RODZINA JAKO ŚRODOWISKO ROZWOJU I WYCHOWANIA
Rodziny różnią się między sobą poziomem funkcjonowania wychowawczego. Wyróżnić można 5 różnych kategorii rodzin:
rodziny wzorowe;
rodziny normalne;
rodziny jeszcze wydolne;
rodziny niewydolne wychowawczo;
rodziny patologiczne.
Rodziny normalne – (jako swoisty punkt wyjścia, odniesienia) w sensie statystycznym zawiera jak najwięcej – w miarę możliwości cały zespół cech typowych, najczęściej występujących w rodzinach zamieszkujących określone środowisko (dot. najczęściej występującego zawodu rodziców, wielkości rodziny, warunków mieszkaniowych, wykształcenia rodziców).
Rodzina ta stwarza prawidłowe warunki sprzyjające rozwojowi psychicznemu i fizycznemu dzieci, zgodne z ogólnospołecznym kierunkiem wychowania. Rodzina taka współpracuje z innymi środowiskami wychowawczymi.
Rodzina ta realizuje swoje podstawowe funkcje bez większych zakłóceń.
Rodziny wzorowe – stwarzają swoim dzieciom najlepsze warunki wychowawcze w stosunku do innych kategorii rodzin zamieszkujących dane środowisko.
Rodzina ta nie zatrzymuje się na poziomie normalnym, ale wykazuje dążność do stałego podnoszenia poziomu wychowawczego (polepszania warunków wychowawczych). Poszczególne elementy działalności wychowawczej tej rodziny są wyższe i o większym nasileniu, niż to ma miejsce w rodzinie normalnej.
Rodzina jeszcze wydolna wychowawczo – warunki wychowawcze bywają tam niekiedy zachwiane, podobnie jak jej ogólne funkcjonowanie. Występują tam dorywczo niedomagania i odchylenia we wszystkich elementach działalności wychowawczej. Mimo tych zakłóceń czyni ona wysiłki, aby swoją niepewną chwilowo sytuację poprawić. Jest w niej poczucie odpowiedzialności za wychowanie dzieci.
„Normalne” kłopoty i konflikty, które w tej rodzinie występują – pokonuje samodzielnie, bez pomocy z zewnątrz.
Rodziny niewydolne wychowawczo – dochodzi w nich często do zaburzeń we współżyciu rodziny, co wiąże się na ogół z niepowodzeniami życiowymi jej członków.
Funkcjonowanie wychowawcze jest nieodpowiednie. Uwidacznia się to przede wszystkim w stałych konfliktach rodziny ze szkołą.
Brak jest jakichkolwiek planów życiowych, żyje się w niej „z dnia na dzień”. Są to często rodzinie niekompletne (śmierć, rozwód, porzucenie) lub kompletne, ale współżycie małżonków jest tam na krawędzi rozbicia.
Warunki ekonomiczne są tam z reguły bardzo trudne, ale może się zdarzyć, że rozłam więzi rodzinnej następuje z nadmiaru środków materialnych lub nieracjonalnego ich użytkowania.
Niekiedy ten typ rodziny jest przykładem rodziny znacznego ryzyka społecznego.
Rodziny patologiczne – stanowią margines każdego społeczeństwa. Członkowie rodziny pozostają w stałej kolizji z prawem i moralnością (kradzieże, rabunki, rozboje, przemoc, prostytucja, stręczycielstwo, alkoholizm, uchylanie się od pracy ...). W wyniku tego dochodzi w nich do trwałego rozkładu współżycia wewnątrz rodziny, zerwania więzi rodzicielskiej i małżeńskiej.
Rodziny te są w stałym konflikcie z działalnością wychowawczą szkoły.
Brak w nich jest z reguły stałych podstaw ekonomicznych.
POSTAWY RODZICIELSKIE
KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW RODZICIELSKICH
Okres wczesnego dzieciństwa - stosunek do pełnienie ról rodzicielskich kształtuje się już w okresie wczesnego dzieciństwa w rodzinie macierzystej /generacyjnej/, w której dziecko jest wychowywane. Klimat rodziny, postawy, jakie preferują rodzice, sposób, w jaki pełnią swoje role, stają się zasadniczymi wzorami, które jednostka przyswaja albo odrzuca.
Okres narzeczeństwa – na ogół wtedy młodzi ludzi podejmują decyzje dotyczące kształtu ich przyszłej rodziny. Jeśli w ich planach na najbliższe lata nie ma miejsca na dziecko – można sądzić, że ich stosunek do faktu posiadania dzieci jest negatywny /przynajmniej w danym momencie/.
Okres ciąży – w zależności od wielu czynników takich jak: wzajemne uczucia małżonków, stan zdrowia i samopoczucie kobiety w ciąży, warunki ekonomiczne, oczekiwania co do płci dziecka itd. przyszli rodzice ustosunkowują się pozytywnie lub negatywnie do swojego przyszłego dziecka. Bardzo ważna jest także motywacja poczęcia dziecka. Może być ona dojrzała i wynikać z prawdziwego pragnienia posiadania dziecka lub może mieć charakter instrumentalny np. dziecko jako „pasek” – ma utrzymać męża przy żonie /mąż i tak odchodzi, więc dziecko nie spełniło oczekiwań i nie jest już potrzebne/. Możemy mieć również do czynienia z sytuacją, gdy rodzice chcą mieć dziecko inteligentne, które spełniałoby ich oczekiwania i w związku z tym mogą prezentować w przyszłości postawę nadmiernie wymagającą.
Przebieg porodu oraz interakcje, jakie nawiązują rodzice z dzieckiem w pierwszych dniach i tygodniach jego życia. Zły stan zdrowia matki czy też dziecka, a także brak do-świadczenia młodych rodziców bywają powodem lękowego nastawienia w stosunku do dziecka, co może przerodzić się w postawę nadmiernie chroniącą z komponentem lękowym.
Niekiedy dziecko wzbudza w swoich rodzicach postawy ambiwalentne – akceptacja przelata się z nastawieniem agresywnym, wywołanym koniecznością dostosowania swojego trybu życia do trybu życia dziecka i poświęcenia mu całego wolnego czasu.
Na ogół nawet ci rodzice, którzy niezbyt chętnie odnosili się do faktu powiększenia rodziny, albo też nie byli w pełni zadowoleni z płci narodzonego dziecka, uczą się je kochać i otaczać opieką.
Rodzice są na ogół znacznie mniej pewni siebie i nastawieni lękowo w stosunku do pierwsze-o dziecka niż do następnych.
Postawy rodziców w stosunku do następnych dzieci wynikają z całokształtu ich doświadczeń. Bardzo ważne stają się m.in.: sytuacja ekonomiczna, odległość czasowa między pierwszą ciążą a następnymi, płeć pierwszego dziecka, wzajemne stosunki między rodzicami. Niechętnie przyjmują rodzice fakt powiększenia się rodziny w sytuacji, gdy przekreśla ono jakieś ważne plany życiowe.
NEGATYWNE POSTAWY RODZICIELSKIE
POSTAWA ODTRĄCAJĄCA /ODRZUCAJĄCA/
dziecko traktowane jest jako ciężar /ogranicza swobodę, przeszkadza w karierze/, szukają placówek, osób, które przejęłyby opiekę nad dzieckiem,
rozczarowanie dzieckiem, zawiedzenie, urażenie,
opiekę uważają za odrażającą lub przekraczającą ich siły,
nie okazują pozytywnych uczuć, a nawet demonstrują negatywne,
dezaprobata, otwarta krytyka dziecka,
podejście dyktatorskie, nie dopuszczające do głosu, nie wnikające w motywy jego postępowania,
kierowanie przy pomocy rozkazów i nakazów,
represywne żądania, surowe kary, zastraszanie,
brak tolerancji i uwzględniania potrzeb i oczekiwań dziecka.
Konsekwencje: sprzeciw wobec dorosłych, kłótliwość, bunt wobec nacisku i ograniczeń ze strony środowiska, opór wobec dorosłych, wrogie nastawienie do ludzi, różne formy agresji i nieprzystosowania, negatywizm, nieposłuszeństwo, poczucie odrzucenia, zaniżone poczucie własnej wartości, szukanie aprobaty w różnych środowiskach rówieśniczych, często o charakterze przestępczym, człowiek, który nie był kochany sam nie potrafi kochać....
ubogi stosunek uczuciowy lub wręcz obojętność wobec dziecka /chociaż pozornie może się wydawać wszystko w porządku/,
obcowanie z dzieckiem nie sprawia rodzicowi przyjemności,
ukryta bądź jawna beztroska, wręcz może być brak odpowiedzialności,
unikanie i ograniczanie kontaktu, zbywanie prób kontaktu ze strony dziecka,
zaniedbywanie dziecka pod kątem kontaktu psychicznego /chociaż potrzeby materialne mogą być zaspokojone/,
niekonsekwencja w wymaganiach,
lekkomyślność, czy wręcz obojętność wobec niebezpieczeństw; brak zainteresowania sprawami dziecka.
Konsekwencje podobne do postawy odrzucającej.
tendencja do przedłużania niemowlęcych form opieki nad dzieckiem traktowanie dziecka jak dzidziusia/
przerost kontroli hamujący aktywność dziecka,
rozwiązywanie problemów i trudności za dziecko, niedocenianie jego możliwości,
niedopuszczanie do samodzielności,
bezkrytyczne podejście do dziecka,
przesadna opiekuńczość, pobłażliwość,
ograniczanie swobody,
izolowanie od rówieśników,
przedstawianie świata jako zagrażającego
brak darzenia rozumną, odpowiednią do wieku swobodą.
Konsekwencje: dzieci tak wychowywane są społecznie niedojrzałe, podatne na frustracje, nieprzystępne, nieopanowane, pobudliwe, przede wszystkim mało samodzielne i mało odpowiedzialne, nie radzące sobie z problemami, mające niski próg wytrzymałości na sytuacje trudne, mogą być także nieśmiałe, niepewne, nie wykazujące inicjatywy, mające problem z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów społecznych.
liczą się potrzeby i oczekiwania rodziców, a nie możliwości dziecka,
stawianie wygórowanych wymagań,
narzucanie autorytetu i rządzenie dzieckiem,
ograniczanie samodzielności i swobody,
dążenie do przyspieszenia rozwoju
nieuznawanie praw i możliwości dziecka,
stwarzanie sytuacji, w których wszystko co robi dziecko wymaga poprawienia i uzupełnienia,
żaden rodzaj działalności nie satysfakcjonuje rodziców, w żadnym dziecko nie odnosi sukcesów.
Konsekwencje: poczucie niskiej wartości, zaniżona samoocena, brak wiary we własne możliwości, bunt i sprzeciw przeciwko rodzicom, brak inicjatywy /i tak nikogo nie zadowolę/....
przyjęcie dziecka takim jakim ono jest,
okazują uczucia,
kontakt jest przyjemnością, daje zadowolenie,
znają potrzeby dziecka i je zaspokajają,
pozwalają na uczuciową niezależność.
pozytywne zaangażowanie i zainteresowanie rozwojem, zabawą i pracą dziecka,
nawiązywanie satysfakcjonującego kontaktu z dzieckiem,
wyjaśnianie, mobilizacja do samodzielnego zdobywania wiedzy.
rodzice obdarzają dziecko zaufaniem i dają mu swobodę /w granicach rozsądku/,
nie przedstawiają rzeczywistości jako zagrażającej.
dziecko jako równoprawny członek rodziny,
pozwalają na samodzielne ponoszenie odpowiedzialności,
wyjaśniają, tłumaczą, ale nie narzucają,
dziecko wie, czego oczekują od niego rodzice.
MODELE REAGOWANIA WOBEC RODZĄCEJ SIĘ AUTONOMII DZIECKA
Zgodnie z ujęciem Rudolpha Schaffera:
Model pozostawienia zupełnej swobody
Model lepienia z gliny
Model konfliktowy
Model wzajemności i współdziałania
Model pozostawienia zupełnej swobody -właściwości kontaktów społecznych rozwijającej się osoby z jej opiekunami mają niewielki wpływ na kształtowanie dynamiki i kierunku jego rozwoju. U podstaw takiego myślenia leży idea preformacjonizmu, zgodnie z którą rodzice powinni unikać wszelkiego wpływu na całkowicie naturalny i spontaniczny proces rozwoju dziecka, ponieważ ich interwencje mogłyby nawet ów rozwój zakłócić. Dlatego rolą rodziców, opiekunów i wychowawców jest tworzenie atmosfery permisywnej, zezwalającej dziecku na podejmowanie dobrowolnej aktywności, zależnej od jego potrzeb w danym momencie.
Model lepienia z gliny – dziecko traktowane jest jako nieukształtowane, bierne i podatne na zewnętrzne oddziaływania, tak jakby „przyszło na świat jako bezkształtny kawałek gliny, który jest potem formowany na taki kształt, na jaki arbitralnie zdecydują się jego opiekunowie. Kierunek i tempo rozwoju wyznaczane jest przez system kar i nagród, modelowanie zachowań dziecka (opiekunowie zachowują się zgodnie z wymaganym od dziecka wzorem). Ten model jest najpełniej reprezentowany w pracach Wotsona, opartych na założeniu o całkowicie deterministycznej roli doświadczenia. Zdaniem naukowców dziecko to bierny odbiorca bodźców pochodzących od innych ludzi, a uzyskiwane efekty zależą od stymulacji dziecka.
Model konfliktowy – aktywność dziecka determinowana jest przez wrodzone instynkty i dążenia (koncepcja Freuda). Jednakże tendencje te, nastawione na bezpośrednie zaspokojenie potrzeb, bywają sprzeczne z wymaganiami społecznymi. Dochodzi zatem do konfliktu między dzieckiem a jego opiekunami. Podstawowe zadanie opiekunów to zmuszenie dziecka do porzucenia tych preferencji i przyjęcia zachowań niezgodnych z jego naturą. Rozwijające się dziecko i jego opiekunowie mają więc odmienne, sprzeczne względem siebie cele i intencje. Opiekun dysponuje jednak większą władzą i dąży do rozwiązania konfliktu poprzez narzucenie dziecku swojej woli.
Model konfliktowy to w gruncie rzeczy połączenie modelu 1 i 2. Charakterystyczne jest dawanie dziecku przyzwolenia na całkowicie swobodne działanie w niektórych sytuacjach (np. zabawowych) i cofanie tego przyzwolenia w innych (np. uczenia się w szkole, kontaktach z rodzicami). Istnieje więc podwójny konflikt: (1) wewnętrznych dążeń dziecka i zewnętrznych wymagań oraz (2) różnych wymagań w zależności od sytuacji (działa „efekt wahadła” – dawanie i odbieranie przyzwolenia)
Model wzajemności i współdziałania – oparty jest na założeniu, że rozwój jest wspólnym przedsięwzięciem zawierającym w sobie wysiłki zarówno opiekuna jak i dziecka. Istotnymi cechami tego modelu jest przekonanie o tym, że:
dziecko od początku swojego życia jest aktywnym uczestnikiem interakcji, a nie biernym odbiorcą;
proces oddziaływania jest dwustronny;
wzajemna adaptacja, a nie konflikt organizuje przebieg interakcji;
każda ze stron wnosi odmienny wkład do interakcji.
METODY ZAPEWNIANIA DYSCYPLINY
Dyscyplina autorytarna
Dla wszystkich rodzajów dyscypliny autorytarnej charakterystyczne są ścisłe zasady i prze-pisy mające umocnić pożądane zachowanie. Zalecają one surowe kary, zwłaszcza cielesne; natomiast nie ma w nich miejsca, lub tylko niewiele na oznaki aprobaty. Dyscyplinę autorytarną można uszeregować od takiej, która nakłada rozsądne ograniczenia, do nakładającej ograniczenia surowe, nie pozwalającej na żadne swobodne działanie, prócz takiego, które jest zgodne z zaleconymi standardami. Nawet gdy dzieci są już starsze, rodzice rzadko pozwalają na złagodzenie surowej dyscypliny. Nie zachęcają dzieci, aby same decydowały o tym co będą robiły. Przeciwnie mówią im co maja robić, nie wyjaśniając dlaczego. Pozbawia to dzieci możliwości nauczenia się, jak kontrolować własne postępowanie.
Dyscyplina permisywna
Polega ona na tym, że jest jej mało lub nie ma wcale. Nie wskazuje się dziecku wzorców postępowania społecznie aprobowanego i nie stosuje się kar. Niektórzy błędnie rozumiejąc permisywność jako pozostawienie dzieciom zupełnej swobody, pozwalają im szukać po omacku sposobu radzenia sobie w sytuacjach zbyt trudnych, żeby dziecko mogło się z nimi uporać bez żadnych wskazówek czy kontroli.
Dla wielu rodziców dyscyplina permisywna jest protestem przeciwko twardej i surowej karności, w jakiej ich wychowywano. W takich przypadkach dzieci nie maja zwykle żadnych ograniczeń lub nie ustala się żadnych granic dla tego co mają robić. Wolno im podejmować własne decyzje i postępować wg nich tak jak chcą.
Dyscyplina demokratyczna
Demokratyczne metody posługują się wyjaśnieniem, dyskutowaniem i uzasadnianiem, by pomóc dzieciom zrozumieć, dlaczego oczekuje się od nich określonego postępowania. Nacisk położony jest tutaj na wychowanie, a nie na karanie. Zasady do których dzieci maja się stosować wyjaśnia im się w sposób dostosowany do ich wieku i możliwości. Stosowanie dyscypliny demokratycznej opiera się na karach i nagrodach, przy czym większy nacisk kładzie się na nagrody. Kara nigdy nie jest surowa i zwykle nie jest to kara cielesna. Karę stosuje się wówczas, gdy istnieją dowody na to, że dziecko rozmyślnie nie zrobiło tego, czego się od niego oczekiwało. Zgodnie z podstawową zasadą dyscypliny demokratycznej, ma ona dzieci tak nauczyć kierować swoim postępowaniem, że będą zachowywały się dobrze nawet wówczas, gdy nikt ich nie pilnuje lub nie grozi im karą. Tę wewnętrzną kontrolę zachowania dzieci osiągają wówczas, gdy się je uczy, jak postępować w sposób społecznie aprobowany i gdy nagradza się takie ich postępowanie.
Metody dyscypliny demokratycznej można uszeregować od skrajnej łagodności i niewielkiej kontroli do skrupulatnego planowania aktywności dziecięcej, tak aby energię dzieci skierować na tory aprobowane i odwrócić od działań niedozwolonych. Różnica polega również na ilości dawanych wyjaśnień i gotowości wysłuchania, jak dzieci zapatrują się na przepisy i kary oraz modyfikowania ich, jeżeli dziecięce racje wydają się słuszne.