Antropologiczne podstawy kulturoznawstwa- ZAGADNIENIA
I.Rozumienie pojęcia kultura w antropologii
Nowicka „Świat człowieka – świat kultury”
Wartościujące i nie wartościujące rozumienia kultury.
Pojawia się neutralne, nie oceniające pojęcie kultury
XIXw. – dominuje wartościujące pojęcie kultury; kultura zakłada stopniowalne, klasyfikuje poszczególne zbiorowości ludzkie na wyższe i niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne
KULTURA (w znaczeniu nie wartościującym) – zespół wielu zjawisk, które się opisuje i analizuje, ale nie wartościuje, nie ocenia.
„być kulturalnym, niekulturalnym” – Kultura związana z ogładą w kontaktach międzyludzkich oraz z określonym stosunkiem człowieka do wysoko cenionych dóbr (naturalnych i wytworzonych przez człowieka). Niekulturalny śmieci w lesie, krzyczy
wartościujące pojęcie kultury jest zdecydowanie za wąskie dla antropologów.
Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (dwa sposoby opisowego rozumienia kultury)
Atrybutywne – kultura „tout court” czyli kultura jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, kultura znamieniem ludzkości jako całości a człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. Przy atrybutywnym rozumieniu kultury używamy terminu „kultura” tylko w liczbie pojedynczej!
Dystrybutywne – kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości . Można tu używać terminu „kultura” zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej (kultura, kultury)
→ w sensie dystrybutywnym można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury
∗przynależność kultury do zbiorowości to jej związek z konkretnym społeczeństwem, np. kultura plemienia Tiw, kultura Wschodu;
kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny, są one wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Zbiorowości się rozrastają, rozwijają, ale też giną jak ich kultury.
∗ujmując kulturę typologicznie - kultura związana ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, arystokratyczna. Tez mogą mieć czasoprzestrzenny wymiar, ale jedynie dlatego, że określone typy zbiorowości i określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Jednak nie wiadomo kiedy i gdzie pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.
Definicje kultury
Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone, a poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane tylko aspekty
Nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych
Definicje mogą być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań
Nie powinny być przyjmowane w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej
Pewne cechy zjawisk naukowych są akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii:
∗ kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów:
+ człowiek jej twórcą
+ człowiek przez nią kształtowany
+ wyraża za jej pomocą swe potrzeby, emocje, wrażenia
+ człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także
manipuluje kulturą jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym
[Leo Simmons]
∗ kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym).
+ związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia
+ istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości
+ w ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie
(ulega dyfuzji)
+ Kultura sposobem organizacji życia społecznego
∗ kultura jest regularna.
+ do kultury zalicza się zjawiska rozgrywające się w zbiorowości (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty),
które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można
ujmować w prawa.
+ problem: jak dalece musi być rozpowszechnione przekonanie, pogląd
odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury?
^ niektórzy badacze jak np. Stefan Czarnowski żądają
powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska
z większością zbiorowości o szerokim zasięgu.
^ dla innych nawet sporadyczne pojawienie się danego
zachowania powtarzającego się z mniejszą lub większą
regularnością w określonych syt. jest warunkiem do zaliczenia
+ regularność zachowania lub reakcji nie musi być jednoznaczna z częstością ich występowania np. koronacja zdarza się rzadko, ale jest
elementem kultury bo wzór ten istnieje w przeważającej części
części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały.[Philip Bagby]
+ elementami danej kultury są różne fakty, których konkretne jednostki
nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają,
zachowania, których nie przejawiają; wystarczy nawet niejasna
świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się
do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury.
∗ kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.
+ kultura jest przekazywana w procesie uczenia się a nie za pośrednictwem genów
+ do kultury może należeć wszystko czego człowiek może się nauczyć
Istotne cechy zjawisk kulturowych.
Kultura ma wymiar czasowy.
* kultura rozumiana w sensie atrybutywnym i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie
* zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków
Kultura ma wymiar przestrzenny.
* rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym jak i do poszczególnych całości kulturowych.
* w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego po strefę arktyczną
* poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru
Kultura jest systemem.
* zarówno w sensie atryb. jak i dystryb. kultura jest zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość
* między elementami kultury zachodzi proces integracji
* poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku a więc nie można mówić o kulturze jako zbiorze ale systemie
* kultura ma własna, wewnętrzną logikę
Kultura jest prawidłowa.
* zmienia się wg pewnych praw i regularności
* można ją nie tylko opisywać, ale szukać zasad działania – dzięki temu założeniu w ogóle jest możliwa nauka o kulturze
Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka.
* kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego
Płaszczyzny zjawisk kulturowych
→ Każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane w 3 płaszczyznach/aspektach: materialnej, behawioralnej i psychologicznej.
Płaszczyzna materialna:
* cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku (tworzywie materialnym),
* człowiek sam jest istota materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów.
* każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu
* Stanisław Ossowski zaproponował rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów:
^ materialny korelat zjawiska kulturowego to np. przedmiot stworzony przez człowieka (flaga) lub przedmiot przyrodniczy (góra, rzeka). Ossowski wydziela aspekt materialny kultury wykluczając go z jej zasięgu. Ale nie zaprzecza istnieniu związków postaw, sposobów wartościowania i zachowań ze światem bytów materialnych. (dzieło sztuki, dopóki pozostaje zamysłem autora, dopóty nie przybiera formy materialnej; muzyk musi mieć instrument lub odwoływać się do własnego aparatu głosowego). Nawet sztuka – jedna z najbardziej „idealnych” dziedzin kultury ma pewien wymiar materialny!
Płaszczyzna behawioralna:
* w każdym zjawisku kulturowym można odkryć warstwę behawioralną
* postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych
* większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi (uprawianie sztuki jest związane z motoryką, bo np. malarz tworząc dzieło przygotowuje farby i płótno itp. a wszystko robi w sposób ustalony regułami)
Płaszczyzna psychologiczna:
* wszystkie zachowania maja u podstaw jakoś przeżywane wartości
* przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu
* podstawowym elementem kultury są jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka
* istotą kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk kulturowych to materialne korelaty tych wartości, postaw i przeżyć
Płaszczyzna aksjonormatywna:
* w kulturze można wydzielić poziom zjawisk aksjonormatywnych, który przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzony do poziomu psychologicznego.
* wtedy kiedy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.
Treść i forma w kulturze.
Forma – bardziej konkretna warstwa kultury, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.
Treść – bardziej abstrakcyjna warstwa kultury, treść to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.
Kultura wg Kluckhohna – zespół wzorów charakteryzujących zachowania w danej zbiorowości, opis kultury zaś to opis tych wzorów, a nie konkretnych zachowań.
Wyodrębnia się dwie płaszczyzny istnienia zjawisk kulturowych:
* konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia
* wrażenia oraz wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych
Stefan Czarnowski „KULTURA”
Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń. W jej skład wchodzą odkrycie lub wynalazek, które zostały zachowane, przekazywane z pokolenia na pokolenie; trwały dorobek ludzkości. Dlatego zwierzęta nie tworzą kultury /ich wynalazki są tworzone zależnie od okoliczności i zapominane wraz z ich zmianą/.
Kultura, jej stan w danej chwili warunkuje wejście lub nie w jej skład nowego wynalazku /przykłady wynalazków, które zostały zapomniane i wynalezione „po raz drugi” – Da Vinci i jego maszyna latająca/.
Jednostka współpracująca z innymi /przeszłymi i współczesnymi/ przyczynia się do budowy gmachu kultury, kultura jest jednak dziełem milionów.
Społeczeństwo to nie tylko zbiór jednostek, także obyczaje, formy obcowania, praktyki religijne, pojęcia dobra i zła, wszystko to, co łączy i dzieli.
Człowiek jest wytworem zbiorowości- poza nią jest tylko osobnikiem biologicznym, okazem gatunku.
-„ja” a „reszta”, „inni”, cały świat”; życie wewnętrzne a duchowe i materialne środowisko
Nie rozróżniamy jednak „kultury” jako rozwoju duchowego jednostki i „cywilizacji” jako materialnego i duchowego dorobku zbiorowości.
Nasze życie wewnętrzne istnieje także poza nami np. kryteria kierujące sumieniem warunkowane kulturowo; porządek myślenia określony rozwojem zbiorowości, której jesteśmy członkami, językiem, w jakim myślimy. Ścisły podział faktów na psychiczne i materialne jest, więc bezzasadny, nigdy nie mamy do czynienia z czystym psychizmem ani z czystą materią. Nie istnieje kultura, która byłaby jedynie duchowa; nie ma wierzenia religijnego bez obrzędów.
Domy, maszyny, towary, drogi, narzędzia….. to materia uspołeczniona, społeczeństwo ją stworzyło i ono ją użytkuje.
Cywilizacja- najwyższy stopień kultury, zakładający przebycie poprzednich: pierwotności i barbarzyństwa
Kultura jednostki- kształtowanie się psychiki indywidualnej w wyniku skrzyżowania się wielu różnych wpływów kulturowych, zróżnicowanych elementów kultury, im bardziej zindywidualizowany tym bardziej zespolony ze zbiorowością i jej kulturą
Kultura- rzeczy ustalone, wspólne, obiektywne, a nie indywidualne np. język literacki a nie gwara /mało ustalona i zmienna/, totemizm a nie wierzenie dotyczące konkretnego gatunku.
Kultura to zjawisko międzygrupowe, przejawiające się w lokalnych formach.
KULTURA- całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych wielu grupom i z racji swej obiektywności zdolnych rozszerzać się przestrzennie.
Z innych /kultur przejmujemy to, co obiektywne, uniwersalne, oderwane od twórcy.
Kultura to nagromadzone przez pracę wytwory społeczne ( praca- zorganizowana społecznie czynność wytwarzająca wartości różnego typu nie tylko gospodarcze, także indywidualne- nie obowiązkowe). Poznanie kultury także jest kulturą.
B. Malinowski – Czym jest kultura?
Kultura jest integralną całością składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, konstytucjonalnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów.
Kultura, to sztuczne, stale reprodukowane i utrzymywane środowisko, które jest tworzone i istnieje dla zaspokojenia potrzeb człowieka, czy to podstawowych, czy wtórnych.
Tradycja kulturowa jest przenoszona z pokolenia na pokolenie.
Nowe potrzeby determinują działania człowieka – tak powstaje kultura.
Kultura to istniejące w społeczeństwie urządzenia sankcjonujące obyczaje, etykę i prawo.
Kulturę można analizować na dwa sposoby: funkcjonalny i instytucjonalny.
Ludzie realizują swoje potrzeby przez łączącą ich działalność.
Ludzie łączą się w działalności, aby realizować swoje potrzeby.
Wynalazek techniczny, odkrycie nowej zasady, sformułowanie nowej idei, religijne objawienie, kierunek etyczny czy estetyczny pozostają kulturalnie obce, jeżeli nie zostaną włączone do zorganizowanej działalności ludzkiej.
Jedynie w zorganizowanej grupie jednostka może zaspokoić swoje zainteresowania i potrzeby oraz osiągnąć sukces.
Zasada naczelna jest to idea instytucji uznana przez członków grupy i określona przez społeczeństwo. Funkcja jest to rola danej instytucji w ramach ogólnego schematu kultury.
Aby poznać kulturę, należy rozważać organizację społeczeństwa w powiązaniu z materialnym środowiskiem.
Istnieją uniwersalne elementy dla każdej kultury, takie jak: fakt reprodukcji (rodzina, „małżeństwo”, genealogia, organizacja domu), bliskość i sąsiedztwo, fizjologia i anatomia człowieka (stosunek do płci, wieku, cech fizycznych), umiejętności zawodowe, wykształcenie i upodobania (status grup zawodowych, społecznych)
Naród oznacza jedność kultury. Wszyscy jego członkowie mówią tym samym językiem, a więc akceptują te same tradycje mitologiczne i obyczajowe, wartości ekonomiczne i zasady moralne.
Władza jest istotą organizacji społecznej.
Istnienie kultury implikuje istnienie grupy i stałych powiązań pomiędzy jej cżłonkami.
II. Problem natura a kultura
III. Kultura a cywilizacja
Oswald Spengler
- postrzegał problem cywilizacji i kultury przez pryzmat losu wartości duchowych. Zwracał uwagę na intuicję- nienaukową metodę badania rzeczywistości. Uważał, że nie ma ludzkości, czy cywilizacji, są za to kultury- ograniczone, niezależne, niepowiązane ze sobą całości, które wyposażone są w unikalne cechy. Zadaniem badacza jest wydobywanie tych cech/różnic.
Spengler wskazał osiem wielkich kultur, które wyróżnił w dziejach:
Babilońska
Egipska
Chińska
Hinduska
Meksykańska
Antyczna
Zachodnioeuropejska
Rosyjska
Spengler założył, że kultury są organizmami, pewnymi całościami, które są wewnętrznie zintegrowane- każdy element związany jest ze wszystkimi innymi. Kultury, podobnie jak organizmy, przechodzą analogiczny cykl życia od narodzin do śmierci, śmierć kultury jest nieuchronna. Kultury są organizmami mistycznymi- stają się zrozumiałe, dzięki ożywiającemu je duchowi.
Cykl życiowy kultury wg. Spenglera:
Narodziny- moment, w którym duch ożywia kulturę, rodzaj duchowego tchnienia w rzeczywistość
Rozkwit- realizacja ducha kultury (np. kultura grecka została ożywiona i rozkwitła dzięki duchowi apolińskiemu), kultura taka charakteryzuje się twórczą werwą, płodną wiosną
Śmierć- schyłek kultury, czyli jej przejście, degeneracja w cywilizację, która pozbawia ją ożywiającego ducha
Cywilizacja to kultura, która utraciła duszę, miejsce duszy zajmuje intelekt, miejsce ludu- masa, miejsce ojczyzny-kosmopolityzm, miejsce serca- pieniądz, miejsce państwa- społeczeństwo, miejsce wsi- miasto. Cywilizacja wg. Spenglera to kultura wielkich metropolii, które zabijają cnoty i prowadzą do upadku prowincji.
IV. Podstawowe założenia antropologii ewolucjonistycznej (Edward Tylor);
V. Koncepcja wzoru kultury według Ruth Benedict;
VI. Podstawowe założenia funkcjonalizmu według Bronisława Malinowskiego;