

Geneza tego procesu lokowana jest w epoce odkryć geograficznych, a rozpatrywany w nauce jest on dopiero od lat 80. XX wieku, mimo, że kwestia tworzenia porządku ponadnarodowego podejmowana była już na początku wieku XIX. W latach 90. XX wieku nastąpiło przyspieszenie procesów globalizacji, czemu sprzyjało także rozwijanie się sieci Internet oraz pojawienie się gospodarki opartej na wiedzy. Kolejnymi czynnikami powodującymi intensyfikację globalizacji było rozwinięcie się organizacji międzynarodowych, mających wpływ na funkcjonowanie państw (ONZ, Unia Europejska) oraz rozwój organizacji pozarządowych (Amnesty International, WWF). Globalizacja jest postrzegana jako zjawisko powodujące wzrost nowych, nieprzewidywalnych form ryzyka oraz wzrost nierówności społecznych w skali globu czy też w skali poszczególnych społeczeństw. Skutki tych procesów nie są do końca rozpoznane, mogą prowadzić zarówno do większej homogenizacji kultury, jak i do jej kreolizacji i zwiększenia różnorodności kulturowej.

W teorii systemów-światów (Wallerstein) w wyniku przyspieszenia rozwoju systemu kapitalistycznego dochodzi do hierarchizacji społeczeństwa globalnego i wytworzenia centrum, półperyferii (semi-peryferii) i obszarów peryferyjnych oraz asymetrii rozwoju. Dystans między bogatymi a biednymi się powiększał, a tylko nieliczne z biedniejszych społeczeństw zyskały na handlu międzynarodowym, co wzmogło krytykę Światowej Organizacji Handlu, jako promotora globalizacji gospodarki i doprowadziło do pojawienia się ruchu antyglobalistycznego.

Przez część autorów, zajmujących się procesami globalizacji, ujmowane są one jako dążące do integracji ekonomicznej i homogenizacji kulturowej, głównie pod wpływem dominacji społeczeństw zachodnich, przy założeniu negującym wpływ indywidualnych podmiotów i struktur lokalnych na te procesy. Przeciwstawne podejście zakłada, że następuje hybrydyzacja, możliwa dzięki autonomii kultury wobec ekonomii i polityki. Natomiast koncepcją godzącą te dwa przeciwstawne stanowiska jest ujęcie Robertsona, znane jako glokalizacja, co oznacza tworzenie się lokalności w odniesieniu do globalnej kultury.

Wymiary globalizacji:

• Wymiar gospodarczy – polega w głównej mierze na ujednoliceniu rynków i obracanych na nich różnorodnych towarów. Powoduje to zniesienie większości barier występujących w handlu międzynarodowym. W centrum globalizacji gospodarki znajdują się ponadnarodowe korporacje, które swoje siedziby mają w zamożnych państwach północnej części świata. Pod względem gospodarczym korporacje są silniejsze od większości państw. Poza tym w sferze gospodarki kryzysy finansowe w jednej części świata powodują, że są one odczuwane globalnie.

• Wymiar społeczno-kulturowy – jest rezultatem rozwoju masowej turystyki, wzmożonych migracji, komercjalizacji produktów kulturowych oraz rozprzestrzeniania się ideologii konsumeryzmu. Do jej rozwoju przyczyniają się również działania marketingowe międzynarodowych korporacji oraz rozwój masowych środków komunikacji. Tożsamość narodowa ustępuje wobec identyfikacji ze społeczeństwem globalnym. Przeciwwagą dla takich zachowań jest spowodowany globalizacją powrót do korzeni kultur lokalnych. Ulf Hannerz zakłada 4 scenariusze rozwoju kulturowej uniformizacji:

• wariant globalnej homogenizacji – zanikają kultury lokalne, replikując wzory zachodniej kultury dominującej;

• wariant nasycenia kulturowego – powyższy proces zachodzi powoli, przez kilka pokoleń stopniowo eliminowane są lokalne wzorce kulturowe;

• wariant deformacji kulturowej – w procesie dyfuzji, kultura zachodnia jest przyjmowana po uprzednim przefiltrowaniu, w wyniku czego przyjmowane są wartości niższego poziomu oraz dostosowanie zachodnich wzorców do lokalnych tradycji;

• wariant amalgamacji kulturowej – kultura zachodnia jest wzbogacana o elementy kultury peryferii, a te przyjmują kulturę centrum selektywnie, dzięki dokonywaniu jej interpretacji przez lokalnych twórców kultury.

• Wymiar polityczny – w wyniku procesu globalizacji politycznej powstały takie organizacje międzynarodowe jak: Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Organizacja Handlu. W tym kontekście często wymienia się również Unię Europejską. Powstały także inne unie kontynentalne: Unia Afrykańska (UA), Unia Narodów Południowoamerykańskich (UNASUR). Duże ubogie niegdyś państwa stają się podmiotami znaczącymi coraz więcej na arenie międzynarodowej – głównie Chiny, Indie, Brazylia. Istotnym wymiarem globalizacji jest system organizacji pozarządowych wypełniający funkcje uzupełniające i wyręczające instytucje państwa opiekuńczego.

Plusy i minusy globalizacji:

PLUSY

MINUSY

Cywilizacyjny rozwój na znacznych obszarach kuli ziemskiej. Wzrost dobrobytu. Znoszenie zbędnych barier w przepływie kapitału, towarów, usług i siły roboczej. Wymiana doświadczeń, wzajemne uczenie się Następuje wielkie zbliżenie międzynarodowe. Powoduje przyspieszenie liberalizacji gospodarki światowej.

Marginalizacja krajów oraz społeczeństw słabo rozwiniętych. Otwarcie na ,,import” ze świata tego co niepożądane: narkotyki, terroryzm, niekontrolowana imigracja, choroby. Obawa o zanik tożsamości narodowej oraz rezygnacja z lokalnych zwyczajów i tradycji, na rzecz powstającej kultury masowej. Nasilenie konfliktów na tle rasowym, religijnym i ideologicznym, czego następstwem jest np. wzrost zagrożenia terrorystycznego. Globalizacja czyni gospodarki narodowe bardziej wrażliwymi na załamania na rynkach światowych, takie jak krach finansowy, recesja czy kryzysy strukturalne.

Główne osie konfliktu

Temat 5: Problemy demograficzne

Rodzaje migracji:

1. Ze względu na długość trwania:

   • migracje stałe;

   • migracje okresowe.

2. Ze względu na kierunek:

   • zewnętrzne (poza granice kraju);

   • wewnętrzne ( ze wsi do miast, regionalne; do pracy, w celu nauki; nie wiążą się z przemieszczeniem na dłuższy czas).

3. ze względu na czynnik decydujący:

   • przymusowe;

   • dobrowolne.

Formy migracji:

• emigracja – wyjazd,

• imigracja – przyjazd,

• reemigracja – powrót z emigracji czasowej,

• uchodźstwo – ucieczka,

• ewakuacja – zorganizowana przez państwo w celu uniknięcia spodziewanego zagrożenia,

• repatriacja – powrót obywateli z obcego terytorium zorganizowany przez ich państwo,

• przesiedlenie (transfer) – przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy,

• deportacja – przymusowe przesiedlenie danej osoby lub grupy osób na peryferie danego państwa lub poza jego granice

Migracja zarobkowa:

1. mały ruch przygraniczny (migracje wahadłowe, powtarzający się cyklicznie ruch ludności żyjącej na obszarach przygranicznych)

2. sezonowe migracje pracownicze

3. czasowe wyjazdy za granicę w celu zarobkowym (na czas nieograniczony)

4. wyjazdy na stałe

Czynniki wypychające i przyciągające:

1. demograficzne

• wypychające: wysoki przyrost naturalny, dużo ludzi w wieku produkcyjnym

• przyciągające: ujemny przyrost naturalne

1. prawne

• wypychające: liberalne regulacje paszportowe

• przyciągające: brak wymagań wizowych, liberalne przepisy wjazdowe, świadczenia socjalne

1. ekonomiczne

• wypychające: wysoka stopa bezrobocia, brak możliwości znalezienia pracy w zawodzie

• przyciągające: niska stopa bezrobocia, możliwość znalezienia pracy w zawodzie

Przyczyny migracji:

1. ekonomiczne – dążenie do poprawy sytuacji materialnej, emigracje „za chlebem", drenaż mózgów (emigracja ludzi dobrze wykształconych do krajów wysoko rozwiniętych, które oferują lepsze warunki materialne i zawodowe)

2. polityczne – wysiedlenia oraz repatriacje, ucieczki z przyczyn politycznych (prześladowania), konflikty zbrojne, itd.

3. społeczne – np. nauka za granicą, zawarcie związku małżeńskiego z obcokrajowcem

4. religijne – pielgrzymki (np. na Jasną Górę, do Lourdes, Santiago de Compostela, Rzymu), migracje z powodu prześladowań religijnych

5. turystyczne

Konsekwencje migracji dla środowiska międzynarodowego:

1. dla kraju, z którego migranci wyjeżdżają

• pozytywne

• zmniejszenie bezrobocia

• wzrost pensji

• transfer pieniędzy zza granicy do kraju

• w przypadku powrotu – bagaż doświadczeń i umiejętności

• łamanie stereotypów

• negatywne

• podniesienie płac

• wyjazd młodej, wykwalifikowanej siły roboczej, w którą zainwestowało państwo

• problem starzenia się pracowników (konieczność wypłacania przez państwo większych świadczeń)

• uszczuplenie rynku pracy o ludzi o specyficznych kwalifikacjach

1. dla kraju przyjmującego migrantów

• pozytywne

• zwiększenie potencjału siły roboczej

• widoczny wzrost gospodarczy

• zwiększenie podaży na rynku pracy (a co a tym idzie zwiększenie dyscypliny pracowników)

• państwo przyjmujące nie ponosi kosztów edukacji osób młodych

• zwiększenie dostępu do unikalnych kwalifikacji

• negatywne

• spadek poziomu płac

• trudności ze znalezieniem pracy (większa podaż)

• potencjalnie widoczny efekt bezrobocia

• wzrost wymagań ze strony pracodawców

• koszty asymilacji imigrantów

• wzrost napięć na rynku pracy

Modele migracji:

1. Klasyczny model migracji – pomimo pewnych limitów ilościowych, migrantów generalnie zachęca się do przyjazdu, gwarantuje się im obywatelstwo. Ta kategoria dotyczy tak zwanych "narodów imigrantów", a więc USA, Kanady, Australii.

2. Kolonialny model migracji – dotyczy dawnych imperiów kolonialnych, głównie Wielkiej Brytanii i Francji. Zakłada on faworyzowanie imigrantów z dawnych kolonii kosztem tych z innych krajów.

3. Model gastarbeiterów – zakłada politykę przyjmowania imigrantów jako pracowników na określony czas, bez udzielania im obywatelstwa (nawet pomimo długotrwałego pobytu w kraju). Przykładem są tu Niemcy, Szwajcaria i Belgia.

4. Imigracja nielegalna – samowolne przekraczanie granicy bądź też pozostawanie w kraju przyjazdu po upływie terminu, np. wizy turystycznej. Nielegalni imigranci automatycznie stają się marginesem społecznym.

Stephen Castels wyróżnił cztery tendencje, które będą kształtowały wzory migracji w najbliższym czasie:

• Nasilenie – migracje będą liczniejsze niż kiedykolwiek przedtem;

• Zróżnicowanie – brak możliwości określenia konkretnych fal migracji (np. emigracja zarobkowa), imigranci będą należeć do bardzo różnych grup społecznych i etnicznych;

• Globalizacja – migracje stopniowo obejmą cały świat, wiele krajów będzie źródłem i celem migrantów;

• Feminizacja – większość migrantów będą stanowiły kobiety.

Część II

Spadek liczby ludności i starzenie się społeczeństw.

W skali globalnej liczba ludności ciągle wzrasta, choć tempo wzrostu zmniejsza się. Inaczej jest w przypadku Europy, która przeżywa regres demograficzny. Ludzie żyją coraz dłużej, rodzi się jednak mniej dzieci – średnia wieku w państwach europejskich wzrasta, zatem społeczeństwa się starzeją. W społeczeństwach wysoko rozwiniętych coraz mniejszy jest odsetek młodzieży (dziś ok. 20%). Europejczycy na początku XX w. stanowili 27% ludności świata, pod koniec XX w. 13% - za tym idzie także spadek politycznego znaczenia Europy w świecie.

Przyczyny spadku liczby ludności i dzieci w Europie:

niski współczynnik dzietności (1,6 dziecka na kobietę w całej UE, Polska 2012 – 1,3; świat 2011 – 2,4)

coraz późniejszy wiek zawierania małżeństw i zakładania rodziny

nowy model rodziny: rodzina nuklearna (2 rodziców +1 dziecko)

czynnik kulturowy: priorytetem staje się osiągnięcie sukcesu w życiu, zrobienie kariery, większy konsumpcjonizm; założenie rodziny schodzi na plan dalszy

rozwój metod zapobiegania ciąży

niegdyś duża liczba dzieci mogła być traktowana jako zabezpieczenie rodziców na starość, dziś to państwo utrzymuje starszych ludzi

większa liczba rozwodów i wolnych związków

zwiększające się zatrudnienie kobiet (+ klauzule przy umowie o pracę, aby kobieta nie planowała ciąży w najbliższym czasie)

odchodzenie od tradycyjnego modelu rodziny z większą liczbą dzieci

Poziom prostej zastępowalności pokoleń (współczynnik dzietności) wynosi 2,1 (tyle dzieci powinna mieć średnio kobieta, by liczba ludności nie zmieniła się w następnym pokoleniu). Mimo niskiego współczynnika w Europie Zachodniej (ok. 1,6), nie wydaje się jednak, aby miał on spaść poniżej 1,0.

https://www.google.pl/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=sp_dyn_tfrt_in&idim=countr y:POL&dl=pl&hl=pl&q=wsp%C3%B3%C5%82czynnik%20dzietno%C5%9Bci  tu sobie można sprawdzić współczynnik dzietności dla różnych państw świata. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Population_statistics_at_regional_l evel/pl  tu są fajne mapki dla Europy odnośnie dzietności, przyrostu naturalnego, salda migracji

itp.

Przyczyną spadku ludności nie jest zła sytuacja gospodarcza – wręcz przeciwnie – w społeczeństwach wysoko rozwiniętych, o wysokim poziomie PKB per capita, dzieci rodzi się mniej niż w słabiej rozwiniętych krajach (wyjątkiem USA – tam przyrost naturalny na poziomie +0,7 (2011)). Polska w 2010 -0,05% (w 2012 było już minimalnie na plusie, ogólnie przyrost waha się w okolicach 0%).

Skutki spadku liczby ludności i starzenia się społeczeństwa:

mniej ludzi w wieku produkcyjnym zmniejsza się dochód narodowy kraju

więcej ludzi w wieku emerytalnym  konieczność zwiększania wydatków państwowych na funkcję socjalną (konieczność zapewnienia nie tylko emerytur, ale i opieki zdrowotnej)

zmniejszenie dochodów i wzrost wydatków skutkuje wzrostem deficytu państwowego i długu publicznego, może dojść do spowolnienia gospodarczego lub recesji

wzrost wysokości składek i podatków lub spadek liczby i wysokości świadczeń; pogorszenie sytuacji przedsiębiorstw na skutek wzrostu podatków

ograniczenie funkcji socjalnej państwa, które nie jest w stanie wypłacić wszystkich świadczeń

spadek bezrobocia (bo mało jest osób w wieku produkcyjnym)

Europa w wyniku regresu demograficznego w polityce globalnej zaczyna schodzić na plan dalszy. Inne części świata przeżywają wzrost demograficzny, niektóre kraje wręcz znajdują się w różnym stadium eksplozji demograficznej. Wszelki europocentryzm, charakterystyczny dla ostatnich wieków, przestaje mieć zatem rację bytu. Problemy państw słabiej rozwiniętych, w których doszło do eksplozji demograficznej, staną się problemami wagi ogólnoświatowej. Polityczny punkt ciężkości przesuwa się w kierunku Azji Południowo-Wschodniej, ale także Ameryki Łacińskiej.

Starzenie się społeczeństw:

Oczekiwana długość życia wzrasta o 2 lata w ciągu jednej dekady. Dłuższe trwanie życia nie oznacza jednak automatycznie większej ilości lat spędzonych w zdrowiu. Dziś sądzi się, że długość życia może się w dalszej przyszłości wydłużyć maksymalnie do 110-120 lat i na tym poziomie ostatecznie się ustabilizuje.

Średni wiek kobiet rodzących dzieci w UE-27 ciągle wzrasta i przekroczył próg 30 lat. Jednocześnie średnia długość życia stale się wydłuża i wynosi obecnie 77,4 lat dla mężczyzn i 83,1 lat dla kobiet.

Są prognozy, że np. w Anglii i Walii do 2025 liczba osób 85+ zwiększy się o 3/4 (uwaga – książka z 1998!), a liczba tamtejszych stulatków w 2031 wyniesie 45 000 (10x więcej niż w latach 90.).

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/AgeMap-World.png  mediana wieku na świecie w 2005 (orientacyjnie)

Szacuje się, że ostateczna liczba ludności ustabilizuje się kiedyś na poziomie 12 mld.

Niektóre sposoby wyjścia z problemu spadku liczby ludności i starzenia się społeczeństw:

• podnoszenie wieku emerytalnego/wyrównywanie wieku emerytalnego w górę celem zwiększenia PKB i zmniejszenia liczby osób, którym przysługują świadczenia emerytalne

polityka prorodzinna, ulgi i świadczenia dla rodzin (zwłaszcza wielodzietnych) cele zachęcania do prokreacji

zachęcanie cudzoziemców do przyjazdu do danego państwa, celem wyrównania ubytków ludnościowych. Napływ ten może jednak powodować nowe problemy:

Problem wielokulturowości i asymilacji.

Napływ ludności odmiennej kulturowo może stać się przyczyną nowych problemów, związanych z kwestią relacji między ludnością przybyłą a miejscową. Może dojść do następujących sytuacji:

Integracja i asymilacja kulturowa, upodobnienie, przyjęcie przez imigrantów kultury miejsca, do którego przybyli. Bardziej prawdopodobne jest zasymilowanie się imigrantów o kulturze dość zbliżonej (np. Czechów, Ukraińców w Polsce), aniżeli przybyszów z bardziej odległych miejsc, różniących się w sposób widoczny także cechami fizycznymi, kolorem skóry. Integracji i asymilacji sprzyja także niewielka skala migracji.

Amalgamacja – wchodzenie w małżeństwa mieszane.

Akulturacja –zmiany w obrębie kultury.

Asymilacja identyfikacyjna – zmiana poczucia przynależności. Część tych procesów zachodzi jednak dopiero po kilku pokoleniach.

Powstanie społeczeństwa wielokulturowego (multi-kulti), w którym istnieją odrębności kulturowe, językowe między imigrantami a miejscowymi, jednak ludzie ci potrafią współistnieć na danym terenie i podejmować współpracę. Przykładem jest społeczeństwo amerykańskie i kanadyjskie. Próby zastosowania wielokulturowości są podejmowane także na gruncie niektórych państw europejskich. Ideą multi-kulti jest stworzenie pluralistycznego społeczeństwa, zachowanie szacunku dla odmiennych kultur. Łatwiej dokonało się to w USA, gdzie, w odróżnieniu od Europy, nie istniały trwałe i dominujące na danym terenie kultury, a wszystko budowane było od zera. Tożsamość amerykańska opiera się na różnorodności kulturalnej i tym różni się od tożsamości europejskich, zwykle zdominowanych przez jedną kulturę, dominującą na danym terenie.

W przypadku dużej skali migracji bądź migracji osób całkowicie różnych kulturowo, może dojść do zjawiska gettoizacji – gdy przybysze nie integrują się ze społeczeństwem (i/albo społeczeństwo nie akceptuje ich obecności). Wówczas wytworzyć się mogą dzielnice, miejscowości, wioski zdominowane przed daną grupę etniczną, gdzie będą się one separowały od reszty społeczeństwa (w niektórych przypadkach będą to miejsca, gdzie ludzie nienależący do mniejszości wręcz będą niemile widziani). Getta takie nie sprzyjają integracji, przeciwnie, powodować mogą rosnącą niechęć reszty społeczeństwa, powstawanie stereotypów wynikających z nieznajomości ich życia i odosobnienia tychże grup. Wzrastać może poziom ksenofobii, rasizmu i szowinizmu. Wsparcie socjalne dla imigrantów celem polepszenia ich sytuacji i niejednokrotnego wyrwania ze slumsów, nie zawsze musi być efektywne, a zawsze jest dodatkowym wydatkiem dla państwa.

Skutkiem długofalowym intensywnego napływu imigrantów może w końcu stać się zmiana kulturowego oblicza społeczeństwa , zwłaszcza jeśli ludność miejscowa sama znajduje się w trakcie procesu depopulacji, a napływ zewnętrzny nie ustaje, gdyż inne rejony świata okazują się być przeludnione. Niechęci wówczas sprzyja poczucie zagrożenia dla miejscowej tożsamości narodowo-kulturowej.

Imigracja może zatem mieć różnorakie skutki: z jednej strony przynieść przełamanie niechęci do obcych, zaakceptowaniem ich obecności (koegzystencja) lub wręcz przeciwnie – nasileniem wrogości i ksenofobii (konfliktogenność).

Nasilona imigracja i brak asymilacji przybyszów, zwłaszcza jeśli w środowiskach tych zaczyna dochodzić do wzmożonej przestępczości, mogą budzić opór i skutkować powstaniem i rozwojem antyimigranckich, radykalnych ruchów czy postulatów politycznych (vide Breivik) i prowadzić do przypadków fizycznej bądź psychicznej agresji w stosunku do imigrantów. Dodatkowo obecny kryzys strefy euro i wzrost bezrobocia są czynnikami sprzyjającymi odrodzeniu argumentów, że obcy zabierają nam pracę i wzrastaniu niechęci w stosunku do nich.

Nie wszędzie powstanie społeczeństwa wielokulturowego może okazać się sukcesem. Przejaw tego typu problemów to zamieszki z udziałem imigrantów w różnych państwach europejskich. W 2010 Angela Merkel uznała, iż pomysł multikulturowości nie sprawdził się w Niemczech, podobnie na temat Francji wypowiedział się w 2011 Sarkozy. Niemniej jednak USA lub Kanada są postrzegane za kraje będące udanymi przykładami zastosowania zasady wielokulturowości. Poza tym historycznie państwem multikulturalnym i wieloreligjnym była Polska w XVI w. (Polacy, Litwini, Rusini, Tatarzy, Żydzi, Ormianie, itp.).

Współistnienie różnych kultur i narodów na jednym terenie wymaga ponadto uznania przez wszystkich pewnych reguł, wartości, co może być niewykonalne, jeśli obyczaje, zwyczaje różnych kultur i religii różnią się i wykluczają między sobą. Pojawia się pytanie, jakie stanowisko powinno zająć państwo względem wielokulturowości. Jak rozumieć neutralność państwa? Czy jako bierną zgodę na pełne funkcjonowanie różnych kultur i ich swobodną ekspresję, czy jako aktywne działania w celu zapewnienia nieutralności przestrzeni publicznej, poprzez zakazy manifestowania swojej tożsamości kulturowo-religijnej (np. zwyczaj noszenia burek przez muzułmanki a ograniczenia w tej sferze wprowadzone we Francji). Kolejny problem: czy w tym drugim wypadku nie dochodzi do paradoksu, że w imię pluralistycznego społeczeństwa, nie ogranicza się przypadkiem pluralizmu i wolności tychże kultur?

Można podejrzewać, że wielokulturowość na polskim gruncie wydaje się perspektywą dość odległą, m.in. na znaczną jednolitość etniczną kraju (93,7% Polaków); poza tym problemem mogłaby się okazać komunikacja – trudność w przyswojeniu j. polskiego przez cudzoziemców. Z drugiej strony szacuje się, że aż 12 mln Polaków jest w stanie lepiej lub gorzej komunikować się w j.angielskim, który to język może zostać użyty jako narzędzie komunikacji przynajmniej z częścią imigrantów. W każdym razie Polska nie jest głównym celem migracji i napływ ludności jest tu znacznie mniejszy – w odróżnieniu od państw Europy Zachodniej.

Temat 6: Problem wyżywienia i ubóstwa oraz problem surowcowo-energetyczny

Głód i niedożywienie

Większość głodujących ludzi na świecie zamieszkuje kraje, które posiadają nadwyżki żywności, nie zaś jej niedobory. Zgodnie z opinią Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), obecnie produkujemy półtora razy więcej pożywienia niż jest to potrzebne, aby zapewnić każdemu człowiekowi pełnowartościową dietę. Jednak wciąż jeden na siedmiu mieszkańców Ziemi cierpi głód.

Choroby cywilizacyjne

Choroby cywilizacyjne – globalnie występujące, powszechne choroby, do których wystąpienia lub rozprzestrzenienia przyczynił się postęp współczesnej cywilizacji. Zamiennie używa się nazwy „choroby XXI wieku”. Choroba raz zakwalifikowana jako cywilizacyjna pozostaje nią jedynie do czasu, kiedy ludzkość nie upora się z owym problemem, a zachorowalność i śmiertelność z jej powodu nie zmniejszy się i nie straci wymiaru globalnego.

Przykłady chorób cywilizacyjnych:

• choroby sercowo-naczyniowe

• choroby układu oddechowego

• otyłość

• cukrzyca

• nowotwory

• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy

• problemy psychologiczne, dewiacje społeczne:

• pracoholizm, alkoholizm, narkomania, uzależnienie od Internetu

• anoreksja, bulimia

• depresja i inne choroby afektywne

• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, natręctwa

• wypalenie zawodowe

• choroby zakaźne

• AIDS

• gruźlica

Choroby cywilizacyjne są przyczyną ponad 80% wszystkich zgonów. Wywołują większość kosztów społecznych, pogorszenie jakości życia oraz skrócenie jego długości. Mechanizmu ich pojawienia się należy szukać w warunkach życia jakie narzucają wysoko rozwinięte cywilizacje i stylu życia jaki wymuszają ich zdobycze oraz tempo postępu. Do głównych bezpośrednich przyczyn występowania chorób XXI wieku można zaliczyć nieprawidłowe żywienie, małą aktywność fizyczną oraz palenie papierosów. Pośrednie przyczyny chorób cywilizacyjnych to postępujące uprzemysłowienie, urbanizacja, wzrost napięcia nerwowego i sytuacji stresowych, skażenie środowiska i hałas oraz promieniowanie (głównie jonizujące).

Prawdziwym dramatem chorób cywilizacyjnych jest zamknięte koło jakie tworzą wspólne przyczyny i wzajemnie napędzające się powikłania. Większość chorób wywołuje następną i na odwrót. Oznacza to, że zachorowanie na jedną z chorób cywilizacyjnych znacznie podnosi ryzyko zachorowania na następną.

Problemy żywności modyfikowanej genetycznie

GMO (Genetically Modified Organisms) – organizmy, których genom został zmieniony metodami inżynierii genetycznej w celu uzyskania nowych cech fizjologicznych (lub zmiany istniejących).

Na świecie najczęściej modyfikowanymi roślinami są: kukurydza, pomidory, soja zwyczajna, ziemniaki, bawełna, melony, tytoń. W Europie najczęściej modyfikuje się: kukurydzę, rzepak, buraki cukrowe, ziemniaki. Kraje produkujące najwięcej GMO to w kolejności: USA, Argentyna, Kanada, Brazylia, Chiny, RPA.

Obecnie większość naukowców zajmujących się GMO uważa, że nie stanowią one większego zagrożenia niż organizmy niemodyfikowane. Stanowisko to popiera Prezydium Polskiej Akademii Nauk, American Council on Science and Health, American Medical Association, czy też Międzynarodowa Rada Nauki. Pomimo to National Research Council (wydział badawczy akademii nauk USA) uważa, że żywność genetycznie modyfikowana jest zdrowsza od innej, a Greenpeace utrzymuje, że GMO jest szkodliwe dla środowiska, w tym dla ludzi. Stanowisko to popiera Komitet Ochrony Przyrody PAN.

Cztery główne zarzuty u krytyków GMO:

• negatywny wpływ na zdrowie (pośredni i bezpośredni – bezpośredni, kiedy GMO jemy sami, pośredni, kiedy jemy organizmy, które karmione były GMO),

• negatywny wpływ na środowisko naturalne

• utrwalanie pozycji międzynarodowych koncernów,

• nieefektywność w walce z głodem na świecie

Produkcja ziaren większości roślin GMO (głównie soi, bawełny, rzepaku i kukurydzy) skupiona jest w rękach kilku koncernów, z których największy – Monsanto, posiada około 90% udziałów w światowym rynku produkcji roślin modyfikowanych genetycznie i wytwarza większość niezbędnych do ich uprawy środków chemicznych.

Uprawy GMO to także problem tzw. monokultur, czyli charakterystycznych dla tego modelu rolnictwa ogromnych obszarów, można by rzec „zielonych pustyń”, na których rośnie tylko jedna roślina. W Ameryce Południowej pod uprawy GMO wycina się ogromne połacie lasów i stosuje się opryski chemiczne, co powoduje wymieranie zwierząt, wyjaławia glebę oraz zanieczyszcza wodę.

Surowce:

Istotą jest rozwój cywilizacyjny ludzkości. Dostęp do surowców mających ,,strategiczne” znaczenie lub kontrola nad nimi uchodzą za jedno z głównych źródeł siły, pozycji i możliwości przetargowych państw w stosunkach międzynarodowych. Problem stanowi ich nierównomierne rozmieszczenie na Ziemi, nie pokrywające się z rozkładem zapotrzebowania na nie (dysproporcja między ,,zasobami” a ,,potrzebami”). Po raz pierwszy problem ten pojawił się za sprawą ropy naftowej. Państwa arabskie zrzeszone w OPEC stosowały ją jako ,,broń” przeciwko Zachodowi co spowodowało kryzys naftowy (1973-1983). Problemy surowcowe i energetyczne znalazły się w centrum uwagi na początku lat 70., kiedy to autorzy pierwszego raportu dla Klubu Rzymskiego zatytułowanego “Granice wzrostu” (1972 r.) dowodzili, że światowe zasoby wielu surowców naturalnych są ograniczone i w ciągu najbliższych 100 lat całkowicie się wyczerpią. Kiedy zabraknie nieodnawialnych zasobów surowców, wzrost gospodarczy na świecie nie będzie już możliwy.

Tradycyjne i alternatywne źródła energii

Podział źródeł energii:

• nieodnawialne, czyli surowce energetyczne, tj.: węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, torf, łupki i piaski bitumiczne, pierwiastki promieniotwórcze (uran, tor i rad);

• odnawialne, do których należy siła spadku wody, energia wiatru, energia słoneczna, energia wody morskiej (prądów, fal, pływów, różnic temperatury), energia geotermiczna i energia biomasy.

Wprawdzie przez środki oszczędzania energii z jednej strony i przez polepszenie współczynnika sprawności przy przetwarzaniu energii z drugiej strony, udało się w krajach wysoko rozwiniętych utrzymać na stałym poziomie, a nawet zmniejszyć, zużycie energii to sytuacja ta w innych krajach wygląda inaczej. Według przewidywań do pokrycia tego zapotrzebowania wybieranych będzie wiele dróg:

• umocni się korzystanie z kopalnych źródeł energii, przy czym okazało się, że ich zasoby są o wiele większe niż wcześniej podejrzewano

• w coraz szerszym zakresie korzystać się będzie z alternatywnych źródeł energii

Klasyczne źródła ropy naftowej wystarczą na 100 lat, ale złoża ropy w piaskach i łupkach wystarczą na kolejne 100 lat. Ziemskie złoża węgla kamiennego mogą być eksploatowane przez 1000 lat. Na świecie coraz częściej wykorzystywać się będzie energię wody. Na wykorzystanie energii słonecznej w skali przemysłowej nie ma co liczyć. Po pierwsze energia ta jest wciąż za droga a po drugie tereny o największym nasłonecznieniu leżą daleko od wielkich ośrodków odbiorczych.

Technologie odnawialnych źródeł energii rozwinęły się już do takiego stopnia, że mogą konkurować z konwencjonalnymi systemami energetycznymi. Odnawialne źródła energii są źródłami lokalnymi, toteż mogą zwiększyć poziom bezpieczeństwa energetycznego zmniejszając eksport paliw kopalnych, stworzyć nowe miejsca pracy, szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach, promować rozwój regionalny. Modułowy charakter większości technologii odnawialnych źródeł energii pozwala na ich stopniowe rozszerzanie w miarę potrzeb, co ułatwia ich finansowanie. Pamiętać należy również o olbrzymich korzyściach dla środowiska naturalnego człowieka płynących ze stosowania tych technologii.

Temat 7: Globalne problemy ekologiczne

Klęski żywiołowe to ekstremalne zjawisko naturalne, powodujące znaczne szkody na obszarze objętym tym zjawiskiem, pozostawiające po sobie często zmieniony obraz powierzchni ziemi. Powoduje też wysokie straty w gospodarce człowieka, może przemodelować stan przyrody, a nawet zagrażać życiu ludzkiemu.

Człowiek współczesny umie już je przewidywać, ale nie potrafi stawić im czoła.

Niektóre groźne siły przyrody oprócz niszczącego mają również pożyteczne oddziaływanie, np. ulewne deszcze gaszą pożary leśne, duże opady śniegu przeciwdziałają suszy, ciepłe wody – rezultat wulkanicznych procesów – są wykorzystane w gospodarce narodowej, burze z wyładowaniami atmosferycznymi sprzyjają naturalnemu powstawaniu nawozów azotowych w glebie. Coraz więcej przypadków klęsk żywiołowych dla konkretnych obszarów jest traktowane nie jako zjawisko niepożądane lecz wprost przeciwnie, jako niezbędny element stabilizujący dany ekosystem, szczególnie w skali dłuższych przedziałów czasowych.

Pojęcie klęski żywiołowej w znacznie większym stopniu odnosi się do wpływu, jaki ona wywiera na człowieka niż na przyrodę.

Rodzaje klęsk żywiołowych:

• Powodzie – są najgroźniejszymi spośród klęsk żywiołowych występujących w Polsce

• Susze – powodują przesuszenie gleby, zmniejszenie lub całkowite zniszczenie upraw roślin alimentacyjnych, a co za tym idzie klęski głodu, zmniejszenie zasobów wody pitnej, zwiększenie prawdopodobieństwa katastrofalnych pożarów

• Rozległe pożary

• Trzęsienia ziemi

• Wybuchy wulkanów

• Tsunami

• Huragany

• Cyklony

• Obfite opady śniegu i lawiny śnieżne

• Ekstremalne temperatury

• Osuwiska ziemi

• Katastrofy kosmiczne

W stosunku do niektórych wymienionych zjawisk trzeba dodać „nietypowe dla danego obszaru”.

Klęski ekologiczne

Zanieczyszczenie środowiska

Źródła zanieczyszczeń środowiska:

• naturalne (np. wulkany)

• sztuczne (antropogeniczne – spowodowane działalnością człowieka, np. ludność, rolnictwo, przemysł, komunikacja)

Rodzaje zanieczyszczeń środowiska:

• zanieczyszczenia gleby – zmiana cech gleby uniemożliwiająca jej normalne użytkowanie. Główne zanieczyszczenia gleby: metale ciężkie i nawozy sztuczne

• zanieczyszczenia wód – głównie przez ścieki komunalne i przemysłowe

• zanieczyszczenia powietrza

• skażenia promieniotwórcze – to skażenie wody, gleb lub powietrza substancjami promieniotwórczymi powstałe przeważnie podczas awarii urządzeń jądrowych, wybuchu bomby atomowej

• zanieczyszczenia hałasem – to zanieczyszczenie spowodowane dużą emisją hałasu przez urządzenia mechaniczne

• zanieczyszczenia krajobrazu – polega na zmniejszeniu wartości estetycznych otoczenia przez ingerencję człowieka np. hałdy

• zanieczyszczenia światłem – to emisja światła, która przeszkadza przeważnie w obserwacjach astronomicznych i w żerowaniu zwierzętom

Skutki zanieczyszczenia środowiska:

• globalne ocieplenie

• dziura ozonowa

• smog – powodowany przez emisję spalin i pyłów do atmosfery przez samochody oraz zakłady przemysłowe, tworzy się przeważnie nad dużymi metropoliami. Skutki smogu to niszczenie elewacji budynków, pomników, niższy poziom zdrowia, alergie, astma

• kwaśne deszcze – skutkują obumieraniem lasów, zakwaszaniem wód powierzchniowych i gleb, niszczeniem materiałów konstrukcyjnych

• ozon przygruntowy

• hałas

Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom:

• recykling

• zmniejszenie emisji dwutlenku węgla, pyłów do atmosfery

• ograniczenie wydobycia paliw kopalnych

• promowanie odnawialnych źródeł energii (elektrownie słoneczne, wiatrowe)

• produkcja towarów nadających się do powtórnego użytku

Wiele krajów zdecydowało się już teraz zapobiegać powstawaniu zanieczyszczeń, wdrażając postanowienia Protokołu z Kioto (w tym Polska). Wciąż nie ratyfikowały go największe gospodarki: USA i Chiny.

Problemy hydrologiczne

Raport o rozwoju społecznym 2006 ONZ (UNDP) wskazał, że ponad miliard ludzi na świecie nie ma dostępu do czystej wody. Większość z nich zużywa jedynie ok. 5 litrów wody dziennie. Najtrudniejsza sytuacja jest w Afryce i w Azji. Raport zaleca, by każdy człowiek miał dostęp do co najmniej 20 litrów wody dziennie, a ubodzy otrzymywali ją bezpłatnie. Postuluje także, aby rządy przeznaczały przynajmniej 1% PKB w celu zapewnienia równego dostępu do wody i urządzeń sanitarnych oraz zwiększenie pomocy międzynarodowej o 3 do 4 miliardów dolarów rocznie.

Blisko połowa mieszkańców krajów rozwijających się ma problemy zdrowotne wynikające ze spożycia zanieczyszczonej wody. Brak wody dotyka przede wszystkim najuboższych; oni muszą płacić za wodę najwięcej. Mieszkańcy slumsów w Dżakarcie w Indonezji, w Manili na Filipinach oraz w Nairobi w Kenii płacą 5-10 razy więcej za wodę niż mieszkańcy Londynu czy Nowego Jorku. Najuboższe w wodę są rejony północnej Afryki i Bliskiego Wschodu, na niedostatek cierpi też Azja Południowa, najbogatsze – Ameryka Łacińska i Karaiby

Poważnym zagrożeniem dla utrzymania pożądanej ilości wody pitnej jest systematyczne zmniejszanie się odnawialnych zasobów wody słodkiej, zgromadzonych w jeziorach, mokradłach (osuszanie bagien), pod ziemią (np. wody artezyjskie), a przede wszystkim w lodowcach topniejących z powodu ocieplania się klimatu. Według ONZ 2/3 ludności świata będzie w 2025 r. żyć w krajach o umiarkowanym bądź poważnym deficycie wody.

Kolejnym problemem jest stały wzrost zużycia wody. Obecnie przekracza on 10 tys. km³ rocznie, przy czym 70% tej ilości przypada na rolnictwo. W latach 1961-2003 powierzchnia ziem uprawnych na świecie wzrosła o 13%, ale równocześnie z 10 do 18% wzrósł udział ziem nawadnianych w ogólnej powierzchni użytkowej. Bardzo niepokojące są też perspektywy dalszego zużycia wody w wyniku szybkiego wzrostu jej zużycia przez przemysł i na cele komunalne. Należy przy tym zaznaczyć, iż ten ostatni wzrost jest często pożądany – jedno dziecko w krajach najbogatszych zużywa 30-50 razy więcej wody (rozrzutność) niż w krajach najbiedniejszych (niezaspokojenie najbardziej elementarnej potrzeby, co prowadzi do ogromnej śmiertelności dzieci i niemowląt. Szacuje się, że każdego roku milion dzieci umiera z odwodnienia).

Konflikty o wodę

Współcześnie konflikty o wodę niezależnie od anomalii pogodowych, są na tyle ostre, że grożą wojnami. Konieczność wspólnego gospodarowania zasobami wody zmusza do szukania porozumień, na przykład w 1957 r. powołano Komitet Ds. Wspólnego Gospodarowania Wodami Dorzecza Mekongu (The Mekong Committee dziś The Mekong River Commission), który nie przestał funkcjonować nawet podczas najbardziej krwawych lat wojny w Indochinach.

Największy deficyt zasobów wody charakteryzuje obszary suche, głównie w strefie zwrotnikowej i w otoczonych górami wnętrzach kontynentów. Niemal jedynym źródłem wody są tam tzw. rzeki tranzytowe, płynące z terenów wilgotniejszych. Do takich rzek należą: Nil, Senegal i Oranje w Afryce; Tygrys, Eufrat, Amudaria, Syr-daria i Indus w Azji; czy Kolorado w Ameryce Płn. Rzeki przepływają przez tereny półpustynne, gdzie bez sztucznego nawadniania rolnictwo jest ograniczone, wymagają budowy zapór i zbiorników retencyjnych, a także rozbudowy systemów irygacyjnych. Robią to kraje położone w górnym lub środkowym biegu rzeki, co negatywnie wpływa na regiony leżące w dolnej części.

Najważniejsze współczesne konflikty o wodę:

• Afryka – racjonalne gospodarowanie zasobami wód dorzecza Senegalu i Nilu

• Ameryka Północna – Kolorado i Rio Grande (USA/Meksyk)

• Azja – rzeki Kury (Gruzja/Armenia/Azerbejdżan/Turcja/Iran) i Asi (Liban/Syria/Turcja), zlewnia Jeziora Aralskiego

• między Pakistanem a Indiami – o wody Indusu

• między Irakiem, Syrią i Turcją – o wody Eufratu

• między Izraelem, Jordanią, autonomią Palestyńską i Libanem – o wody Jordanu

Zmiany klimatyczne

Przyczyny ocieplanie klimatu:

• aktywność słońca – teoria Milutina Malankovica 1909 (oś nachylenia ziemi wzglądem słońca ma wpływać na grubość lądolodu)

• aktywność wulkaniczna

• działalność człowieka

• miasta jako wyspy ciepła

Skutki ocieplenia klimatu:

• topnienie lodowców

• przesuwanie się stref klimatycznych na północ

• wymieranie gatunków

• gwałtowne zmiany pogody

• częstsze występowanie zjawisk ekstremalnych (fale upałów, susze, huragany, trąby powietrzne)

Skutki ubytku ozonu:

• częstsze poparzenia skóry

• częstsze występowanie raka skóry

• uszkodzenia wzroku

• niższe plony

Raporty Międzynarodowego Zespołu ds. Zmiany Klimatu:

1996 – „bilans dowodów sugeruje dostrzegalny wpływ człowieka na globalny klimat

2001 – „potrzebne są znaczniejsze dowody na to, że ocieplenie obserwowane na przestrzeni ostatnich 50 lat jest w znacznej mierze spowodowane działalnością człowieka”

2007 – „większość obserwowanego wzrostu globalnych średnich temperatur od połowy XX w. - przekracza 90% - jest najprawdopodobniej spowodowane obserwowanym stężeniem gazów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego” [niezłe jaja]

Dyplomacja, wojny i konflikty klimatyczne

Najważniejsze organizacje ekologiczne:

• Greanpeace

• WWF (World Wildlife Fund)

• Światowa Organizacja Ochrony Zwierząt WSPA z siedzibą w Londynie

• BirdLife International

• Fundacja Viva!

• Międzynarodowy Zielony Krzyż

• Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt – ANIMALS

• Międzynarodowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC) – ma za zadanie gromadzenie i rozpowszechnianie informacji dotyczących zmian klimatycznych zachodzących na całym świecie

• Światowa Organizacja Meteorologiczna ds. Ochrony Środowiska (WMO) i program Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska (United Nations Enviroment Programme – UNEP)

Najważniejsze konwencje i porozumienia:

1971 – Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenia międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa błotnego – 146 państw

1972 – Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego – 134 państwa

1973 – Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem – 170 państw

1979 – Konwencja o ochronie dzikiej europejskiej flory i fauny oraz ich siedlisk naturalnych – 45 państw

1979 – Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt – 80 państw