PRAWO RZYMSKIE Jakubowski

III filary

1. Klasyczna filozofia gercka – Platon, Arystoteles itp.

2. System wartości judeochrześcijańskich

3. Prawo rzymskie

Pojęcie prawa rzymskiego – dość niejednolite, wiele elementów, wieloletni rozwój.

Prawo powinno być konstruowane w interesie władzy – prawo rzymskie jest jasne, precyzyjne i zupełne

Prawo mialo wtedy charakter sakralny.

*752-753 r pne – powstanie państwa rzymskiego; Romulus i Remus (potomkowie Eneasza) utworzyli Państwo Rzymskie na siedmiu wzgórzach – zakreślili terytorium jako święte granice, których nie wolno było przekraczać bez zgody władców (pomerium). Romulus był pierwyszm królem, było po nim 7-8 władców (królowie estruskowi)

*Do 510 – ustrój monarchiczny; Tarkwiniusz Pyszny, jego syn dokonał czynu lubieżnego na Lukrecji („gwałt na Lukrecji”); społeczeństwo rzymskie wygnało wteyd króla

*510 rpne – res publica – czas republiki, gdzie władza należy do ludu, a w jego imieniu sprawowali ją urzędnicy (charakter kolegialny); Hierarchia:

• Konsul – najważniejszy urzędnik(minimalny wiek 42 lata, co do zasady 2 kadencje);

• Pretorowie – wyjątkowi urzędnicy, wyższy urzędnicy (minimalny wiek 39 lat), dyktator (gdy groziły zamieszki);

• Edylowie kurulni, sekwestrowie – niżsi urzędnicy.

*27 rpne -270r ne – upadek republiki, Idy Marcowe (15 marca); władzę obejmuje Oktawian August (pierwszy cesarz, imperator) jednowładztwo – OKRES PRYNCYPATU tzw. Princeps (pierwszy, primus inter pares – pierwszy wśród równych);

Dioklecjan – Dominat (władza absolutna imperatora)

395 rne – podzial imperium przez Teodozjusza na czesc zachodnia (474-476 upadek) i wschodnia (Cesarstwo Bizantyjskie do 1453r).

3 formy ustrojowe

IUS ROMANUM – prawo rzymskie, etapy rozwoju:

1. 754 pne – 241pne (I woja Punicka) okres prawa starego/archaicznego.

2. 241pn –284 ne (do Dominatu) prawo przedklasyczne i klasyczne (rozwój),

3. 284ne – 565 ne prawo poklasyczne (uwstecznienie) - zasada osobowosci prawa – przyjezdni przywożą w świadomości ze sobą swoje prawo.

*527 – poczatki wladzy Ustyniana (rozwój prawa rzymskiego), dążył do skodyfikowania prawa rzymskiego i odrodzenia Imperium Rzymskiego – nazywany 4 okresem, okresem kodyfikacji ustynanskiej 38 lat.

Prawo rzymskie -> brak teorii prawa, brak definicji

Ius est ars boni et aequi – prawo jest sztuka tego co dobre i sluszne

Podzial prawa rzymskiego na Ius publicum (ustroj, stosunek panstwo-obywatel) ius privatum (stosunki pomiedzy rownorzednymi podmiotami w danej sprawie)

Prawo prywatne:

• Ius civile – ius quiritium – prawo cywilne

• Ius honorarium – prawo urzędnicze (ius pretorium – najwazniejsze, tzw. prawo pretorskie -> wspomaga prawo cywilne, koryguje i uzupelnia)

• Ius gentium – prawo narodów (zawieralo w sobie prawa obcych nacji)

Rozwoj prawa rzymskiego w okresie prawa klasycznego I-III wne – pozniej miala miejsce wulgaryzacja prawa rzymskiego (niepewne, nieczyste, odejscie od dawnych zasad)

527r pne – proby ujednolicenia prawa rzymskiego w celu odbudowy cesarstwa rzymskiego.

Prawo rzymskie ksztaltowalo rozwiazania etyczne, moralne.

ŹRÓDŁA ROZWOJU PRAWA RZYMSKIEGO

• I okres - 752r pne – do 1szej wojy punickiej – stary

• II okres - 241pne -284ne - klasyczny

• III okres (Rzymsko-bizantyjski) - poklasyczny

I OKRES – stare prawo rzymskie

Dychotomia prawa – ius (prawo w znaczeniu ogólnym) i fas (prawo boskie) do VI w pne

Źródła prawa rzymskiego:

1. Zwyczaj (mos, mos maiorum) – zwyczaje przodków;

Zwyczaj – reguly, zasady postepowania wystworzone przez codzienne życie. Silnie zakorzeniony w spoleczenstwie rzymskim (istnieje we wszystkich 3 okresach rozwoju prawa rzymskiego. Najlepiej znany wyższej władzy społecznej.

Vwiek pne – wystapienie plebejuszy i zagrozenie wojna domowa – wyslano decenwirow (10 mężczyzn)

450r pne – Kodyfikacja Prawa Zwyczajowego Rzymskiego (Lex Duodexim Tabularum) ustawa 12stu tablic (prawo prywatne i publiczne) – pierwsze kodyfikacja

1. Ustawa (lex) – prawo stanowione przez podmiot uprawniony

Leges rogate – ustawy królewskie

Ustawa byla uchwalana przez Zgromadzenie Ludowe (głównie Patryclujesz) – elemnty składowe (głównie źródło prawa rzymskiego):

• Praescriptio – nazwa wnioskodawcy, termin uchwalenia, przebieg glosowania

• Rogatio – regulacje prawne

• Sanctio – sankcje prawne

3 pojęcia wyprowadzone z Sankcji:

• Lex perfecta – ustawa doskonala – jej naruszenie skutkuje sankcją, jednocześnie to naruszenie ulega unieważnienia (korzyści powstałe w wyniku naruszenia prawa);

• Lex imperfecta – ustawa niedoskonała – nie wspowadzała sankcji

• Lex minus quam perfecta – ustawa mniej niż doskonała – naryszyciel ponosi sankcję, natomiast czynność prawna pozostaje w mocy.

Consilia Plebis – prawo Plebejuszy – dotyczyło tylko spraw biedoty

1. Interpretacja prawa rzymskiego dokonywana przez pontyfików (przedstawiciele boga, kapłani)

Zakmnięcie w 307 roku fazy ezoterycznosci prawa rzymskiego – ius flagianum (Prawo Flagiusza) opublikowania kalendarza prawnego.

II OKRES prawo klasyczne i przedklasyczne (284-565r)

Źródła prawa:

1. Zwyczaj;

2. Ustawy (leges);

3. Plebiscitia – uchwały Zgromadzeń Plebejskich (ok. IV wpne) ->III wpne Lex Hortensia – zaczęły obowiązywać całe społeczeństwo rzymskie;

4. Uchwały Senatu (Senatus Consulta) – wywodzi się z Rady Królewskiej (duże znaczenie w okresie Republiki), w której zasiadali najwybitniejsi przedstawiciele; uchwalał zmiany w prawie rzymskim, na początku nie miały one władzy sprawczej.;

5. Konstytucje:

• edykty cesarskie (sprawy wojskowe);

• mandatum (charakter administracyjny, regulują konkretną sprawę – obowiązywał tak długo jak mandat pełnił urzędnik, który wydał);

• dekret (charakter sądowniczy) – cesarz jako najwyższy sędzia;

• reskrypt (res sciptum) – wiążąca odpowiedź cesarza na zapytania osób indywidualnych lub grup osób (obecne osoby prawne), cesarz dokonywał wykładni prawa;

1. Edykty pretorskie – duża władza Pretorów (nadzór nad wymiarem sprawiedliwości; ius edicenti tzw. prawo do wydawania edyktów, tj. zarządzeń, które stały się źródłem prawa rzymskiego); Pretor miejski, Pretor ds. Perygrynow, itp. W Iw ne straciły znaczenie na poczet władzy cesarza (117r ne edictum perpetuum – edykt wieczny – Pretorzy zajmowali się tylko sądownictwem, jendkaże nie mogli już tworzyć prawa);

2. Iuris Prudentia – wiedza prawa, prawo tworzone przez jurystów rzymskich (tworzyło wiele problemów i rozbieżności).

Pierwsze szkoły prawme w początkach Pryncypatu – jak nalezy interpretowac prawo:

- Szkoly Sabinianów (filozofia stoicka – apatia, wycofanie)

- Prokulianów (filozofia artystotelejska tj. perypatetycka)

Zaczęły powstawać ustawy o cytowaniu – wybór które opinie prawników mogą być brane pod uwagę przy roztrzyganiu sporów sądowych

*429 (426) r ne – Ustawa Rawenska tzw. Konstytucja o cytowaniu – tylko 5 spośród teoretyków klasycznych mogło być branych pod uwagę przy interpretacji przepisów przy wydawaniu wyroków przez sędziów: Gajusz, Ulpian, Paulus, Modestilus i Papinianus. Najważniejszym był Papinian.Decydowala wiekszosc, jesli jej nie bylo to najwazniejsza byla opinia Papiniana (jesli nie wypowiadal sie w danej kwestii dopiero wtedy mozna bylo siegnac do jednej z pozostalych czterech interpretacji, decydowal juz o tym dany sędzia)

Próby kodyfikacji prawa rzymskiego:

Kodeks Gregorianus, Kodeks Hermogenianus – prywatne, bez mocy obowiązującej

438r – Teodozjusz i Walentynian uchalili Wielki Kodeks Teodozjański (moc wiążąca).

*Reskrypty (wykładnia autentyczna i legalna prawa)i edykty wydawane przez władców rozszerzały prawo rzymskie oraz szereg konstytucji.

527 r – Justynian wstępuje na tron, chciał odtworzyć Wielki Imperium Romanum, ekspancja na wschód.

Komisja Kodyfikacyjna z Trybonianem na czele, która podjęła się ujednolicenia prawa rzymskiego i skodyfikowania leges (prawa państwowego)

PRZEBIEG PRAC KODYFIKACYJNYCH tzw. Kodyfikacja Justyniania (3)

• 529r – Komisja Kodyfikacyjna wydała tzw. Kodeks Vetus

Wielka Kodyfikacja – podział prac:

- Masa Sabiniańska – komentarze do dzieł Sabiniusa oraz innych uczonych

- Masa Pappiniańska – komentarz do dzieł Papiniana

- Masa Edyktalna – Iur Honorarium (prawo urzędnicze), gdzie największą

- Appendix – dodatek

• 533r – Digesta (50 ksiąg, podzielonych na tytułu i rozdziały)

50 decyzji Justyniana – reguły kolizyjne

533r - Instytucje Justyniana (Institutione Iustiniani) – 4 księgi (gólny opis prawa rzymskiego: prawo procesowe, prawo osobowe i prawo rzeczowe) prof. Doroteus i Teofilus.

• 534 r. – Reedykcja Kodeksu tzw. Kodeks Justyniański.

Novellae – nowe konstytucje Justyniana wydawane do kodeksu po 534 roku.

Kodyfikacja Justyniana + Novellase nazywano w średniowieczu Corpus Iuris Civilis

Justynian zmian i komentarzy do kodyfikacji

Interpolacje – zmiany w kodyfikacji

Zbiory Urzędowe – zestawienia prawa prywatnego i innymi prawami:

Leges Romane Barbaronum – Prawo Rzymskie Barbarzyńskie; Edyctum Teodorici – Edykt Teodora; Lex Gundobada; Edictum Alaricianum – Edykt Alaryka; Syryjsko-Rzymska Księga Praw; Scholia Sinaitica; Zestawienie Prawa Rzymskiego i Mojżeszowego; itp.

ANALIZA PRAWA RZYMSKIEGO

*Szkola Glosatorów w Bolonii – założona przez Irrenusa – posługiwali się 1) egzegezy (dosłowne tłumaczenie) badając kodyfikacje Justyniania przy pomocy tzw. glos: marginalne i interlinearne. Nie zajmowali się tłumaczeniem prawa, a jedynie tłumaczeniem języka łacińskiego.

*XIII wiek Szkoła Komentatorów – 2) metoda dedukcyjna badania prawa rzymskiego – Bartolus i Bardus (postglosatorowie). Dedukowali ogólne zasady rządzące prawem rzymskie, co przyczyniło sie do wytworzenia nowego spojrzenia na prawo rzymskie – mos galicae i mos italiae.

• XVI wiek metoda filologiczna

• Szkoła Prawa Natury stworzona przez Grocjusza – ojciec prawa międzynarodowego publicznego, spopularyzował paremię prawa rzymskiego pacta sunt servata (traktatów należy dotrzymywać). Nie ma prawa boskiego. Prawo natury to prawo ludzkie (nadbudowa) wytworzone w oparciu o zwyczaje poddane obróbce przez ludzki rozum.

*XVIII-XIX Niemcy 3) Metoda Historyczno-prawna stworzona przez Savigny’a. Tworzenie prawa to proces historyczny, historia ma wpływ na przepisy. Istnieje tzw. duch narodu (folks geist) w ramach danego narodu, a prawo jest jednym z jego przejawów.

*Usus Modernus Pandectarum – Nowoczesne Zastosowanie Pandektów (Niemcy) doszukiwano się wspólnych celów prawa rzymskiego i prawa niemieckiego. Stworzono tzw. pandekstyka tj. naukowe podejście do poszczególnych instytucji prawa: część ogólna prawa i części szczególne.

*1495 – Kammern Gericht wydał wyrok – jeśli prawo niemieckie czegośnie reguluje to powinno być stosowane prawo rzymskie

XVIII wiek – Wielkie Kodyfikacja Europejskie np. 1804 Kodeks Napoleona, BGB

Proces rzymski

formalizm !!

Nie oddzielali prawa materialnego od prawa formalnego (procesowego)

Samopomoc (ofensywnie działania) oraz obrona konieczna (defensywne działania)

Działanie przeciwko naszym dobrom musiało być agresywne oraz sprzeczne z prawem oraz dobrymi obyczajami, to zezwalało na obronę konieczną.

Sposoby dochodzenia roszczen:

1. Od 452 roku – proces legisakcyjny (legis actio) – tylko obywatele rzymscy

2. proces formułkowy – głównie obywatele rzymscy

3. proces kognicyjny (nadzwyczajny) - wszyscy

*Strony musiały posiadać zwolnosć do czynności prawnych a w ramach tego zdolnośc precesowa: actor – wnosi powództwo (legitymacja procesowa czynna) oraz reus – pozwany (legitymacja procesowa bierna). Każda ze stron otrzymywała legitymacje procesową.

Proces zwyczajny dwufazowy – 1 i 2

- faza in iure – przygotowująca - przed urzędnikiem (pretor w Rzymie, namiestnik prowincji w Prowincjach) – powód szedł do Pretora z zapytaniem prawnym.

Pretor albo udzielał rady, albo odrzucał dany problem (nigdy dwa razy w tej samej sprawie). Nie istniała apelacja, czyli instancyjność w procesie rzymskim.

Dies fastes (dni sądowe) tylko podczas tych dni można było wystąpić ze sprawą do Pretora, jeśli dokonało się tego w innym dniu roszczenie przepadało.

Nie można było pozywać: Urzędnika na służbie publicznej, uczestników orszaków pogrzebowych oraz orszaków ślubnych.

Pozew wnosiło się za pośrednictwem odpowiednich formuł słownych.

Pretor nazadał moc sądową pozwowi i wybierali sędziego.

- faza apud iudicem – rostrzygająca – przed sędzią prywatnym (nie na etapie państwowym, wybierana z tzw. albumu czyli wykazu osób, które były darzone pewnym zaufaniem, a które nie musiały posiadać znajomości przepisów prawa).

Skład sędziowski:

- centumwiralny (100 mężczyzn) głw. wielkie składy majątkowe,

- decenwiri (10 mężczyzn) sprawy wolności-niewoli

- Iudex unus tzw. sędzia jednostkowy (rozpatrywali sprawy z zakresu prawa prywatnego) – proste sprawy

Trzeba było wykazać swoją rację w oparciu o środki dowodowe:

- zeznania świadków (dawniej wystarczyło zeznanie jednego świadka)

- dokumenty

- wizja lokalna, oględziny miejsca

Istniała tzw. swobodna ocena dowodu.

Ramy czasowe – wyrok powinien zostać wydany do zachodu slońca w dniu, w którym Pretor przekazał sprawę do rozpatrzenia, możliwe było wydłużenie rozprawy do dnia następnego.

W procesie legisakcyjnym nie było zaoczności – obecność była konieczna.

Powództwo procesowe – tzw. actio jako droga ochrony uprawnień lub możliwość ochrony uprawnień podmiotowych (prawo podmiotowe) – z prawie rzymskim jako skarga procesowa.

Forum sądowe czyli kompetencje sądu – miejsce zamieszkania pozwanego lub miejsce położenia nieruchomości itd.

Actor sequitur forum rei – prowód wybiera sąd pozwanego ze względu na miejsce jego zamieszkania.

Nadzwyczajny jednofazowy – 3 (później)

Przed urzędnikiem pańtwowym-sędzią

Teoria legalnej oceny dowodów – odrzucono możliwośc wydania wyroku w oparciu o zeznanie tylko jednego świadka.

Inne dowody: opinie biegłych

Prowadzono akta sądowe

Możliwośc wydania wyroku zaocznego.

Początkowo proces sądowy był bezpłatny!

1. Proces legisakcyjny VI-VII wiek

Siim ous wocat ito – jeśli wzywają go przed sąd niech idzie (stawiennictwo obowiązkowe)

Cechy:

• dostępny tylko dla obywateli rzymskich

• Ściśle reglamentowane formuły słowne dla rozpoczęcia procesu

• Przedmiotem były tylko kwestie uregulowane w ustawach (działanie w opraciu o formułki)

• Dwufazowy: przygotowawcza i wyrokowa oraz tzw. faza egzekucyjna (wykonanie wyroku)

• Legis actio sacramento in rem (uprawnienia o charakterze rzeczowym) legis actio sacramento in personam (uprawnienia o charakterze osobistym)

Ramy czasowe – do zachodu słońca, podów czekał 30 dni na wykonanie wyroku; w przypadku niewykonania wszczynano postępowanie egzekucyjne:

legis actio permanus inectionen egzekucja o charakterze osobistym przez połozenie ręki – powód miał prawo zaprowadzić pozwanego przez Pretora z prośbą o przyznanie mu władzy nad pozwanym – przetrzymywanie dłużnika przez okres 60 dni; tą osobę można było sprzedać za długi, wtedy traciła ono obywatelstwo rzymskie;

legis actio pes pignoris capionem egzekucja o charakterze materialnym – zajęcie pewnej części majątku pozwanego, aby zaspokoić roszczenia powoda (gdy wartość sporu była znikoma)

*windex (osoba broniąca przegranego; twierdził iż wyrok jest niesłuszny – jesli miał rację to Pretor to uzględniał, jeśli nie płacił in duplum czyli podwójna wartośc przedmiotu sporu)

• Charakter wyroku – ostateczny

1. PROCES FORMUŁKOWY Lex ebutia

Duże znaczenie Pretorów, większe uprawnienia stron, mniej formalistyczny

Cechy:

• Dwufazowy

• prośba o udzielenie skargi procesowej oraz poinformowanie pozwanego, że wytacza się przeciwko nim proces

• możliwość zakończenia sprawy już w pierwszej fazie – możliwość złożenia tzw. przysięgi

• tzw. confesio in iure – przyznanie się do winy, uznanie roszczeń powoda.

• Litis contestatio – stwierdzenie sporu, na tym etapie Pretor kończy swoją działalność (we współpracy ze stronami wyznacza sędziego prywatnego z albumu oraz tworzy formułkę procesową)

Formułka procesowa:

- części zwyczajne – intentio (określenie przedmiotu sporu), condemnatio (upoważnienie dla wybranego sędziego, aby uwolnił pozwanego bądź go zasądził), demonstratio (nieobligatoryjna, przed intentio) – opis stanu faktycznego, adiudication (nieobligatoryjna, tylko w tzw. powództwach działowych, czyli określnego granic, przedzielenie ziemi itp.), nominatio (wyznaczenie sędziego)

- części nadzwyczajne – praescriptio (na korzyść powoda, mógł ograniczyć swoje żądanie), exceptio (na korzyść pozwanego; peremptoryjne – odrzucały powództwo oraz dylatoryjne – wstrzymywały powództwo)

• W II fazie sędzia musi wydać wyrok (z czasem staje się pisemny) skazujący lub uwalniający, nakazywał zapłacić równowartość przedmiotu sporu po wcześniej ocenie jego wartości tzw. condemnatio pecunaria – zasądzenie pieniężne.

• Egzekucyja tylko o charakterze materialnym.

• Zasądzenie mogło nastapić tylko na określoną sumę pieniędzy, to było określone przy pomocy odpowiednich tax przy obecności Pretora (sędzia przyjmował tylko wartość pieniężną i nakazał jej zapłatę). Niekiedy zaczęto dopuszczać strony sporu do oszczacowania.

• Przy skargach dobrej wiary sędzia mógł chronić powoda, mógł odwrócić skutki pluris petitio przez zasadę nigdy dwa razy w tej samej sprawie.

Wyrok był ogłaszany publicznie

Sędzia mógł uznać, iż nie bierze odpowiedzialności za rozstrzygnięcie aby uratować się od wszelkiej odpowiedzialności deliktowej za rozstrzygnięcie. Nadal nie było apelacji oraz możliwości wydania wyroku zaocznego.Jeśli wyrok był rażąco niesprawiedliwy, bądź sędzia w jakiś sposób mógł wpłynąc na wyrokowanie to można było stosować surogaty apelacyjne:

• Intercesja – złożenia pewnej formy skargi do urzędnika wyższej instancji, bądź tej samej, ale do innej osoby; przy uznaniu nastąpiło ponowne rozpatrzenie.

• Restitutio interio – przywrócenie do stanu poprzedniego

Egzekucja (30 dni dla zyjących, 15 dni dla skadkobierców) - środek specyficznego przymusu:

• Majątkowa – z majątku sądzonego (wystąpienie do Pretora o wydane skargi judykacyjnej, na podstawie której prowadzono później egzekucję; nie ma windexa) na podstawie skargi egzekucyjnej można od razu przystąpić do egzekucji; charakter uniwersalny tj. na całym majątku posądzonego (dłużnika) -> organiczona na korzyść urzędników państwowych tj. sprzedaż tylko tej części majątku,która zaspokaja ządanie powoda:

  • Venditio Monorum (ostra) – zajęcie całego majątku dłużnika i możliwość dokonanai licytacji; jeśli majątek dłużnika nie wystarczał do zaspokojenia wysokości roszczenia, to zajmowano mu bieżące zarobki aż do skutki; pociągało to za sobą infamie (ujma na czci obywatelskiej), łatwo można było skazać taką osobę na banicję. Później można było przeprowadzić egzekucję osobistą.

  • Cesio Monorum (słaba) – na wniosek pozwanego przez Pretora -> możliwość spokojnego przekazania majątku (bez licytacji) w sposób dobrowolny, sprzedaż tylko częśc majątku, która wystarczała do zaspokojenia wierzyciela; Dłużnik nie tracił swojej czci, ponadto nie wolno było dokonać egzekucji osobistej. Wierzyciele musieli do roku zapewnik dłużnikowi podstawowe utrzymanie.

*favor debitoris – przywilej dla dłużnika, który popadł z niezgodność z prawem nie z własnej winy.

*Distractio bonorum – sprzedaż poszczególnych części majątku (od I-II wieku n.e.)

Podsumowanie: Proces nowocześniejszy, mniej sformalizowany, duża swoboda w ocenie dowodu, swoboda sędziów.

3) PROCES KOGNICYJNY (II wne)

- jednofazowy

- płatny

- oparty na mocnej władzy sędziowskiej

- prowadzony z urzędu, nie zależal od woli stron

- zasada instrancyjności – instytucja apelacji

- zasada zaoczności – strona nieobecna miała prawa

- zachwiana zasada jawności postępowania

- proces zamknięty w pomieszczeniach

*In ius vocatio – wezwanie do sądu sporządzone na piśmie do Egzekutora, który z urzędu wszczynał postępowanie;

- Prowadzony przez urzędnika, który sprawował rolę sędziego (wymagane wykształcenie prawnicze od III wne), byl związany legalną ocena dowodu.

- Środki dowodowe ->duża rola dokumentacji np. pisemne oświadczenia stron, sporządzano protokół sądowy

- Swoboda orzeczenia przez sędziów

- Egzekucja na podstawie wyroku przez Egzekutora, o charakterze materialnym, rzadko miała egzekucja osobista (osadzanie w więzeniu publicznym); miała charakter syngularny, zajmowano tylko pewne części, które mógł wskazać wierzyciel w porozumieniu z dłużnikiem.

*Apelacja – sędzią w drugiej instancji mógł być cesarz:

- tylko dwie apelacje w danej sprawie, ale tylko w sprawie o wysokiej wartości przedmiotu sporu (500tyś. Cystersów). W pozostałych wypadkach od wyroku nie przysługiwała apelacja

Proces sumaryczny – tryb przyspieszony (doraźny)

Proces reskryptowy – oparty na autorytecie cesarskim, gdzie nie było apelacji; strona wykorzystywała do rozstrzygnięcia sposru konstytucję, tj. wyrok cesarza.

**pojawia się przewlekłość postępowania

Ochrona pozaprocesowa (administracyjna) – sprawowana przez Pretora, nie dawała jednak takiej pewności jak wyrok w postępowaniu procesowym. 4 środki (sprawy majątkowe):

• Missiones – wprowadzenie w posiadanie rzeczy, rzecz można było odsprzedać, ale nie można było je ofiarować albo przekazać

• Interdykty pretorskie – nakazy i zakazy zachowania się, na żądanie osoby zainteresowanej; miały charakter warunkowy

**Inderdykty posesoryjne – w celu zapobieżenia poważnego sporu sądowego w sprawach, które byłyby odrzucone

• Stypulacje pretorskie – zobowiązanie słowne poprzez wypowiedzenie ściśle określonych słów; Pretor mógł nakazać stronom przyszłego sporu zawarcie porozumienia poprzez dokonanie stypulacji (przyszeczenie). Charakter abstrakcyjny, obowiązywała nawet, gdy spór był rozstrzgnięty.

• Restitutio in integrum – przywrócenie do stanu poprzedniego; stosowania przy zasadzie summum ius summa in iura (najwyższe prawo, najwyższą krzywdą), gdy zastosowanie prawa powoduje powstanie szkody u innej osoby. Celem tego środka było zadośćuczynienie tej szkody. Miał on środek ostateczny. Wykorzystywana przez osoby poniżej 25 roku zycia z powodu wieku niedojrzałego lub z powodu nieobecności w sprawach państwowych.

TEORIA CZYNNOŚCI PRAWNYCH

PRAWO OSOBOWE

- zdolność prawna i zdolność do czynności prawna

- prawo rodzinne : małżeńskie, prawo ojcowskie, prawo opiekuńcze

- dotyczy osób fizycznych (w Rzymie nie istniało pojęcia osoby prawnej) - byt od chwili urodzenia żywego aż do zgonu w sensie prawnym (istniała instytuacja uznania za zmarłego). Przerwanie osobowości prawnje za zycia mogło nastąpić mogło w tym czasie, tylko w przypadku niewoli); tylko obywatel rzymskie lub inna wolna osoba, która podlegała prawu rzymskiemu.

**nasciturus – dziecko poczęte, ale nienarodzone; powołano, gdy brakowało ojca rodziny, a na świat miało przyjśc jego dziecko (pogrobowiec), jemu przyznawano osobowość fizyczną (podmiotowość prawną) głw. w sprawach spadkowych. Dziecko musiało być chłopcem i musiało się urodzić zywe

Przymiot osoby fizycznej :

• Zdolność prawna – bycie podmiotem praw i obowiązków (od urodzenia do śmierci), nie dotyczy niewolnioków

• Zdolnosć do czynności prawnych – nabywanie praw i obowiązków przez czynności prawnej, kreowanie sytuacji prawnej własnej lub innych osób:

- brak (niewolnicy)

- ograniczona

- pełna (od 25 roku zycia, wolny obywatel, mężczyzna)

1. ZDOLNOŚĆ PRAWNA

Status libertatis – stan wolności lub niewoli

- wolni:

• in genui (wolno urodzeni) – zrodzony przez wolna kobieta (status idzie za matką), pełnia praw obywatelskich

• libertines (wyzwoleńcy) – byli wczesniej niewolnikami, zostali wyzwoleni, wolnośc osobista, jednak nie posiadali pełni uprawnien, otrzymywało je dopiero dziecko matki wyzwolonej.

Tzw. Favor libertatis (przywilej wolności) – jeśli matka dziecka była niewolnica, a przez chwila w okresie ciąży było osobą wolną, to dziecko rodziło sie wolne.

Tzw. prawo patronatu między byłym niewolnikiem a dawnym właścicielem – jesli wyzwoleniem umierał bez rodziny, patron przejmował cały majątek, jesli patron wydawał córkę mógł przenieśc na wyzwoleńca obowiązek ustalenia posagu itd.

**Osoby półwolne – nie posiadali pełnej zdolności do czynności prawnych ale byli wolni: gladiatorzy, zadłużeni, kolonowie (przypisani do ziemi, zarządzali ziemią rzymską), osoby wykonujące usługi cyrkowe.

- niewolni – rzeczy

• z niewoli wojennej

• po matce

• niewola za długi

Metody wyzwolenia:

1. sposoby formalne oparte na prawie (manumisio) – wolność absolutna; metody: 1) w testamencie,2) przed Pretorem, 3) przed cenzus (m. Censu) tzw. wpis na listę cenzorską.

2. sposoby nieformalne – mogły być odwołane; 1) poprzez zaproszenie do wspólnego stołu, 2) między przyjaciółmi, 3) w liście (do niewolnika, do przyjaciół).

Tzw. lex iunia norbana – niewolnicy wyzwoleni nieformalnie stali się tzw. latynami junańskimi, byli wolni, lecz nie posiadali praw obywatelskich.

Ograniczenia wyzwolenia

• ograniczenie wyzwoleń testamentowych, aby miał kto pracowaćna obywateli rzymów. (max. 100)

• wyzwalany musi mieć co najmniej 30 lat, wyzwalający musiał mieć co najmniej 20 lat

Status civitatis – pozycja w państwie rzymskim, stanowiska wolnych ludzi

• Obywatele rzymskie (cives romani) – pochodzili z urodzenia, uprawnienie w zakresie prawa publicznego (bierne i czynne prawo wyborce tzw. ius sufragi, obowiązek słuzby w legionach rzymskich jako jazda i piechota, egzistimatio tj. cześć obywatelska, honor np infamia tj. popełnienie czynu hańbiącego) i prawa prywatnego

Wyłączne uprawnienia obywateli rzymskich:

• miał prawo do udziału w komercjum tj. w obrocie handlowym

• mógł występować w procesie legisakcycjnym

• tylko obywateł rzymski mógł zawrzeć prawowite małżeństwo rzymskie tzw. konubium

• sprawowadznie władzy ojsowskiej tzw. pater familiae

• sporządzenie ważnego testamentu rzymskiego

• prawo własności

• Latynowe – podział:

• starzy (latini veteres)

• osiadli (latini coloniari) - zamieszkiwali kolonie tworzone przez Rzymian

• Junański – wolni nieformalnie

• Peregryni – cudzoziemcy:

• Certe civitates – dobrowolnie weszli w układy rzymskie (całym swym terytorium), posiadali uprawnienia gospodarcze

• Deditici – podbici

**1212 r – nadanie obywatelska rzymskiego wszystkim wolnym ludziom

** jakakolwiek zmiana status civitatis powodało najwyższa utratę uprawnień

Status familiae – pozycja w rodzinie rzymskiej; ojciec rodziny (sui iuris tj. osoba własnowolna) i osoby podległe jego władzy (alieni iuris, z chwilą śmierci ojca przejmowali statis sui iuris). Tzw. rodzina agnatyczna – nie opierała się na naturalnym pokrewieństwie, opierała się na podległości ojcu rodziny. Z czasem zaczęto zwracam uwagę na kognacje, czyli więzy krwi (pokrewieństwo w linii prostej i bocznej oraz stopień pokrewieństwa).

1. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Czynnuki:

• wiek

• invantes – od urodzenia do 7 roku zycia (brak zdolności do czynności prawnych)

• impuberes – od 7 do 12 (dziewczęta) 14 (chłopcy) niedojrzali (również brak zdolności do czynności prawnych głw. czynności rozporządzajacych, posiadali uprawnienia do czynności uposażających).

• Puberes – dojrzali/niepełnoletni do 25 roku życia (zdolność do czynności prawnyc) posiadali tzw. favor minoris – gdy osoby dokonały czegoś nieroztropnego mimo, iz ich czynność wywołuje pełnie skutków prawnych, mogą prosić o ich wycofanie.

• Pełnoletni – po 25 roku życia (pełna zdolność, wyjątki: ograniczona z uwagi na ich stan umysłowy)

• Płeć – kobiety nie miały zdolności do czynności prawnych

• stan umysłowy – chorzy psychicznie tzw. furiosi; czasem ta czynnośc będzie ważna, jeśli będzie ona dokonana w okresach tzw. jasności umysłowej; marnotracto tzw. prodigia, z uwagi na dbałośc o majątek rodzinny, marnostracto było podstawą do pozbawienia zdolności do czynności prawnych.

**Stworzone coś na pozór osób prawnych – gminy, związku ludzkie – posiadały one podmiotowośc prawną. Posiadali ją też obywatele rzymskie (populus romanus), stowarzyszenia.

Podział czynności prawnych:

Ze względu na ilość działań potrzebych do ich powstania:

1. czynności jednostronne (oświadczenie woli tylko jednej strony eg. Testament)

2. czynności dwustronne/bilateralne (oświadczenie woli co najmniej dwóch osób)

Ze względu na momenty kiedy wywołuja skutki prawne:

1. inter vivos – między żyjącymi – skutkują jeszcze za życia stron

2. mortis causa – na wypadek śmierci – skutkują po śmierci osoby, która ją zawarła

Ze względu na to kiedy skutki czynności mają miejsce:

1. rozporządzające – skutki natychmiast po jej zawarciu eg. Przeniesienie prawa czy wartości materialnej

2. zobowiązujące – jedna ze stron lub wszystkie zobowiązują się do wykonania czegoś w przyszłości

Ze względu na to kto jakie odnosił korzyści:

1. odpłatne – obie/wszystkie strony odnoszą korzyści majątkowe

2. nieodpłatne/pod tytułem darmym – tylko jedna strona odnosi korzyść materialną eg. Darowizna

Typ 1:

1. formalne – wymagają do ich zaistnieia i ważności przypisanej przez prawo formy

2. nieformalne – tradycja

Typ 2:

1. realne/kausalna – dla ważności czynności prawnej musi nastąpić jakieś przesunięcie rzeczowe, musi istnieć ku temu podstawa prawna

2. abstrakcyjna – nie wymaga podstawy prawnej ani przesunięcia rzeczowego.

Ważność czynności prawnej – zawarta zgodnie z pewnymi przesłankami ->

Zawarta zgodnie z przepisami prawa lub dobrymi obyczajami, w odpowiedniej formie

Skuteczność czynności prawnej – zgodna z prawem

**czynności dorozumiane – perfacta concludentia -> rozpoznajemy po pewnych ogólnych znanych regułach, ktoś zachowuje się tak jak się od niego oczekuje.

Ze względu na treść:

1. typowe – zawierają pewien szablon

2. nietypowe – brakuje ram eg. Darownizna

Elementy:

• Essentialia negotii – bez nich czynnośc prawna nie istnieje.

• ...negotii - Bez nich czynność prawna się obejdzie – mogę zostać dołączone do umowy na życzenie stron

• Accidentalia negotii – charakter podmiotowo subiektywny, zależą wyłącznie od stron

Condicio (warunek) – zdarzenie przyszłe, niepewne, od którego zainstnienia zależy skutecznośc czynności prawnej; warunek rozwiązujący (gdy wystąpi, to czynność przestanie skutkować chociaż jest ważna) lub zawieszający (z chwilą jego zaistnienia nastąpią skutki prawne, do tego czasu są zawieszone).

Niekiedy pojawiała się niemożliwość fizyczna i niemożliwość prawna

Dies (termin) – zdarzenie przyszłe, ale pewne; rozwiązujący i zawieszający.

Modus (polecenie) – przy czynnościach nieodpłatnych eg.darownica, wyzwolenie z niewoli; osoba, która uzyskała korzyść z tytułu tej czynności nieodpłatnej, mozna było na nią nałożyć polecenie odpowiedniego zachowania.

Wady oświadczenia woli

• - niezależnie od woli osoby

• Error – błąd, błąd co do faktu istotnego (czynność prawna jest nieważna) lub błąd co do rzeczy, błąd prawny tj. co do stanu prawnego czyli znajomości prawna

• Metus – groźba, przymus psychiczny (nie dotyczy przymusu fizycznego, który wyłącza całkowicie ważność czynności prawnej) była to czynnośc ważna, ale za pośrednictwem skargi można było wycofać skutki tej wadliwej czynności.

• Dolus – podstęp, celowe wprowadzenie w błąd, czynność jest ważna ale można żądać cofnięcia jej skutków prawnych za pośrednictwem odpowiedniej skargi.

• zależne do woli osoby:

• oświadcznenie złożone nie na serio (per iocum) – nie wywołuje żadnych skutków prawnych, czynność prawna nie powstaje.

• Pozorność/symulacja – czynność prawna udawana, nie wywołuje skutków prawnych.

SKUTKI CZYNNOŚCI PRAWNYCH

W gestii osób, które posiadały pełną zdolność do czynności prawnych. W pozostałych sytuacajach ta czynność była nieważna.

Czynność prawna nieważna może ulec naprawie:

1. Konwalescencja/konwalidacja – można było z czynności prawnej nieważnie stworzyć czynność ważną przy pewnych okolicznościach eg. Darowina między małżonkami jest nieważna, ale może być ważna po śmierci jednego z małżonków.

2. Konwersja – czynność prawna nieważna może być ważna w pewnych okolicznościach ew. Wydziedziczenie ogólne jest nieważne, tylko imienne.

**czynności wzruszalne – były ważne, ale mogły być niekiedy pozbawione skutków prawnych, ale przez prawne działanie konkretnych zaintereswanych osób. Eg. Ustalenie ojcostwa -> ojcem jest mąż matki, ale może je odrzucić jeśli uważa, że nim nie jest.

Zastępstwo

Każdy powinien brać udział w zawieraniu czynności prawnych osobiście. Można było ustalić zastępstwo ->zastępcą ojca są jego naturalni następcy tj. dzieci lub niewolnicy. Jednakże oni nie zawsze mogli z uwagi na wiek i status dokonać wszystkich czynności prawnych. Z czasem zaczęto ustalać zastępców:

• Pośrednie – uprawomocniona osoba dokonywała jakiejś czynności prawnej najpierw w swoim imieniu, a potem przelewała jej skutki na rzecz osoby zastępowanej na drodze kolejne, odrębnej czynności prawnej. Kto-> kognitorzy (w sposób formalny) lub prokuratorzy (w sposób nieformalny lub samozwańczo).

• Bezpośrednie – dana osoba działa w cudzym imieniu będąc do tego umocowana, spadają one bezpośrednio na mocodawcę. Kto-> Prokurator

PRAWO RODZINNE

Stosunki w rodzinie rzymskiej -> 3 działy: prawo małżeńskie, prawo władzy ojcowskiej, prawo opiekuńcze (opieka i kuratela).

1. Prawo małżeńskie

iustum matrimonium – związek jednego mężczyzny i jednej kobiety

concubinatus – związek kobiety i mężczyzny

contuberium – związek wolnego z niewolnym (kobiety i mężczyzny)

matribonium non concubitus, set consensus facit – o mażeństwie nie decyduje pożycie a wola stron

Warunki formalne:

• Wiek: kobieta > 12 rok życia, mężczyzna > 14 rok życia.

• Jeśli byli alieni iuris musieli mieć zgodę ojca rodziny/opiekuna, można było przumusić poprzez tzw. Sąd domowy.

**Nakazy i zakazy**

Typy małżeństw według konsekwencji dla kobiety:

• Małżeństwo cum manu – z wejściem pod władzę męża

Postaci:

1. Confarre attio – dozwolone Patrycjuszon: nubturiencji łamali się chlebem orkiszowym wobec swiadkow i kaplana jowisza

2. Coemptio – dopuszczony dla Patrycjuszy i Plebejuszy: fikcyjna sprzedaż żony

3. Ommanu – faktyczne pożycie męża i żony (kobieta była żoną ale prawnie nie pozostawała z domu, jeśli przez rok pozostawała pod domem meżczyzny traciła swoją pozycję sui iuris)

• Małzeństwo sine manu – bez wejscia pod władzę męża

Obowiązek bycia w związku małżeńskim:

• Mężczyzna – między 25 a 60 rokiem życia

• Kobieta – między 20 a 50 rokiem życia

Organiczenia:

• Jeżeli ktoś pozostawał w związku, który uległ rozwiązaniu w wyniku śmierci mężczyzna musiał niezzłocznie wstąpić w związek małżeński, natomiast kobieta, jeśli była wdową miała tzw. tempus lugendi (czas żałoby) 10-24 miesiący aby była wiadomo, że dziecko, które potencjalnie urodzi nie będzie dzieckiem zmarłęgo męża (aby nie było mieszania się krwi). W przypadku rozwodu tempus lugendi wynosil 12-18 miesięcy.

Zakazy:

• Zakaz małżeństwa senatorów z osobami stanu niższego

• Zakaz małżeństw między osobami spokrewnionymi

• Powinowaci

• Żołnierze jeśli służyli już w legionach

**Małżeństwo było poprzedzane zaręczynami. Obowiązkiem ojca kobiety było ustanowienie posagu (dos). Mógł to też zrobić dłużnik albo kobieta, gdy miała status sui iuris. Podczas rozwodzie następił zwrot posagu

Ustanie małzeństwa:

• Śmierć – zwrot posagu rodzinie żony lub dziecion (bona materna)

• Rozwód –

• Repudium- tylko mąż miał inicjatywę rozwodową

• Divortiun – także z inicjatywy żony

**rodzina patriarchalna -> Małżeństwo majątkowe – decydował mąż. Miał on obowiązek utrzymywać żonę i dzieci z tego małżeństwa. Mąż miał pełnie władzy nad żoną przy małżeństwi cum manu. Żona wchodziła w rodzinę męża jako córka agnacyjna. W stosunku do dzieci z tego małżeństwa była siostrą faimilijną.

1. WŁADZA OJCOWSKA

3 sposoby ustalenia ojcostwa:

• Urodzenie w związku małżeńskim – dziecko prawe

Domniemania wzruszalne:

1)Dziecko małżeńskie to takie, ktore urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia związku małżeńskiego

2) dziecko małżeńskie to takie, które urodziło sie nie później niż w 300 dniu od rozwiązania małżeństwa.

**Ojcem dziecka jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo

**Możliwość likwidacji dziecka z wagami genetycznymi

**Możliość likwidacji kolejnych urodzonych dziewczynek

**Nie istnieje możliwość usunięcia syna pierworodnego (poza wadami genetycznymi), chyba, że zezwolił na to Sąd Domowy.

• Legitymacja (legitimatio) – uprawnieie dzieci pochodzacych zkunkubinatu (dzieci nieślubnych) III-IV wiek; cesarz (lub Prefekt czy inny urzednik) na mocy edyktu

• Przysposobienie –

1. Adoptio – przysposobienie właściwe (włączenie do swojej rodziny osoby alienbi iuris, czyli z innej rodziny) często aby zachować ciągłość rodziny

2. Arrogatio/adrogatio - przysposobienie osoby sui iuris, w wyniku czego osoba ta traciła swoją pozycję.

• Małżeństwo cum manu

Zakres władzy ojcowskiej:

• Ius vite nceistwe – prawo zycia i smierci wobec wlasnych dzieci

• Oddanie dziecka na służbę innej osobie (gdy rodzina miała kłopoty finansowe, aby dziecko odsłuzyło dług ojca) w mancipium

• Decydowanie o wszysatkich sprawach rodzinnych: związek małzeński przez dzieci

• Wydzielenie peculium tzw. specjalny majątek, który oddawał w obrót synowi (to nie było przeniesienie własności)

• Gdy syn obejmował urząd winien wyznaczyc mu częśc majątku, ale już na własność tzw. peculium quisi-castrense, a gdy syn wyruszał na wojnę ojciec musiał go również wyposażyć, co również stanowiło własność syna tzw. peculium cestrense (obozowe)

Wygaśnięcie władzy ojcowskiej:

• Niezależne od woli ojca:

• Śmierć ojca (wszyscy pod jego władzą stawali się sui iuris)

• Ojciec dostał się do niewoli

• Syn zostawał kapłanem Jowisza

• Syn uzyskiwał stanowiska Biskupa

• Syn zostawał wysokim urzędnikiem: Konsulem. Cenzorem lub Pretorem

• Córka została kapłanką Westy

• Zależne od woli ojca:

• Trzecia sprzedaż tego samego dziecka

• Porzucenie dziecka

• Emancypacja – ojcowskie wyzwolenie syna (syn staje się osobą sui iuris, traci kontakt z rodziną, nie może być dziedzicem)

1. OPIEKA I KURATELA (prawo opiekuńcze)

Tutela (opieka) cura (kuratela)

Opieka

piecza na konkretną osobą i jej majątkiem

1. Gdy kobieta stałą się sui iuris tzw. tutela mulerium -> z czasem kobiety mogły wybierać opiekuna

2. Tutela impuberum – opieka nad dziecki niedojrzałymi (inpuberes), gdy straciły ojca

Sposoby powstania Opieki:

• Ojciec/mąż w testamencie tzw. tutela testamentaria

• Opieka Ustawowa tzw. tutela legitima, gdy nie było zapisu testamentowego – sprawował ją tzw. proximus agnatus (najbliższy krewny agnacyjny tj. brat rodzony)

• Tutela dativa opieka wyznaczana przez władzę tj. Tutelariusza

**opiekun był osobą specjalnego zaufania – nie mógł odrzucić opieki, można było prosić jedynie o zwolnienie z obowiązku sprawowania opieki:

• Podeszły wiek

• Sprawowanie ważnej funkcji urzędowej

• Posiadanie 4 własnych dzieci

• Sprawowanie kilka wcześniej objętych opiek (3-5)

Uprawnienie opiekuna -> te same co ojca poza prawem do decydowania o życiu i śmierci

**Skarga przeci niedobremu opienukowi – infama

**Sprawozdanie ze sprawowanej opieki

Kobiety były wyłączone spod prawa sprawowania opieki (dopiero w okresie Pryncypatu uzyskały to uprawnienie)

Kuratela

piecza na majątkiem konkretnej osoby

Kurator zawiadywał majątkiem, gdy:

• Cura prodigi – nad majątkiem człowieka trwiącego majątek

• Cura furiosi – nad majątkiem osoby psychicznie chorej

• Cura minorum – nad majątkiem osób nie w pełnio dojrzałych (między 20 a 25 rokiem życia)

• Specjalny: spadek leżący a nie objęty; majątek osób w podróży służbowej; majątek dłużnika; majątek nasciturusa.

Z czasem Tutela obejmowała opiekę i kuratelę

PRAWO SPADKOWE

Hereditas (spadek)

Zasada sukcesji uniwersalnej – dziedziczenie wszystkich uprawnień i obowiązków

Sevel heres sembel heres – osoba raz powołana na dziedzica jest niz zawsze

Podstawa: Ustawa XII Tablic, Edykty Pretorskie, Nowele Justynańskie

• Moment powołania do spadku – pozyskanie informacji o tym, że jesteśmy dziedzicem

• Moment nabycia spadku – bezpośrednie wejście w prawa spadkowe lub moment odrzucenia spadku

Spadkodawca:

• Zdolność do czynności prawnych tj. zdolnosc testamentowa czyna

• Obywatel rzymskie

Spadkobierca:

• Zdolność testamentowa bierna

• Obywtel rzymsmie

Powołanie do spadku:

1. Z testamentu – dziedziczenie testamentowe

2. Dziedziczenie beztestamentowe/ustawowe, gdy testament jest nieważny, nieskutczeny lub go nie ma

3. Dziedziczenie przeciwtestamentowe - testament jest nieskuteczny, bowiem pomija osoby najbliższej rodziny.

Powołanie do spadku

Ograniczenia formalne

Ad.1 Dziedziczenie testamentowe

**Testament – czynnosc prawna, oswiadczenie ostatniej woli, zawierajaca dziedzica, odwolalne az do smierci, skutecznie dopiero po smierci testatora (mostis causa)

Sukcesja generalna

Jeśli ktoś raz został ustanowiony dziedzicem to już nic na zawsze pozostaje – semen heres sermen heres

Ważność testamentu:

• Sporządzony przez osobę uprawnioną – zdolność testamentowa (testamenti actio factiva) tj. obywatel rzymski, ojciec rodziny (na początku),

• Sporządzony w odpowiedniej formie,

• Musi ustanawiać dziedzica bądź go immiennie wydziedziczyć (dotyczy syna pierworodnego)

Formy testamentu rzymskiego:

1. Publiczne – ogłaszane przez publicznością

• Ustne – wygłaszane - Sporządzany na Zgromadzenia Ludowym (testamentum comitis calatis), które było zwoływane specjalnie w tym celu dwa razy do roku (w zależności od potrzeb)

• Testamentum In procinctu – sporządzany przez żołnierza przez wymarszem na wojnę, przed oddziałem, w którym służył

• testament mancypacyjny (prawie prywatny) – nie było potrzeby jego ogłaszania, jednak nadal był ustny; ojciec rodziny ogłaszał testament przy 5 świadkach, kapłana jowisza, libri pensa( osoba trzymająca wagę) i mancypant tzw. symboliczne odmieszanie czegoś przy pomocy spiżu.

Idea: na szali kładziono spiż, ktory symbolizował wartosc majątku przenoszoną na zaufaną osobę, która po śmierci testatora miał przekazać ten spadek spadkobiercom.

**Od IV wpne – Pretorowi odformalizowywują testamenty

1. testament hollograficzny – własnoręcznie napisany i podpisany, bez obecności świadków

**3 etapy rozwoju prawa spadowego: Ustawa 12 tablic, edykty i nowele justynańskie

Treść testamentu:

• ustanowienie opiekuna dla małżonki i dla dzieci,

• nadanie wolności niewolnikom,

• tzw. inne zapisy spadkowe

• klauzula kodycylarna -> jeżeli testament jest nieważny to obowiązuje jako kodycyl tj. oświadczenie ostatniej woli, nie ustalające dziedzica.

Ad. 2. Dziedziczenie ustawowe

1. Ustawa XII tablic wprowadziła dzeidziczenie na podstawie agnacji – podleganie jednemu ojcu

3. klasy dziedziców:

• Heredes sui – osoby, które z chwilą śmierci spadkodawcy stawły się osobami sui iuris (wszyscy pod władzą ojca) – spadek był dzielony równo na każdego z heredes sui; Dzieci spadkodawcy dziedziczyły według szczepu, czyli tylko tę część, która należałaby się ich ojcu;

• proksimi agnati – najbliższy krewni agnacyjni, tj. rodzice;

• gentiles – współrodowcy, osoby noszące to samo nazwisko rodowe, który dziedziczyli według stopnia pokrewieństwa.

1. Bonorum posesio – dziedziczenie według edytków pretorskich

3. kategorie dziedziców:

• Unde liberi – osoby, które były heredes sui, CI którzy stali się wolnymi w wyniku śmierci spadkodawcy

• Unde legitimi – osoby, którym prawo dawało pewną możliwość dziedziczenia, pokrywało się z proksimi agnati;

• Unde cognati – naturalne pokrewieństwo krwi: rodzeństwo przyrodnie i pozostali krewni boczni, którzy byli połączeni przez krew ze spadkodawcą (kuzyni itp).

• Under vir et uksor – pozostały przy życiu małżonek, na ogół kobieta.

1. Nowele Justyniana

3 kategorie dziedziców:

• Descendenci – zstępni, schodzą w dół od spadkodawcy (dzieci),

• Ascendenci – równoznaczni ze spadkodawcą albo wyżej, dzieci, rodzice, rodzeństwo przyrodnie i ich dzieci,

• Pozostali krewni, niezależnie od stopnia pokrewieństwa.

**tzw. kwarta ubogiej wdowy – pozostała w dziedziczeniu żona, powinna otrzymać co najmniej ¼ spadku.

Ad. 3 Dziedziczenie przeciwstestamentowe (contra tabulasa)

Dziedzice pominięci, a ci którzy powynni dziedziczyć z mocy ustawy, muszą mieć zapewnioną pewną wartość spadkową z majątku testatora.

**zarzut nieważności tesatamentu

Ograniczenia majątkowe:

Pars legitima – część ustawowa tzw. zachowek – początkowa była to ¼ częśći, którą dana osoba miałaby dziedziczyć.; później była to 1/3, a za Justyniana ½ jeśli jest kilkoro dzieci.

Nowele Justyniana -> możliwość pomijania krewnych jest ograniczona do tzw. niegodności dziedziczenia.

Nabycie spadku

Kategoria spadkobierców:

• Heredes domestici – dziedzice domowi, czyli najbliższy krewni; uprzywilejowana pozycja, spadek był nabywany z mocy samego prawa bez koniecznosci złożenia żadnego oświadczenia woli;

• Heredes ekstra neli – dziedzice zewnętrzni; musieli składać oświadczenie woli odnośnie przyjęcia bądź odrzucenia spadku.

1. cretio –bardzo sformalizowane oswiadczenie woli, składane ustnie wobec świadków, w ciągu 100 dni od momentu powzięcia wiadomości od spadku,

2. jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli,

3. per facta concludenta – przyjęcie spadku w sposób dorozumiany, gdy potencjalny spadkobierca zaczyna zachowywać się jak dziedzic.

**Jeżeli spadek z jakiegoś powodu nie został objęty – tzw. spadek leżący, powoływany był wtedy specjalny kurator aby ten spadek nie uległ uszczupleniu

**Zasiedzenie spadku – nabycie spadku przez jednoroczne posiadanie majątku spadkowego.

**transmisio – przekazanie spadku innej osobie, gdy główny spadkobierca odrzuca spadek; spadkodawca wyznacza głównego dziedzica i dziedzica substytuta (curiusa), który mógłby przejąć spadek.

**Indignitas – niegodność dziedziczenia:

1. dziedzic powołany do spadku przyczynił sie do śmierci testatora albo spadkodawcy,

2. zniszczyl testament,

3. oczernianie spadkodawcy za jego życia, ale również i po śmierci

Pozycja spadkobiercy

1. osobista

• dziedzic miał kontynuować ciągłośćwładzy ojcowskiej

• przyczyniac sie do rozwoju rodziny i dbanie o jej dobro

1. majątkowa

• przejmowanie wszelkie uprawnień i obowiązków spadkodawcy

• interdictum quorum bonorum – gdy dziedzic nie był pewien swoich uprawnien, ponawial prosbe do Pretora, który miałby potwierdzic jego uprawnienia jako dziedzica (charakter prawno-adminiostracyjny).

Współdziedziczenie – wielość dziedziców, spłacaenie pozostałych dziedziców by pozostac przy spadku

**benefitium inventari – dobrodziejstwo inwentarza; dziedzic mógł wystąpić do Pretora, jesli uważał, że jest to spadek szkodliwy, z prosba o rozdzielenie majątku spadkowego od majątku osobowego. Wtedy dziedzic odpowiadał za długi tylko majątkiem spadkowym.

Tzw. Inne zapisy testamentowe

• legatum (legaty)– bezpośredni zapis w testamencie dla osób trzecich, tj. osób innych niż dziedzice

1. windykacyjny – sposób odzyskania rzeczy, której jest się właścicielem; ten, który otrzymywał zapis (legatariusz) miał do dyspozycji skargę windykacyjną (rei vindicatio)

2. damnacyjny – stworzył stosunek zobowiązaniowy między legatariuszem (wierzyciel) a dziedzicem damnacyjnym (dłużnik); dziedzic miał obowiązek wydać legatariuszowi wskazanej części majątku

3. naddziałowy – dołączenie w poźniejszym (nie wymaga)

4. sinen dimodo – inni (nie wymaga)

• fidei comis – zapis oparty na zaufaniu, pośrednie przekazane majątku osobie trzeciej; testator zwracał się do uprawnionego dziedzica by oddzał po jego śmierci wskazaną część majątku osobie trzeciej;

Lex falcidia – ograniczała możliwość rozdawania osobom trzecim majątku; ustalala kwartę falcydyjką: tylko ¾ można było rozdać osobom trzecim, natomiast ¼ całości majątku spadkowego musiała pozostać do dyspozycji krewnych.

Prawo rzeczowe

Podmiot – osoba fizyczna

Przedmiot – rzecz (brak definicji w prawie rzymskim)

Tzw. Władztwo człowieka nad rzeczą

• Faktyczne – oparte na faktach, pewnych rzeczach zastanych tzw. posiadanie (possesio)

• Prawne – oparte na prawie -> tworzy prawo rzeczowe

1. Własność – najpełniejsze prawo człowieka do rzeczy

2. Rzeczowe prawa ograniczone/prawa na rzeczy cudzej (iure in res aliena) – właściciel rzeczy jest ograniczony w swoim prawie ze względu na prawa innej osoby.

Podziały Gajusza

1. Podział ze względu na postać:

• Res corporales – rzeczy zmysłowe, te które można dotknąć.

• Res incorporales – rzeczy niezmysłowe, nie można ich dotknąć, poniekąd abstrakcyjne.

1. Podział ze względu na możliwość bycia przedmiotem obrotu:

• Res in patrimonium – rzeczy będące w obiegu

• Res ektra patrimonium – rzeczy poza obrotem gospodarczym:

• na podstawie prawa boskiego:

1. związane z kultem bogów tzw. res sacrae,

2. rzeczy związane z kultem zmarłych tzw. res religiosae,

3. rzeczy oddane pod specjalną opiekę bóstwom eg. Mury i bramy miasta rzymu, znaki graniczne tzw. res canctae

• na podstawie prawa ludzkiego:

1. rzeczy wspólne wszystkim tzw. res omnium communes,

2. rzeczy powszechne tzw. res universitates eg. Łaźnie, stadiony itp.

1. Podział ze względu na sposób przeniesienia:

• Res mancipi i res necmancipi –

• mancypacyjne(przenoszone przy mancypacji lub przez in iure cesio eg. Nieruchomości połozone w Italii, służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy, zwierzęta juczne i pociągowe),

• niemancypacyjne (nieformalne przekazanie „z ręki do ręki”).

1. Podział zasadniczy:

• res Immobiles – nieruchomosci, nie można ich przenieść z miejsca na miejsce tj. grunty i wszystko to co z tym gruntem jest związane

• Res mobiles – rzeczy ruchome

1. Podział:

• Rzeczy oznaczone gatunkowo – należą do pewnego gatunku (kategoria nieskończona, trwała)

• Rzeczy oznaczone indywidualnie – rzeczy wyjątkowe, mieszczą się w pewnym gatunku ale są wtej kategorii niepowtarzalne.

1. Podział:

• Rzeczy zamienne – można zastąpić inna rzeczą

• Rzeczy niezamienne

1. Podział:

• Rzeczy główne – rzecz niepowtarzalna, decyduje i wszystkich innych rzeczach, które są do niej przyłączane a są rzeczami podrzędnymi

• Rzeczy podrzędne

1. Podział:

• Rzeczy zużywalne – zużycie w ramach normalnego obrotu

• Rzeczy niezużywalne – trwała

1. Podział:

• Rzeczy pojedyncze – pojedyńcza rzecz eg. książka

• Rzeczy zbiorowe – różne rzeczy pojedyńcze, tracą swój byt indywidualny

• Rzeczy złożone – składa się z rzeczy pojedynczych i zbiorowych lub tylko zbiorowych, mogą one oddzielnie albo łącznie być przedmiotem obrotu, nie tracą swojego waloru indywidualnego

1. Podział

• Pożytki - rzeczy pochodące od jakiejś rzeczy macieżystej

• owoce

Władztwo nad rzeczami

POSIADANIE

władztwo Faktyczne – element zewnętrzy (corpus czyli fizyczne wladztwo nad daną rzeczą i wewnętrzny (animus czyli subiektywna chęć posiadania) – muszą wystąpić jednoczesnie aby posiadanie powstało:

1. possesio civil – posesor władza fizyczne i chce władać, oparte na causa civilis tj. jakiejś podstawie prawa cywilnego eg. Kupno, darowizna, spadek itp. Najprostrzy sposób do nabycia własności nad rzeczą poprzez zasiedzenie tj. pewien upływ czasu. -> wypracowane przez prawo cywilne

2. possesio naturalis/detentio – dzierżenie, detentor (dzierżyciel), brakowało elementu wewnętrznego, detentor sprawował tylko władztwo fizyczne w czyimś imieniu, nie posiadał woli posiadania rzeczy. Często Ci detentorzy stawali się posiadaczami, mogli ale nie musieli. -> wypracowane przez prawo cywilne

3. possesio ad inter dicta – oparte na prawie pretorskim:

1. inter dicta ecuperandae possesionis - przywrócenie utraconego posiadania

2. inter dicta rettirende possesionis – zachowanie otrzymanego posiadania

3. inter dicta adipiscendae possesionis – nabycie nowego posiadania

**possesio vitioza – wadliwe (nabycie z naruszeniem prawa) i non vitioza – niewadliwe czyli nabycie zgodnie z prawem cywilnym a później też pretorskim.

Utracenie posiadania -> utrata co najmniej jednego z elementów, niewola.

Przeniesienie posiadania: nabycie pierwotne (bez porozumienia z poprzednim posiadaczem) oraz nabycie pochodne (w porozumieniu z poprzednim posiadaczem)

Nabycie posiadania: solo animo

1. traditio trevimanu – przekazanie krótką ręką

2. constitum possesorium – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.

3. Nabycie przez inne osoby – przez ojca

Ochrona posiadania

->Przez interdykty

Własność

Posiadanie prawne

1. Własność

• Własność quiritalna – cechy:

• dla obywateli rzymskich, wąski krąg przedmiotów,

• można przenosić tylko przy pomocy mancypacji lub in iure cesio,

• tylko właściciel miał pewne uprawienia eg. Wyzwolenie niewolnika,

• Własność bonitarna – cechy:

• Faktyczne posiadanie, nie tylko obywatele rzymscy.

**Quazi własność gruntów prowincjonalnych – zobowiązanie do opieki nad gruntami, wszystkie uprawnienia poza możliwością sprzedaży

**własność peregrynów

**własność w prawie wulgarnym – zaciera się granica między typami własności

1. Rzeczowe prawa ograniczone

• Służebności – servitutes

• Dzierżawa wieczysta - emfiteuza

• Prawo powierzchni – superficies

• Zastaw –

1. powiernicze przenisienie wlasności – dłuznik przenosi na wierzyciela wlasnosc rzeczy zasnawionej

2. Zastaw ręczny (pignus) – dłuż nik ustanawiajac przedmiote zastawu przekazuje posiadanie wierzycielowi

3. Hipoteka – umowne prawo zastawu, jesli dłuż nik nie wykona zobowiązania do wieczyciel będzie mógł zaspokoić się z tej rzeczy zastawionej

Cechy rzymskiego prawa własnosci:

• Waski krąg podmiotów

• Szeroki krąg możliwych przedmiotów

• Właściciel miał daleko idącą swobodę w przekazywaniu prawa własności

• Dobra ochrona prawa pozycji właściciela

• Uprawnienie jednostkowe

• Nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse hadet – nikt nie może przenieść na drugą osobę wiecej praw niż sam posiada. -> ius disponendi

Współwłasność

Przypadek lub celowe działanie eg. Testament

Współwłasność w częściach idealnych (równych) – niekiedy te prokorcje były zachwiane

Możliwość zniesienia ->Skargi działowe

Uprawnienia w ramach prawa własności:

• ius posidendi – prawo do posiadania,

• ius utendi – prawo do używania aż do zużycia,

• ius disponendi – prawo do dysponowania rzeczą,

Ochrona prawa własności:

3 podstawowe środki ochorny – 2 środki ochrony własności kwirytalnej (przysługuje włascicielowi kwirytalnemu) i 1 środek ochrony własności bonitarnej (posiadanie)

Ochrona posesoryjna i petytoryjna

• skarga windykacyjna - rei windicatio – gdy właściciel został pozbawiony posiadania rzeczy, uprawniony był wyłącznie właściciel kwirytalny; właściciel musiał, gdy nabył własność przeprowadzić dowód diabelski, tj. udowodnić swoje prawo własności odwołując się do historii przedmiotu własności, aż do nabycia pierwotnego (skarga prawa cywilnego),

przysługuje właścicielowi nieposiadającego, któremu jego własność została odebrana; wygrany proces gwarantował absolutną własność nad daną rzeczą; istota skargi polegała na jasnym i dokładnym ustaleniu swoich praw; trudność polegała na tym, że aby odzyskać swoją własność trzeba udowodnić swoje prawo do rzeczy, poprzez wykazanie swojego prawa własności aż do właściciela pierwotnego.

Tzw. dowód diabelski – dowód trudny, a niekiedy niemożliwy do przeprowadzenia.

• Skarga negatoryjna - Actio negatoria – zaprzeczenie żądań drugiej osoby (skarga prawa cywilnego); jej celem było ostateczne ustalenie, kto tak na prawdę jest ostatecznym właścicielem danej rzeczy bądź też zanegowania prawa innych osób do rzeczy.

• Skarga publicjańska – actio publiciana – ochrona własności binitarnej, nabycie przez zasiedzenie; Pretor nakazywał sędziemu w przypadku zgodności stanu faktycznego zastosowac pewną fikcję w wyroku, traktowano właściciela jako nabywce własności nad przedmiotem przez zasiedzenie -> wystarczy wykazać, że rozpoczęto zasiedzenie zgodnie z prawem (skarga prawa pretorskiego)

** Interdykty jako forma ochrony prawa własności, mimo, iz nie dawały one prawa własności.

Własność była prawem nieograniczonym -> istniały wyjątki od tej zasady

Ograniczenie prawa własności:

• ograniczenia obyczajowe – w przypadku niewłaściwego używania swojej własności istniała możliwośc nałożenia sankcji cenzorskiej,

• Ograniczenia administracyjno-publiczne – stosowane przez państwo

• Ograniczenia prywatnego – wynikające z prawa sąsiedzkiego

• Ograniczenia własne – przez samego właściciela, ustanowienie służebności (prawo rzeczowe ograniczone)

Przenoszenie własności -> Sposoby pochodne – wejście w układ z poprzednim właścicielem, lub starego właściciela z nowym:

• Mancipatio – mancypacja, dla obywateli rzymskich ; sformalizowana czynnośc prawna, gdzie przenosimy własnośc w obecności 5 świadków, kapłana jowisza, libri pensio, jest to symboliczna sprzedaż

• In iure cesio – odstąpienie przed Pretorem, dla obywateli rzymskich;

• Traditio – tradycja, przenosiła posiadanie a własnośc nabywano po upływie okresu zasiedzenia, gdy przenoszący był właścicielem pierwotnym i gdy obydwie strony wyraziły zgode na przeniesienie własności

Nabywanie prawa własności -> Sposoby pierwotne (gdy nie można określić pierwotnego posiadacza)

• Ocupatio – zawłaszczenie – nabycie własności nad rzeczami niczymi (res nullius) tj. dzikie zwierzeta, ptaki, ryby, to co wyrzuci woda

• Inventio dezauri - znalezienie skarbu – ta rzecz, która została wcześniej zakopana, że zaginęła wiedza o jej właścicielu a była to rzecz cenna

• Fructus - Nabycie owoców – nabycie tych rzeczy, które są wytworem lub połączone z rzeczą główną eg. owoce, młode zwierząt, dziecko niewolnicy

• Accesio – połączenie

1. Połączenie dwóch nieruchomości – oderwisko (oderwanie kawałka gruntu przez wodę i przyłączenie gdzieś dalej) i przymulisko (wymywanie gruntu i jednej osoby i rozrost gruntu u innej osoby przez wodę), wyska powstała na rzece

2. Połączenie nieruchomości z ruchomością – superficies solo cedit – to co na gruncie należy do gruntu

3. Połączenie dwóch ruchomości

• Specificatio – przerobienie – z materiału będącego własnością jednej osoby zostaje wytworzona przez drugą osobę całkowicie nowa rzecz, jeśli rzecz da się przywrócić do stanu poprzedniego do pierwotny właściciel pozostaje właścicielem, a osoba która wytworzyła daną rzecz otrzymuje stosowne wynagrodzenie/odszkodowanie.

• Usucapio – zasiedzenie – nabycie wlasnosci nad jakąś rzecza poprzez upływ czasu.

**Dawniej usucapio –okres klasyczny – nabycie wlasnosci przez uzywanie jakiejs rzeczy, musiała być do rzecz w obrocie, termin byl rozny od nabycia: ruchomosci (1 rok), nieruchomosci (2 lata)

Zasiedzenie

**longi temporis praescriptio – zarzut długotrwałego posiadania, ten który zasiaduje rzecz może bronić się przed roszczeniami poprzedniego właściciela – 5 warunkow zasiedzenia:

1. Res habilis – rzecz musi sie nadawac do zasiedzenia, nie dotyczy rzeczy wylaczonych z obiegu, rzeczy skradzionych, rzeczy ktore nalezaly do pewnych osob prawnych,

2. Possesio – posiadanie, przerwa powodowala przerwanie okresu zasiedzenia,

3. Titulus – tytuł prawnyc, czyli podstawa rozpoczęcia zasiedzenia/nabycia posiadania, musiał byc słyszny/sprawiedliwy i (verus) prawdziwy,

4. Bona fides – dobra wiara,

5. Tempus – czas zasiedzenia, 10 lat dla inter praesentes tj. jesli zasiadujacy i ewentualny wlasciciel mieszkaja w tej samej prowincji i 20 lat dla inter absentes tj. jesli zasiadujacy oraz ewentualny wlasciciel mieszkaja w roznych prowinzjach.

• Lingissimi tempis praescriptio (za Jutyniana) – zasiedzenie nadzwyczajne – możliwośc zasiedzenia rzeczy skradzionej (nie przez jej zlodzieja czy pasera), mozliwosc zasiedzenia rzeczy wylaczonych z obiegu eg. nalezace skargu panstwa czy cesarza, nalezace do kosciola 40 LAT.

Problem ostatecznego określenia własności :

• pożytki – to, co daje rzecz – co do zasdady przysługuje posiadaczowi w dobrej wierze; w sytuacji, gdy osoba przegrywała sprawę o ustalenie własności musi oddać pożytki, oraz to co nie z własnej winy nie wykorzystał.

• Nakłady – co do przeznacza się na ulepszenie rzeczy:

1. Konieczne nakłady – leczenie niewilnika

2. Użyteczne nakłady – wyszkolenie wykwalifikowanego niewolnika

3. Zbytkowe nakłady – ubranie niewolnika z wykwintny strój

Gdy ktoś stracił rzecz mógł żądać zwrotu nakładów koniecznych, nakłady użyteczne co do zasady powinny być również oddane i obowiązek ten ciążył na tzw. posiadaczu w dobrej wierze. Natomiast nakłady zbytkowe nie podlegały zwrotowi.

Prawa na rzeczy cudzej (prawo rzeczowe ograniczone)

1. Służebności (Superficies) - prawo do korzystania z cudzej rzeczy w ściśle określonym zakresie

• Służebności gruntowe – charakter gospodarczy, ustanawiane ze względów gospodarczych, były związane z konkretnym gruntem; charakter wieczysty bowiem związane z gruntem:

1. Służebności gruntów wiejskich – związane z uprawą roli eg. prawo przejścia i przejazdu przez cudzy grunt, służebność wodopoju, prawo wypasania zwierząt na cudzym gruncie, prawo przeprowadzenia akweduktu przez cudzy grunt,

2. Służebności gruntowe miejskie – związane z zabudową eg. prawo wpuszczenia belki w dom sąsiedni i oparcia o to swojej budowli, prawo oparcia swojego domu o dom sąsiedni.

• Służebności osobiste – charakter alimentacyjny, były związane z konkretną osobą; na cudzej rzeczy dla kogoś; charakter dożywotni, nie mogły być dziedziczone:

1. prawo używania cudzej rzeczy wyłącznie dla własnych potrzeb (usus)

2. prawo do używania rzeczy i owoców cudzej pracy (Usus fructow) – można było zbyć prawo do korzystania z rzeczy, ale nie rzecz

3. Prawo do korzystania z pracy cudzych niewolników i zwierząt,

4. Prawo do mieszkania w cudzym mieszkaniu (habitatio)

Zasady dotyczące służebności:

• Służebnośc musiała polegac na powstrzymywaniu się od działania bądź na znoszeniu czyjegoś działania, nigdy na działaniu. -> wyjątki: oparcia belki o mur sąsiedni lub przejazdu, osoba obarczona służebnoscią musi działać pozytywnie (dbać o swoj dom czy droge, by była dostępna dla innych)

• Nie może istnieś służebnośc na służebności tzw., że służebność musi być ustanowiona na rzeczy materialnej

• Służebności należy wykonywać oględnie, czyli przyzwoicie

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy

• Służebności są co do zasady niepozbywalne

Służebność gruntów wiejskich - zasady:

Podział na grunt panujący i służebny ->

• oba grunty muszą leżeć w najbliższym sąsiedztwie

• grunt służebny musi mieć trwałą zdolność do zaspokajania potrzeb gruntu panującego

• grunt służebny musi przynosić trwałe korzyści

Sposoby powstawania służebności:

• umowa

• wyrok sądowy

• ustanowienie przez sędziego

• zasiadywanie tj. trwałe wykonywanie służebności na cudzym gruncie

Wygaśnięcie służebności:

• Śmierć osoby uprawnionej

• Obciążona rzecz wychodziła z obiegu

• Długie niewykonywanie służebności

• Znieszczenie rzeczy służebnej (obciążonej)

• Zbieg prawa własności ze służebnością w ramach jednej osoby

• Capitis deminutio uprawnionego

Środki ochorny

• Środki petytoryjne – actio confessoria (przeciwienstwo skargi negatoryjne) – uprawiony do slużebności wnosił aby inna osoba zaprzestała mu w korzystania ze służebności.

• Interdykty

1. Dzierżawa wieczysta (emfiteuza) – dziedziczne i zbywalne prawo do korzystania z cudzego gruntu; emfiteuta może korzystać z gruntu jak właściciel, ale nie może go sprzedać, natomiast dy grunt jest sprzedawany przez właściciela należy poinformować do emfiteucie: emfiteuta może zbyć prawo do korzystania z tego gruntu; jest to prawo dziedziczne.

Emfiteuta – prawa i obowiązki:

OBOWIĄZKI

• obowiązek uprawiania i meliorowania gruntu (ulepszania)

• spełnianie wszystkich cieżarów publicznych, którymi był obciążaony grunt

• obowiązek płacenia rocznego czynszu (kanon) – 3letnie niepłacenie powodowało wygaśnięcie emfiteuzy

• w przypadku zbycia zwojego prawa, musiał poinformowac o tym właściciela gruntu, na co właściciel mógł się albo niezgodzić (emfiteuza wygasała) lub zgadzać (mógł żądać 2% ceny sprzedaży)

PRAWA

• robienie wszystko co się chce z gruntem, byle by go nie niszczyć

• sprzedanie gruntu

• pobierania wszelkich pożytków

• przekazanie gruntu dziedzicom

Powstanie -> umowa, gdzie emfiteuta jako dzierżyciel miał ochronę posesoryjną (pretorską)

Wygaśnięcie dzierżawy wieczysteJ:

• Niewykonywanie

• Wyjście gruntu z obiegu

• 3letnie niepłacenie czynszu

• Zlanie sie prawa własności z emfiteuzą

1. Prawo powierzchni (superficies) – dziedziczne i zbywalne prawo do korzystania z budynku wystawionego na cudzym gruncie

Płacenie rocznego czynszu (salarium) w ramach za możliwość postawienia budynku na cudzym gruncie (insule). Istnieje możliwość zbycia

Superficiarius był chroniony posesoryjnie

1. Zastaw – zabezpiecznie rzeczowe wykonania zobowiązania ze strony dłużnika (prawo rzeczowe ograniczone), wierzyciel stawał się dzierżycielem rzeczy zastawionej - 3 postacie:

• Fiducia – powiercznie przeniesienie prawa własności – dłużnik chcąc zabezpieczyć zobowiązanie przenosił na wierzyciela właśnośc rzeczy zastawionej

1. Cun creditore contracta – w stosunkach kontraktowych

2. Cun amicore contracta – w stosunkach przyjacielskich

• Pignus – zastaw ręczny – bardziej bezpieczny dla dłużnik, a mniej bezpieczny dla wierzyciela, bowiem dłużnik przenosi na wierzyciela posiadanie rzeczy zastawionej, władztwo faktyczne spoczywa w rękach wierzyciela tak długo, jak dłużnik nie spełni swojego zobowiązania. Wierzyciel jest tzw. zastawnikiem lub wierzycielem zastawnym. Jeśli dłużnik nie odzyska rzeczy może ją odebrać. To tzw. kontrakt realny.

• Zastaw umowny – hipoteka – strony zawierają umowę, co do tego, że dana rzecz jest przedmiotem zastawu (wyłącznie nieruchomość); strony umawiaja sie ze jezeli dluznik nie wykona zobowiazania w terminie to wierzyciel na podstawie umowy ma prawo zabrac rzecz i zaspokoic z niej swoje roszczenie. Dłużnik na danym gruncie moze ustanawiac nieskonczona ilosc hipotek na danym gruncie. Nie była jawna – nie wiadomo było dla ilu osób była ustanowiona hipoteka. Nieruchimości obciążone hipoteka były naznaczane kamieniami hipotecznymi, które były obciążone sankcją, było to świętokractwo.

Uprawnienia wierzyciela -> jesli ktoś posiadał jakąś rzecz w swoich rękach, mógł zaliczać osiągnięte pozytki z rzeczy na poczet wykonania zobowiązania.

Uprawnienia wierzyciela i dłużnika były chronione -> skarga procesowa tzw. actio serviana, która przekształciła się w actio hipotecaria (charakter arbitralny – sędzia wzywal do zapłaty a potem nakładał karę pieniężną)

Interdictum salvanum – inna forma ochrony.

Klauzula przepadku – lex comisoria oraz pactum devendendo

**Prior tempore potior iure – pierwszy w czasie, lepszy w prawie -> zasada obowiązująca przy hipotece.

Ten kto pierwszy zawładnie rzeczą będzie miał prawo do pierwszeństwa zaspokojenia swoich roszczeń, gdy istnieją równorzędne hipoteki.

**Hipoteka uprzywilejowana – ustanawiana na rzecz skarbu państwa lub na dobrach posagowych żony, istnieje tu pierwszeństwo zaspokojenia przed wszystkimi innymi hipotekami.

** Zastaw milczący lub zastaw sądowy – wyjątek do umownego powstania hipoteki

!! !! !! Zastaw ma charakter abstracyjny – prawo akcesoryjne, tzn., nie może istnieć samodzielnie, występuje tylko wtedy, kiedy istnieje zobowiązanie, czyli jeśli wygasa zobowiązanie to wygasa również zastaw. !! !! !!

ZOBOWIĄZANIA

OBLIGATIO –ligare (wiązać

Wierzyciel – creditor – posiada uprawienie do domagania się czegoś

Dluznik – debitor – posiada obowiązek w formie długu,

Prawo zobowiązaniowe daje obywatelom pewne uprawienienia – nie przyjela się ta definicja

Zobowiązanie nie polega na tym, aby przenosić własnośc, ale aby skłonić kogoś do dania czegos, wykonania czegos lub do innych rodzajow odpowiedzialnosci

Świadczenie tj. zobowiązanie (działanie dłużnika) polega na:

1. Dare (dać) tj. przenieść własność

2. Facere (czynić) tj. coś uczynić eg. ustanowić służebność

3. Praestare (cała reszta

Podział Zobowiązań

Ze względu na źródło powstania:

1. Kontraktowe – z czynności dozwolonych (umów) są zaskarżalne

1. Literalne – prócz konsensusu wymagają również formy pisemnej (forma pisemna stanowi podstawę do zaskarżenia)

2. Realne - Przeniesienie rzeczy – oprócz konsensusu wymagano również samego aktu przeniesienia rzeczy

• Kontrakty realne nienazwane ->

1. Werbalne - oprócz porozumienia się konieczne jest użycie odpowiedniej, uroczystej formy wypowiadania się

2. Konsensualne – obopulna zgoda

1. Deliktowe – z czynów niedozwolonych

1. Prawa cywilnego

2. Prawa pretorskiego

1. Różne inne przyczyny:

1. Quasi ex contraktu – jak gdyby kontraktowe, podobne do kontraktu, ale nie będące nimi

• 5 przykładów

1. Quasi ex delicto – jak gdyby deliktowe

• Kilka zdarzeń

**Umowy – pacta – umowyn nieformalne, niezaskarżalne

• Pacta nuda – gołe, nieubrane z szatę zaskarżalności, nigdyn nie były zaskarżalne

• Pacta vestita – pacta zaskarżalne, uzyskały z jakiegoś powodu zaskarżalność

1. Pacta legitima – uzyskały zaskarżalność przez konstytucje cesarskie

2. Pacta pretoria – uzyskały zaskarżalność na mocy imperium (dezycji) pretorskiej

3. Pacta adiecta – dodane, dołączone, uzyskiwały zaskarżalnośc na mocy iuris prudencia czyli wykładni jurystów; dołączone do aktów głównych, jeśli był on zaskarżalny to one też.

Ze względu na naturę stosunku obligacyjnego:

1. Jednostronnie zobowiązujące – jedna strona jest tylko dłużnikiem a druga strona jest tylko wierzycielem eg. umowa pożyczki

2. Dwustronnie zobowiązujęce – obie strony mają w stosunku do siebie i uprawnienie i obowiązek eg. umowa kupna-sprzedaży

1. Niedoskonałe, niezupełne – dwustronność powstaje później w wyniku pewnych okoliczności eg. umowa przechowania

2. Doskonałe, zupełne - są dwustronne od samego początku eg. umowa kupna-sprzedaży

Możliwośc zaskarżenia

1. Cywilne - od samewgo początku są zaskarżalne

2. Naturalne – chociaz istnieją to nie można dochodzić ich wykonania na drodze sądowej

• Naturalne od samego początku

• Naturalne pochodne od cywilnych – najpierw były cywilne a potem na skutek capitis deminutio stało się naturalnym

Podział procesowy

1. Stricti iuris – zobowiązania ścisłego prawa – jak powstały nie można było nic w nich zmienić

2. Bonae fidei - zobowiązania dobrej wiary – strony ustalająć ogólne zasady zobowiązań dawały sobie możliwość zmian

STRONA PODMIOTOWA ZOBOWIĄZANIA

Co do zasady są to zobowiązania jednostkowe tj. 1 osoba jest zobowiązania a 1 osoba jest uprawniona

Favor debitoris – uprzywilejowanie dłużnika

Zobowiązania solidarne – wszyscy występujące po jednej stronie byli jednakowo odpowiedzialni za całość zobowiązania

• Czynna – solidarność wierzycieli

• Bierna – solidarnośc dłużników

Zobowiązania podzielne – jesli zobowiązanie mozna wykonać w częściach

STRONA PRZEDMIOTOWA ZOBOWIĄZANIA

Świadczenie – istota świadczenia: TREŚĆ

• Dare

• Facere

• Praestare – system gwarancyjny, wzięcie na siebie odpowiedzialnosci za cudzy dlug

Warunki jakie musi spełnic świadczenie, aby moglo byc zobowiązaniem;

• Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami

• Możliwe do wykonania

Impossibilia nulla obligatio est – nie ma zobowiązania w stosunku do rzeczy niemożliwych

• Wystarczająco i dokładnie określone (dłużnik musi wiedzieć do czego jest zobowiązany, a wierzyciel musi być pewien czego może żądać)

• Musi posiadać pewną wartość majątkowę, możliwą do wyrażenia w pieniądzach

Świadczenia – typy:

• Ustalone indywidualne – świadczenie jednej niepowtarzalnej rzeczy

• Oznaczone gatunkowo –

2 instytucje:

Zobowiązania przemienne – umowa zobowiązuje dluznika do swiadczenia glownego, ale rowniez do wykonania innego swiadczenia w miejsce tego glownego.

Upoważnienia przemienne – wierzyciel moze upowaznic dluznika do zastepczego wykonania zobowiazania.

Może powstać szkoda majątkowa u wierzyciela w wyniku wykonania lub niewykonania zobowiązania przez dłużnika:

• Sposób zalezny od dłużnika – celowe działanie

• Sposób niezależny od dłużnika – vis major – tj. działanie siły wyższej, te zdarzenia, którym nie można się przeciwstawić i oprzeć (natura)

Opowiedzialnosc za szkodę:

• Na zasadzie winy – szkoda powstala z wlasnej winy (celowe działanie człowieka), pewna

a) umyślna/ dolus – wyższy stopień winy, celowe działanie i godzenie się na nie -> odpowiadali wszyscy, ktorzy go popelnili; brak mozliwosci obejscia tej odpowiedzialnosci

b) nieumyślna/ culpa – niższy stopień winy, eg. niedbalstwo, lekkomyślność -> odpowiedzialnosc byla rozlozona; możliwość złagodzenia odpowiedzialności; na dłużniku spoczywa obowiązek strzeżenia rzeczy tzw. kustowia (odpowiedzialnosc za zniszczenie, zgubienie ale również jej przypadkowe uszkodzenie)

- culpa lata – cieższa, „grube niedbalstwo”, niezrozumienie tego, co wszyscy inni rozumieją, zaniedbanie staranności

- culpa levis – lżejsza, zaniedbanie staranności w niższym zakresie,

1) in abstractwo – eg. Zapobieglowy ojciec rodziny, naruszenie tego wzorca

2) in concreto – działanie dłużnika, tak jakby działał we własnym interesie

• Na zasadzie ryzyka - swiadoma odpowiedzialnosc za prawdopodobienstwo jakiegos wydarzenia

Szkoda -> obowiązek jej naprawienia

2 zasady:

1. Odpowiedzialność za szkodę nie tylko realną, ale również za jej inne składniki

Damnum emergens – szkoda rzeczywiscie poniesiona

Lucrum cessans – ustracone korzyści

???

1. Możiwośc wyrówniania szkody

W naturze

W pieniądzu

**Odszkodowanie gwarantowały kary umowne –

1. Odsetki – dodatkowe wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału, mają charakter akcesoryjny tj. dodatkowy (nie moga być istotą samą w sobie)lub z własnej winy (zwłoka dłuznika) mora debitoris, gdy dluznik nie wykona zobowiąznia w terminie ( poszerza się wtedy zakres jego odpowiedzialności)

2. Mora creditoris – zwkłoka po stronie wirzyeciela, z własnej winy i celowo nie przyjmowal prawidlowo zrealizowanego zobowiązania, zobowiazanie nadal istnialy, ale zmmniejszal sie zakres odpowiedzialnosci dluznika eg. zmniejszenie wielkosci swiadczenia, spadek odpowiedzialnosci do cuply.

Kontrakty

(Łac. kontrahere, kontraktare tj. wiązać)

**dokonane poprzez sporządzenie określonej czynności prawnej

Def. Kontrakt to umowa zobowiązująca, formalna, zaskarżalna – czynnosc prawna ktorej wykonania mozna dochodzic przed sadem.

**Pacta – umowy nieformalne, uzyskały z czasem pewna forme zaskarzenia

Cztery podstawowe grupy kontraktów:

1. Kontrakty werbalne /oparte na porozumieniu zawartym ustnie/

• Stipulatio – stypulacja -> 2 strony wierzyciel i dłużnik spotykaly sie w obecnosci swiadkow, gdzie w uroczysty sposob zobowiazywaly sie do czegos ( na ogół była ona 1stronnie zobowiązująca); miała ona charakter abstrakcyjny tzn., ze mimo iz upadła podstawa prawna (causa civilis) danej stypulacji, ona utrzymywała się w mocy (nadal obowiązywała)

• Przysięga wyzwoleńca -> kontrakt zawiazywany przez już wyzwolonego, w ktorym przysiegal, ze bedzie wykonywal wskazane przez patrona czynnosci (musial posiada pelna zdolnosc do czynnosci prawnych)

• Przyżeczenie posagu -> początkowo miało to charakter nieformalny,

1. Kontrakty literalne /opierające się na porozumieniu zawartym na piśmie/

• Expensilatio –kontrakt polegający na wpisaniu czegoś do ksiąg (tzw. Wpisy do Ksiąg Gospodarczych) tylko dla obywateli rzymskicj

• Hirographum – sktypty dłużne

• Singraphum – skrypty dłużne

1. Kontrakty Realne

• 2 grupy:

1. 1-stronnie zobowiązujące

1. mutuum (pożyczka) – kontrakt 1stronnie zobowiązujący, ścisłego prawa (stricti iuris), kontrakt ustanawiany w pieniądach liczonych, czyli dluznik byl zobowiazany oddac te same ilosc pieniedzy a nie te same pieniadze, w terminie okreslonym przez strony w umowie;

**różne pożyczki z rożnymi poziomami odsetek: przyjacielska, handlowa;

**pożyczka morska – to udzielający pożyczki bierze na siebie ryzyko (odwrotnie niż w normalnej pożyczce), byla udzielania na wybudowe statku lub jego wyposazenie, zakup towarow przewożony drogą morską, zabezpieczenim bylo dokładny termin przypłyniecia do portu docelowego oraz trasa żegługi.

**senatus consultum macedonianum – uchwała Senatu, pozyczka udzielona synowi jest pozyczka naturalna wiec nie mozna zmusic do jej splaty

1. 2-stronnie zobowiązujące, niedoskonałe:

1. Fiducje – powiernicze przeniesienie wlasnosci

2. Commodatum – uzyczenie -> komodant (wierzyciel) daje bezpłatnie rzecz niezużywalna, niezamienna komodatatiuszowi (dłużnik) do uzywania i zwrotu tej rzeczy z chwila uplyyniecia terminu zobowiazania lub z dniu, w ktorym komodant zarzada zwrotu przedmioty uzyczemia jesli termin nie został przez strony ustalony. Stronom przysługiwała ochrona prawna.

**precarium – oobowiązek wzrotu na każde żądzanie właściciela rzeczy

1. Depositum – przechowanie – depozytariusz (dłużnik) zobowiazuje sie do bezplatnego przechowania rzeczy indywidualnie oznaczonej dla lub na rzecz drugiej osoby tj. deponenta (wierzyciel); deponent nie musiał być właścicielem rzeczy. Depozytariusz mogl z chwila zakonczenia umowy mogl wystapic do deponenta z prosba o zwrot nakladow ktore poniosl w zwiazku z ochroną rzeczy oddanej na przechowanie. Tzw. actio depositi

**depozyt konieczny – w wyjątkowych okolicznościach deponent miał ograniczony wybór w poszukiwaniu depozytatiuszy, jesli ktos wykorzuystal ta sytuacji mozna bylo wniesc skarge w podwojnej wysokosci tzw. in duplum.

** depozyt nieregularny – zbliżony do pożyczki, przedmiotem były rzeczy zamienne, również pieniądze; były złozone na przechowanie ale z mozliwosciom uzywania przez depozytariusza; dochodzil w interesie deponenta, to onbył zainteresowany przechowanie (różnica w stosunku do pożyczki, gdzie dłużnik był zainteresowany pożyczką). Mozna było tutaj pobierać odsetki.

**depozyt sekwestrowy – oddanie rzeczy spornej depozytariuszowi sekwestrowemu, oddawał przedmiot osobie ktora wygrała proces o spór

1. Pignus - zastawca wydaje zastawnikowi rzecz, bedaca zabezpieczeniem zastawu, w posiadanie

1. Kontrakty Konsensualne – kontrakty dobrej woli

• Emtio venditio (kupno-sprzedaż) – 2stronnie zobowiazuje doskonale, zupelne; 2 strony, umawiaja sie co do merkx (towar tj. wszystko co było dopuszczone w obrocie, rzeczy spodziewane) oraz pretium (cena – musiala byc wyrazona w pieniadzach liczonych, ważonych, powinna odzwierciedlac rzeczywista wartosc rzeczy) tj. essentiala negoti; obowiązki stron: sprzedawca musial wydac rzecz ale zadac wydania pieniedzy, kupujacy musil dac pieniadze ale mogl domagac sie wydania rzeczy; strony mogły dodawać tutaj pacta eg. pacta lepszej ceny. Możliwośc wprowadzenia archa – tj. zadatek celem upewnienia sprzedawcy, że rzecz zostanie zakupiona.

**odpowiedzialność za wady rzeczy – fizyczne: rzecz jest niepełnowartościowa (jawne – kupujący bierze pełną odpowiedzialność i ukryte – obowiązek poinformowania kupującego); wady prawne: (ewikcja – w proces toczacy sie miedzy kupujacym a sprzedajacym wchodzi prawowity wlasciciel) rękojma (odpowiedzialnosc za wprowadzenie do obortu rzeczy wadliwych).

• Locatio conductio (najem)- 2stronnie zobowiazuje doskonale, zupelne – prawna forma odplatnego korzystania z cudzej rzeczy lub z cudzych uslug:

1. Najem rzeczy – rzecz będąca się w naszym majątku

2. Najem pracy (opere) – rzeczywiste wykonywanie pracy

3. Najem uslug /dzieła (operarus) – znaczenie ma efekt końcowy pracy, a nie sama praca, w ramach artes liberares tj. wolnych zawodów.

• Societas (spółka) - 2stronnie zobowiazuje doskonale, zupelne – konsorcjum współdziedziców, wspólne prawo do jednej rzeczy; kontrakt dobrej wiary, 2stronnie zobowiazujacy na podstawie ktorego 2 osoby (współnicy) zawiazuja kontrakt dla osiagniecia wspolnego celu, na ogol o charakterze gospodarczym (cel sluszny, godziwy, sprawedliwy i zgodny z prawem), przy połączeniu wspólnych środków. Współodpowiedzialnosc za straty oraz wspólne czerpanie pożytków ze spółki. Spółka powinna być doprowadzona do końca, gdy osiągnie cel spół wygasa, chyba, że cel jest ciągły. Odpłatne w fomie wkładów.

• Mandatum (zlecenie) - 2stronnie zobowiazuje niedoskonale, niezupelne – nieodpłatne, mandant/mandans (wierzyciel) zlecał mandatariuszowi (dluznikowi) bezplatne wykonanie jakiejś rzeczy lub czynnosci. Mandatariusz mógł jedynie rządać zwrócenia nakładów niezbędnych do poniesienia na wykonanie przedmiotu umowy. Mandatariusz musi doprowadzic sprawę do końca, nawet wtedy gdy mandans nie żyje. Przedmiot umowy – usługi (jednorazowe i ciągłe, fizyczne i umysłowe). Przedmiot umowy musiał byc jasno okreslony, zgodny z prawem i z dobrymi obyczajami. Celem bylo zabezpieczenie interesow mandansa.

**Powstały nowe formy kontraktów nie mieszczące się w powyższym katalogu, gdzie dwie strony przedstawiały sobie świadczenie (dare i facere – dać/przenieśc własność i coś uczynić; nie było prestare).

Kontrakty realne nienazwane (contractes reales innominates) – grupy:

1. Do ut des (daje abyś dał w zamian)

2. Do ut facias (daje abyś coś uczynił w zamian)

3. Facio ut des (czynię coś tobie a ty w zmian masz coś dać)

4. Facio ut facias (czynię coś a ty w zamian też coś czynisz)

Cechy:

• Brak dwustronnego przekazania rzeczy

• Występuję tylko dare (dać) i facere (coś uczynić)

• Powstawały z chwilą, gdy jedna za stron wykonała swoje świadczenie i czekała na wykonanie świadczenia przez druga stronę (drugie świadczenie stawało sie wymagalne, jego brak był zaskarżalny)

• Actio preascriptis verbis – skarga chroniąca – powód domaga się albo wykonania świadczenia przez kontrahenta, bądź zwrotu własnego świadczenia (jeśli było to możliwe)

Nazwy kontraktów nienazwanych:

• Aestimatum – kontrakt estymatoryjny) – kontrakt z oszacowaniem – jedna strona przekazywała drugiej rzecz oszacowaną, druga strona zobowiązywała się albo do sprzedania rzeczy według sumy szacunkowej i przekaże ją wlaścicielowi rzeczy, bądź jeśli nie uda mu się jej sprzedać oddaje rzecz (podobne do obecnej umowy komisu); wypełnia do ut des albo d out facias

• Per mutatio rerum (zamiana rzeczy); do ut des

• Transactio (ugoda) – do ut des i do ut facias, z czase facio ut fasias; jedna strona zrzekała się swojego wątpliwego uprawnienia w zamian za to, że druga strona również zrzecze się swojego wątpliwego uprawnienia; bądź strony zrzekały się swoich uprawnień procesowych.

**precarium – zaliczone do kontraktów realnych nienazwanych.

PACTA

• Pacta Nuda – nigdy nie zaskarżalne

• Pacta Vestita – zaskarżalne – rodzaje:

• Pacta legitima – pacta cesarskie, zaskarżalne na podstawie konstytucji cesarskich

• Pacta pretoria – pacta pretorskie, zaskarżalne na podstawie imperium pretorskiego

• Pacta adiektia – pacta dołączone, zaskarżalne na podstawie iuris prudentia.

**Recepta – nieformalna umowa, w której jedna strona do czegos się zobowiązuje

QUAZI KONTRAKTY

Czynnoscie faktyczne, ktore rodziły zobowiązanie jak gdyby kontraktowe, brakowało porozumienia między stronami

• Negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, osoba musiała do końca wykonać to co rozpoczęła, mogło się to przekształcić w mandatum, gestor mógł wtedy rządać nakładów, które poniósł.

• Comunio incidens (Bezpodstawne wzbogacenie) – dług był zabezpieczony przez poręczyciela, wierzyciel otrzymywał zapłatę długu przez dłużnika a potem ten sam dług spłacił poręczyciel, to drugie świadczenie stanowiło bezpodstawne wzbogacenie.

• Przypadkowa wspólność majątkowa – zobowiązania, które powstawały w przypadkowej wspólności majątkowej

• zobowiązanie wynikające z tyt. Objęcia spadku – zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariuszy

• zobowiązanie wynikające z tytułu objęcia opieki – zobowiązania, którymi był obarczany opiekun zobowiązany do sprawowania opieki

Delikty

Zobowiązanie powstawało wtedy jesli ktoś dokonywał niezgodnego z prawem zachowania, rodziła się wtedy odpowiedzialność deliktowa, która miała charakter osobisty (odpowiadał wyłącznie sam sprawca deliktu) i niedziedziczny. Odpowiedzialność w oparciu o kary, stosowane do odpowiedniego deliktu, o charakterze prywatnym opierające się na wartości przedmiotu bądź też dokonanej szkody. Istniały skargi actiones penales i skargi reipersekutoryjne (odszkodowawcze) oraz skargi actiones mikstae (mieszane). Istniała tutaj samopomoc oraz obrona konieczna – z czasem jednak to uregulowano.

Delikty wg. Prawa cywilneg i wg. Prawa pretorskiego – przestępstwa prawa prywatnego (naruszenie miru prywatnego), to nie są crimina (naruszenie miru publicznego)

Podziały deliktów

Delikty według prawa cywilnego:

• Furtum (kradzież) – z zaczem stało się przestępstwem o charakterze publicznym (III wne);

• kradzież polegała na rzeczywistym zabraniu przez kogoś czyjejs rzeczy (furtum rei)

• kradzież używania (furtum usus)

• kradzież posiadania (furtum posesiones),

• kradzież jawna (furtum manifetsum) – złapanie na gorącym uczunku

• kradzież niejawna (furtum nec manifestum) – nie złapano na gorącym uczynku, ale w oparciu o relacje innych osób można było znaleść złodzieja (duplum wartosci za kradzież)

• Rapina (rabunek) – dokonanie kradzieży z użyciem siły, przemocy w grupie; actio wybonorum raptorum (skarga z powodu rabunku) dawała możliwość zwrotu 4krotnej wartości ale tylko w ciągu roku od dokonania rabunku, potem przysługiwała tylko 1krotna wartość.

• Damnum iniuria datum (bezprawne wyrządzenie szkody w czymś majątku) uregulowany przez lex akvilia dedalum, która wprowadzała odpowiedzialność za szkodę zawiwioną lub niezawiniona na cudzym majątku.

• Zabicie niewolnika lub zwierze czworonożne zaliczone do pecus – odpowiedzialność w wysokości najwyższej wartości tego przedmiotu, w okresie do roku od dokonania przestępstwa

• Wina akfilianska – culpa levissima (wina najlżejsza), obejmowała każdą nieumiejętność, którą dokonał przestępca

• Iniuria (zniewaga) – naruszenie dobrego imienia obywatela rzymskiego lub narusznie nietykalności cielesnej (spoliczkowanie, złamanie kończyny itp.) – odpowiedzialność na zasadzie taxy (adekwatne kary pieniężne do czynu).

Delikty według prawa pretorskiego:

• Fraus creditorum (działanie na szkodę wierzyciela) – dłuznik, któremu zbliżał się termin wykonania przez niego zobowiązania, zaczynał trwonić majątek, ponieważ nie chciał aby wierzyciel zaspokoił sie z jego majątku z ztytułu niewykonania przez niego zobowiązania wobec wierzyciela – actio pauliana (skarga pauliańska) dawała możliwośc dochodzenia wartosci przedmiotu rowniez od osob trzecich, ktore uzyskaly korzysc z tytulu działań dłużnika, mimo, iż mogły byc w dobrej wierze.

• Servi corrupcio (gorszenie niewolnika) – namawianie niewilnika do przestępstwa (kradzież, ucieczka, wyrządzenie komuś szkody itp.) – actio servi coruptio ktora dawała mozliwosc dokochenia podrójnej wartosci poniesionej szkody.

• Dolus – rozmyślne wyrządzenie szkody na cudzym majątku przed podstępne wprowadzenie jej w błąd

• Metus – psychiczny nacisk przez, który osoba popełnia przestępstwo.

Quazi-delikty (Zdarzenia niedozwolone) obligaciones quasi lex delictio

• Odpowiedzialność osoby (właściciela domu), która coś wylała i to spowodowało szkodę u przechodnia, niezależnie od tego, kto faktycznie spowodował szkodę,

• Odpowiedzialność z tytułu, że ktoś coś przymocował co groziło ruchowi ulicznemu, ale nie spowodowało szkody – actio positum ad suspensum przysługiwała każdemu

• Sii iudex litem suam facit – odpowiedzialnośc sędziego, który spowodował szkodę u jednej ze stron nieumiejętnie prowadząc proces (imprudentia tj. brak roztropności)

• Odpowiedzialność właściciela stajni, oberży, zajazdu, staku za szkodę wyrządzona przez podlebły im personel w rzeczach klientów – culpa in iligendo (wina wyboru) – odpowiedzialność do podwójnej wartości szkody.

**Odpowiedzialnosc noksalna (za szkodę) – zapłata odszkodowania lub oddanie w mancipium osoby, która spowodowała szkodę (dziecko)

Umocnienie zobowiązania – wierzyciel żąda od dłużnika specjalnego zabezpieczenia, że zobowiązanie zostanie wykonane, o charakterze majątkowym/rzeczowym lub osobistym eg. zastaw, zadatek, poręczenie długu (stypulacyjne / ad promisio), intercesja (przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług)

Przeniesienie zobowiązania – zmiana podmiotów, obecnie jest to cesja, tzw. novatio (zmiana podmiotu po stronie wierzyciela), trudno było zmienic dłużnika

Umorzenie zobowiązania –

• Ipso iure – z mocy prawa, wg ius civile:

• Solutio - wykonanie zobowiązania

• Zwolnienie z zobowiązania przez wierzyciela przez np. akty przeciwne (contrarus actus)

• Novatio – zmiana wierzyciela, bądź czasami dłużnika, co powodowało rozwiązanie poprzedniego zobowiązania, w jego miejsce powstawało nowe zobowiązanie

• Confusio (zlanie) – zejscie się wierzytelności i długu w jednej ręce

• Confusum... – zbieg 2 różnych przyczyn lukratywnych

• Śmierć jednej ze stron

• Znieszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej, która była przedmiotem zobowiązania

• Ope excepcionis – na podstawie zarzutów procesowych, wg. Ius honorarium (głw. praco pretorskie)

• Compensatio (potrącenie) – wzajemne niwelowanie się długu, gdy wierzyciel pożycza coś dłuznikowi a dłużnik cos wierzycielowi (dotyczy to zobowiązan jednorodnych) lub gdy zobowiązania stały się wykonalne

• Pactum de non petendo - nieformalne porozumienie między wierzycielem a dłużnikiem odraczające realizację zobowiązania albo niwelujące całkowicie istnienie zobowiązania