Jolanta Rędzińska

Nr albumu: 236208

Analiza i ocena wybranych podręczników WOS

We wrześniu 2012 r. przeprowadzona w naszym kraju reforma programowa dotarła do szkół ponadgimnazjalnych. W roku szkolnym 2012/2013 uczniowie pierwszych klas licealnych zakończą czteroletnią i zreformowana edukację ogólnokształcącą, rozpoczętą w 2009 r. w pierwszej klasie gimnazjalnej. Jednocześnie, w zamyśle autorów nowej podstawy programowej, od września 2013 r. rozpocznie się w szkołach ponadgimnazjalnych nauczanie wielu przedmiotów z możliwością daleko posuniętej indywidualizacji kształcenia. Rozwiązanie znane i dość powszechnie stosowane jedynie w szkolnictwie prywatnym, stanie się zatem częścią szkolnictwa publicznego.

W związku z tymi zmianami w polskim szkolnictwie powstała potrzeba stworzenia nowych podręczników, które w sposób jasny, zwięzły, a przede wszystkim przejrzysty zobrazowałyby uczniom podstawowe zagadnienia i problemy związane z funkcjonowaniem jednostki w społeczeństwie obywatelskim. Oczywiście, takowych podręczników powstały dziesiątki, jednak skupię się na analizie i ocenie dwóch wybranych, przeznaczonych dla uczniów realizujących zakres podstawowy wiedzy o społeczeństwie w szkole ponadgimnazjalnej.

Pierwszy z podręczników wydany został w 2012 r. przez wydawnictwo SOP Oświatowiec Toruń, a jego autorami są Katarzyna i Maciej Fic oraz Lech Krzyżanowski. Treści zawarte w książce podzielone zostały na sześć rozdziałów, zatytułowanych odpowiednio: Młody obywatel w urzędzie, Prawo i sądy, Bezpieczeństwo, Edukacja i praca w Polsce i Unii Europejskiej, Prawa człowieka oraz Ochrona praw i wolności. Jak łatwo zauważyć tytułu poszczególnych rozdziałów są identyczne jak tytuły poszczególnych treści nauczania zawartych w nowej podstawie programowej.

W pierwszym dziale tego podręcznika omówiono sposoby nabywania obywatelstwa, prawa i obowiązki obywateli zarówno w Polsce, jak i w Unii europejskiej. Zwrócono także uwagę na tematykę związana z wyborami i udziałem człowieka w życiu publicznym, ponadto dokładnie pokazano warunki pozyskania najważniejszych dokumentów np. prawa jazdy oraz wyjaśniono, co może zrobić obywatel, gdy nie zgadza się z decyzją jakiegoś urzędu.

Kolejny rozdział traktuje o najważniejszych kwestiach prawnych i sądowniczych. Uczeń poznaje nie tylko terminologię i podstawowe akty prawne, lecz także organizację polskiego wymiaru sprawiedliwości i przebieg poszczególnych postępowań np. karnych.

Następnie przechodzimy do zagadnień związanych z bezpieczeństwem obywateli. Uczniowie zapoznani zostają z działalnością i kompetencjami podstawowych organów bezpieczeństwa publicznego w Polsce tj. prokuratura, policja lub inne służby mundurowe np. BOR. Poza tym wymieniono przestępstwa, których ofiarami najczęściej padają młodzi ludzie i rady, jak ich uniknąć. Poruszono także takie problemy, jak alkoholizm narkomania.

W rozdziale czwartym przedstawiono system kształcenia w Polsce, prawa i obowiązki uczniów, a także warunki podejmowania nauki przez Polaków w UE. Oprócz zagadnień związanych z edukacją, część działu poświęcona została zatrudnieniu i podróżowaniu po zjednoczonej Europie – korzyściach, zagrożeniach i szansach z nich płynących.

Dwa ostatnie działy są ze sobą powiązane tematycznie, bowiem poruszono w nich kwestie związane prawami człowieka oraz ochroną tych praw i wolności obywatelskich. Uczeń nie tylko zostaje zapoznany z ich historią, postanowieniami podstawowych aktów m.in. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, ale też dowiaduje się, w jaki sposób może bronić tych praw, zarówno w Polsce, jak i w UE.

Analizując podręcznik wydawnictwa SOP Oświatowiec Toruń bardzo łatwo można zauważyć, że poszczególne rozdziały, które zostały pogrupowane w sześć dużych działów tematycznych, są jakby swoistym odzwierciedleniem wymagań szczegółowych z zakresu podstawowego zawartych w podstawie programowej dla IV etapu edukacyjnego. Każdy element, który znalazł się w owej podstawie jest szczegółowo omówiony w w/w podręczniku. Należy także zwrócić uwagę na język, którym posługują się autorzy. Jest on bowiem bardzo zrozumiały, jasny, pozbawiony fachowej terminologii, z wyjątkiem miejsc/tematów, w których jest ona niezbędna. Autorzy pozbywają się języka formalnego, charakterystycznego dla relacji nauczyciel – uczeń na rzecz języka prostego, przyjaznego uczniom. Podręcznik jest bardzo kolorowy, opatrzony mnóstwem schematów, tabel, rysunków, czy wykresów. Każdy temat rozpoczyna się słowem wstępnym Zanim poznasz nowy temat – swoistym wprowadzeniem odwołującym się do wiedzy już zdobytej przez uczniów, czy to w toku poprzedniej lekcji, czy też na drodze doświadczenia. W tekście każdego tematu wyróżniono najważniejsze informacje poprzez zastosowanie konkretnej kolorystyki. Kolorem zielonym oznaczono pojęcia i terminy, na które uczeń powinien w sposób szczególny zwrócić uwagę, zaś dla oznaczenia tekstów źródłowych zarezerwowany został kolor czerwony. Jeśli w toku lekcji pojawia się ciekawa informacja, niekiedy zaskakująca, zostaje ona wyodrębniona na szarym tle. Również zadania, które mają pomóc uporządkować zdobytą w czasie lekcji wiedzę są specjalnie oznaczone – na brązowo. Ćwiczenia te są bardzo ciekawe, wymagają bowiem od ucznia nie tylko wiedzy podręcznikowej, ale też kreatywności, pomysłowości, czy nawet szukania informacji w innych źródłach. Niestety, często zadania te ograniczają się jedynie do czerpania wiedzy z innych źródeł, nie zmuszają natomiast młodego obywatela do wyjścia z domu – zapoznania się z funkcjonowaniem poszczególnych instytucji lub organizacji „od kuchni”. Poza tym, jak już wspomniałam, tekst zawiera mnóstwo zdjęć, wykresów, tabel itp., których zadaniem jest nie tylko w sposób bardziej przejrzysty przedstawienie pewnych zjawisk, ale także zwrócenie uwagi na ich zasięg. Należy zwrócić uwagę, że zjawiska te dotyczą bezpośrednio otaczającej nas społeczności np. tabelaryczne ukazanie czynów karalnych popełnianych przez młodzież w Polsce w latach 2000-2008, bądź schemat systemu edukacyjnego w Polsce. Dzięki temu młody człowiek może szybciej odnieść się do danych, gdyż jest ich integralną częścią, poznaje lepiej zasady funkcjonowania swojego kraju i społeczeństwa, może łatwiej wyciągnąć wnioski na przyszłość.

Drugi z podręczników również został stworzony dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych realizujących przedmiot wiedzy o społeczeństwie w zakresie podstawowym. Autorem książki „W centrum uwagi”, wydanej przez wydawnictwo Nowa Era w 2012 r., jest Arkadiusz Janicki. Treści zawarte w podręczniku podzielone zostały jedynie na cztery duże działy, zatytułowane kolejno dosyć hasłowo: Obywatel, Prawo, Prawa człowieka oraz Praca i edukacja.

Pierwszy z nich porusza kwestie związane ze zdobyciem i zrzeczeniem się obywatelstwa polskiego i unijnego, procesem wyborczym i życiem publicznym. Ponadto uczeń zdobywa informacje, jak funkcjonuje administracja publiczna i jakie warunki należy spełnić, by pozyskać podstawowe dokumenty np. dowód osobisty. Nowe są natomiast materiały dotyczące informacji publicznej i e-urzędu, bowiem nie pojawiają się one ani w poprzednim podręczniku, ani tym bardziej w nowej podstawie programowej. Niemniej uważam je za ciekawe i przydatne, bowiem, w dobie szybkiego rozwoju technologii, możliwość i umiejętność korzystania z dostępu on-line do platform elektronicznych jest niezbędna.
Dział drugi jest połączeniem dwóch zagadnień, wyróżnionych w podręczniku SOP Oświatowiec Toruń jako oddzielne tematy, a mianowicie bezpieczeństwa oraz prawa i sądownictwa. Wydawnictwo Nowa Era potraktowało je bowiem jako jeden duży blok tematyczny. Mimo to opracowane one zostały w sposób szczegółowy i wyczerpujący. Bardzo dużo miejsca poświęcono samej definicji prawa i jego funkcjach, źródłom prawa i aktom prawna. Omówione zostają także gałęzie prawa wewnętrznego oraz struktury władzy sądowniczej w Polsce. Bardzo dokładnie scharakteryzowano przebieg procesu sądowego i strony w nim uczestniczące, a także poszczególne organy ścigania – ich kompetencje, struktury i zasady funkcjonowania. Ostatni temat w tym szerokim i dość trudnym, moim zdaniem, dziale, gdyż naszpikowanym mnóstwem informacji i fachowej terminologii, poświęcono kwestii nieletnich wobec prawa. Uczeń dowiaduje się, jakie może ponieść konsekwencje za sprzedaż środków odurzających, czy spożywanie alkoholu w miejscach publicznych.
Mówiąc o prawie w sposób płynny przechodzimy do kolejnej grupy zagadnień „prawnych” tj. Praw człowieka. W poprzednim podręczniku ciąg „prawny” zostaje przerwany przez tematykę związaną z pracą i edukacją, która tutaj pojawia się na samym końcu. Oprócz informacji, które pojawiły się w poprzednim podręczniku, wydawnictwo Nowa Era porusza problematykę nietolerancji we współczesnym świecie. Zwrócono bowiem uwagę na takie zjawiska, jak rasizm, antysemityzm, czy ksenofobia. Oczywiście w rozdziale tym przedstawiono instytucje i organizacje zajmujące się obroną praw człowieka i obywatela oraz współczesne dane (z 2011 r.) dotyczące łamania praw człowieka na świecie i ich przyczyn.

Ostatni już dział, jak wyżej wspomniałam, dotyczy Edukacji i pracy, w którym scharakteryzowano m.in. polski system edukacji oraz warunki, jakie musi spełnić młody człowiek, by podjąć pracę i naukę w Polsce i UE.

Dopełnieniem podręcznika jest konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, co uważam osobiście za strzał w przysłowiową dziesiątkę, gdyż niejednokrotnie zdarzało mi się w liceum korzystać z tekstu konstytucji, przy czym, jak się później często okazywało, wielu spośród moich kolegów i koleżanek z klasy tekstu po prostu nie miało. Dlaczego? Powód wydaje się prozaiczny – brak owego tekstu w domu rodzinnym. Tutaj, jak gdyby autor przewidział ten problem – gdyby nauczyciel chciał odwołać się do artykułów konstytucyjnych wystarczy, ze uczeń otworzy podręcznik. Tak przewidujący, niestety, nie byli Katarzyna i Maciej Fic oraz Lech Krzyżanowski.

Przejdę teraz do analizy obudowy dydaktycznej książki wydanej przez Nową Erę. Podręcznik ten oczywiście zawiera wszystkie najistotniejsze elementy, których „wymaga” nowa podstawa programowa, aczkolwiek są w nieco inny sposób uporządkowane i pogrupowane. Każdy kolejny temat wynika bezpośrednio z poprzedniego, co w znacznej mierze ułatwia pracę z uczniami na lekcji, bowiem nauczyciel może wyegzekwować wiedzę nabytą przez młodego człowieka na poprzedniej lekcji. Nie musi „skakać” z przysłowiowego „kwiatka na kwiatek”. Niewielką wadą wydaje się być język, którym operuje autor podręcznik, gdyż, moim zdaniem, nie jest on już tak przyjazny uczniowi. Zawiera dużo więcej zwrotów i wyrażeń formalnych, niejednokrotnie trzeba dwukrotnie przeczytać fragment tekstu, by należycie go zrozumieć. W tekście pojawia się dużo fachowej bądź oficjalnej terminologii, która miejscami jest po prostu zbędna. Książka jest kolorowa, jednak daleko jej do poprzedniczki. Czcionką pogrubioną oznaczono w tekście ważne informacje, a tabele i schematy przekazują ważne treści w atrakcyjny, ułatwiający zapamiętywanie sposób. Pojawia się mnóstwo tabel, rysunków, wykresów, map. Każdy temat rozpoczyna się fragmentem Konstytucji RP, której przytoczony artykuł sugeruje odbiorcy, jakim kwestiom został poświęcony dany rozdział. Jeśli w toku lekcji pojawia się ciekawa informacja zostaje ona wyodrębniona w rubryce z napisem Przykład bądź Zapamiętaj. Każdą lekcję w podręczniku kończy zestaw różnorodnych ćwiczeń. Nie tylko porządkują one wiadomości zdobyte podczas zajęć, ale też kształtują umiejętności uwzględnione w podstawie programowej. Ćwiczenia te są bardzo ciekawe, wymagają bowiem od ucznia nie tylko wiedzy podręcznikowej, ale też kreatywności, pomysłowości, czy nawet szukania informacji w innych źródłach. Natomiast zadania opatrzone nagłówkiem Z arkusza maturalnego pomagają przygotować się do matury. Podoba mi się, że w toku lekcji pojawia się bardzo dużo przykładowych formularzy, z którymi uczeń może się spotkać w przyszłym, dorosłym życiu. Mówię m.in. o Europass – CV, formularzy skargi do ETPC, czy wzorze pozwu o alimenty. Podobnie jak w podręczniku wydawnictwa SOP tekst zawiera mnóstwo zdjęć, wykresów, tabel itp., które również odnoszą się do zjawisk współczesnych i otaczającej społeczności, przy czym częściej poruszana owe zagadnienia rozpatrywane są także w kontekście europejskim, co umożliwia ich analizę i stwarza możliwość szerokiej dyskusji. Ostatnią rzeczą, na którą chciałabym zwrócić uwagę jest to, iż każdy dział tematyczny zakończony jest podsumowaniem, w którym zwrócono uwagę na najistotniejsze kwestie, które pojawiły się w dziale. Niestety, element ten nie pojawił się w pierwszym analizowanym podręczniku.

Podsumowując, obie książki przypadły mi do gustu, choć w obu znaleźć można niewielkie mankamenty. Pierwszy podręcznik jest bardziej przyjazny dla odbiorcy pod względem wizualnym. Duża ilość koloru, map, schematów, ciekawostek ułatwia przyswajanie niewielkich porcji informacji, pomaga zapamiętać materiał. Z pewnością zachwyceni podręcznikiem będą uczniowie, którzy są tzw. wzrokowcami, a do grupy których należę osobiście. Wystarczy bowiem „rzucić okiem” na dane zagadnienie, pojęcie, bądź hasło, by utkwiło ono w „pamięci”, albo kojarzyło się z jakimś zjawiskiem. Również teksty źródłowe pomagają zorganizować pracę na lekcji, gdyż odwołują się do konkretnego zjawiska, przy czym są graficznie wyodrębnione. Minusem jest mała ilość zadań pod tematem, a gdy takowe się pojawiają, jak już wspomniałam, nie zobowiązują ucznia do poszukiwań, obeznania ze środowiskiem, lecz bazują na innych, niż podręcznik, źródłach informacji. Brakuje mi także dużego podsumowania pod koniec każdego dużego działu, przykładowych formularz np. wzór pozwu o alimenty, z którymi człowiek zetknie się być może w dorosłym życiu, ubogie są także treści przekazywane przez podręcznik, choć pokrywają się z wymaganiami zawartymi w nowej podstawie programowej. Drugi z podręczników, choć mniej kolorowy, także jest przejrzysty, pełen map i schematów. Przeszkadzać może trochę język, bardziej formalny i „sztywny”, nie tak przyjazny dla ucznia, jak w poprzedniej książce. Plusem tej publikacji jest z pewnością duża ilość zadań, obszerne podsumowania działów, czy dodany tekst konstytucji. Podoba mi się także, że omawiane zjawiska rozpatrywane są nie tylko na tle społeczeństwa polskiego, lecz także europejskiego, co jest bardzo ważne w dobie europeicyzacji. Również zawarte w tej książce treści kształcenia są omówione dużo bardziej szczegółowo, co umożliwia ich samodzielną analizę przez uczniów, a tym samym kształtuje u nich kluczowe umiejętności. Jako przyszły nauczyciel, chcący jak najlepiej przygotować swoich podopiecznych do egzaminu maturalnego, zdecydowałabym się właśnie podręcznik wydawnictwa Nowa Era.