Pojęcie metody nauczania:
Termin „metoda” pochodzi od greckiego słowa „methodos”, co znaczy badanie, sposób badania, droga dochodzenia do prawdy, etymologicznie jest więc powiązany z tym znaczeniem, jakie ma metodologia czy metodyka badań, poszukiwania prawdy.
Wprowadzając termin „metoda kształcenia” zamiast „metody nauczania” oznacza dopuszczenie do głosu ucznia jako partnera nauczyciela, w pojęciu tym bowiem mieści się nauczanie i uczenie się. Metoda kształcenie jest więc metodą kształcenia uczniów , zmieniającą ich osobowość, a nauczanie jest tu – organizowaniem racjonalnego uczenia się.
Metoda kształcenia jest to wypróbowany i systematyczny układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonym zmian w osobowości uczniów.
O wartości metody kształcenia decyduje charakter czynności nauczycieli i uczniów oraz środków dydaktycznych (wspierających lub zastępujących, niektóre czynności). Wartość metody zależy głownie od tego czy i w jakim stopniu wywołuje ona poznawczą, emocjonalną i praktyczną aktywność uczniów.
„Metoda to dynamiczny proces formułowania (się) człowieka, polegający na ciągłym wyborze treści, sposobów działania nauczyciela i ucznia oraz takim dobrze warunków, aby wychowanek przeżywał kształcenie jako jego własny proces, sprawiający jemu samemu satysfakcje, a zarazem, aby jak najchętniej przystępował do jego realizacji i kontynuacji.”
Kryteria klasyfikacji metod:
Klasyfikacja metod (wg Wierzlina):
słowne (źródłem wiedzy jest słowo, uczniowie przyswajają wiedzę słuchając);
oglądowe (źródłem wiedzy jest obiekt oglądany, uczniowie przyswajają obserwując);
praktyczne (źródłem wiedzy są zajęcia praktyczne, uczniowie przyswajają wiadomości pracując);
Metody oparte na słowie to np. pogadanka, opis, opowiadanie, wykład, dyskusja czy metoda posługiwania się książką.
Metody oglądowe to przede wszystkim metoda laboratoryjna, różne odmiany pokazu, wzbogaconego przez zastosowanie technicznych środków dydaktycznych.
Metody praktyczne obejmują duży wachlarz mało dotąd rozwiniętych metod, od różnego rodzaju prac technicznych, aż po zajęcia szkolne o charakterze produkcyjnym.
Podział i klasyfikacja metod nauczania:
Ze względu na ich stronę słowną:
Metody erotematyczne – pytające, obejmowały zazwyczaj metodę katechetyczną oraz heurystyczną;
Metoda akroamatyczna – wykładowo-opisowa, opowiadanie lub wykład.
Analiza i charakterystyka poszczególnych metod nauczania:
Wyróżniamy cztery grupy metod kształcenia tj. nauczania-uczenia się.
Metody asymilacji wiedzy oparte na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym;
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy (problemowe), oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegającej na rozwiązywaniu problemów;
Metody waloryzacyjne (eksponujące), o dominacji aktywności emocjonalno - artystycznej;
Metody praktyczne, charakteryzujące się przewagą aktywności praktyczno – technicznej, przekształcającej otoczenie lub tworzącej jej nowe formy.
Metody asymilacji wiedzy:
Ta grupa metod, zwana także metodami podającymi ma rozległe zastosowanie w szkole jak i w środkach masowej komunikacji czy w życiu społecznym. Mam to związek z ich pozorną prostotą oraz z łatwością sięgnięcia do tej wiedzy. W przypadku nauczania cała sztuka sprowadza się do doboru treści oraz sposobu jej przekazywania, przy czym od charakteru treści i metod zależy asymilacja wiedzy przez ucznia i trwałość jej zapamiętania. W przypadku samokształcenia jakość asymilacji zależy od charakteru wybranej przez podmiot treści i sposobu uczenia się. W obu przypadkach na uwagę zasługują też inne czynniki, takie jak motywacja uczniów, stopień upoglądowienia, itp.
Do omawianej grupy należą metody takie jak: pogadanka, dyskusja, wykład, praca z książką oraz programowe uczenie się w jego wersji liniowej, rozgałęzionej i mieszanej.
Pogadanka
Pogadanka polega na rozmowie nauczyciela z uczniem. Charakteryzuje się to tym, ze nauczyciel stawia uczniowi pytania, na które sam zna odpowiedz. Ze względu na role dydaktyczną jaką może pełnić pogadanką wyróżnia się jej trojakie zastosowanie:
Pogadanki wstępne – Ma na celu przygotować ucznia do pracy. Chodzi o dwojakie przygotowanie do lekcji. 1) Celem jest wytworzenie u ucznia stanu gotowości do poznania nowej wiedzy, a wtedy podczas pogadanki aktualizują się doświadczenie uczniów związane z nową lekcją, przypomina pomocne wiadomości. 2) Celem jest zorganizowanie klasy do nowej pracy (np. ustalenie tematu, celu lekcji itp.;
Pogadanki przedstawiającej nowe wiadomości – Ma charakter rozmowy nauczyciela z uczniami, czego celem jest zaktywizowanie uczniów, aby nowe treści przekazane mu przez nauczyciela, zostały zrozumiane, powiązane w własnymi doświadczeniami i zapamiętane;
Pogadanki utrwalające – Polega na operowaniu materiałem przyswojonym wcześniej, lecz wymagającym konfrontacji ze sobą oraz zintegrowania w ramach jakichś większych całości ( zagadnień, działów, systemów).
Dyskusja
Metoda polegająca na wymianie zdań między nauczycielem, a uczniem lub miedzy uczniami, przy czym zdania te są odzwierciedleniem własnych poglądów, bądź innych osób. Dyskusję cechuję odmienność stanowisk oraz próba znalezienia stanowiska nadającego się do akceptacji przez ogół uczestników. Można wyróżnić kilka odmian dyskusji:
Rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązania problemu;
Ukierunkowana na kształtowanie przekonań młodzieży;
Celem jest uzupełnienie własnej wiedzy (przez uczniów).
Wykład
Polega na bezpośrednim lub pośrednim przekazywaniu wiedzy jakiemuś audytorium. Tą metodę stosuje się zazwyczaj w wyższych klasach szkół podstawowych, szkołach średnich ogólnokształcących i zawodowych oraz w szkołach wyższych jak również w pracy oświatowej (m.in. za pośrednictwem radia i telewizji). Aktywne uczestniczenie w wykładzie wymaga wiele wysiłku oraz dojrzałości umysłowej. Od wykładowców wymaga się opanowania sztuki wykładania, a więc poza kompetencją merytoryczną, aby wiązali treść wykładu z życiem, używali trafnych i interesujących przykładów, starannie i obrazowo się wysławiali, logicznie budowali cały wykład i systematycznie przedstawiali jego treść. Rozróżnia się kilka typów wykładów:
Wykład konwencjonalny (treść jest bezpośrednio podawana w gotowej formie do zapamiętania);
Wykład problemowy ( ilustracja jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego);
Wykład konwersatoryjny (przeplatanie fragmentów wykładu mówionego z wypowiedziami słuchaczy, bądź z wykonywaniem przez nich zadań teoretycznych lub praktycznych).
Praca z książką
Źródłem informacji dla uczniów ma być nie tylko obserwacji i żywe słowo nauczyciela , lecz także słowo drukowane. Wszelkiego rodzaju podręczniki dają uczniom możliwość utrwalenia, rozszerzenia, bądź pogłębienia wiedzy zdobytej na lekcji. Przyswojenie tej metody opiera się na opanowaniu sposobów posługiwania się książką oraz wykorzystywanie środków masowych. Samodzielne posługiwanie się książką lub czasopismem występuje w wszelkim uczeniu. Kilka najczęściej stosowanych sposobów tej pracy to: uczenie się z podręcznika, sporządzanie notatek, bądź posługiwanie się lekturą uzupełniającą.
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy:
Opowiadając się za równorzędnym traktowaniem metod problemowych należy podkreślić, że:
Umożliwiają one funkcjonowanie wiedzy biernej przekształcając ją w wiedzę czynną;
Pomagają wykrywać nowe wiadomości oraz stosować je w praktyce.
Istota metod problemowych sprowadza się do tego, że nie pozwala przechodzić uczniom obojętnie obok sytuacji, której nie umie rozwiązać, lecz wywołując zaciekawienie zmuszają ich do analizy sytuacji, a więc do wyodrębnienia danych, które są dane jak również tych, które są niewiadome, a zarazem do wysunięcia przypuszczeń co do rozwiązania problemu i sprawdzenie wartości tego rozwiązania. Czynności, które wykonuje przy tym uczniowie indywidualnie lub zbiorowo, odbywają się niejako na trzech poziomach poznania:
Konkretów (gdy poszukują danych empirycznych);
Modeli (gdy próbują intuicyjnie lub w pełni świadomie tworzyć modele badanych układów);
Teorii (gdy formułują twierdzenia uogólniające efekty rozwiązania w postaci prawidłowości, praw, zasad, ,norm działania praktycznego.
Zakres metod problemowych wciąż się rozszerza, powstaje wiele nowych modeli i wariantów. Między innymi obok klasycznej metody problemowej wyróżnia się: metodę przypadków, metodę sytuacyjną, burze mózgów, mikronauczanie i gry dydaktyczne.
Klasyczna metoda problemowa
Cechą charakterystyczną tej metody jest swoista przewaga uczenia się nad uczeniem. Polega ona na ciągłej interakcji między nauczycielem, a uczniem, której celem jest uruchomienie sił uczucia, wzbudzenia jego wiary w siebie oraz nabycie przezeń przekonań, że jest on w stanie rozwiązać coraz to trudniejsze problemy. Jest to więc nie tylko kształcenie, ale wychowanie do umysłowej wolności i moralnej niezłomności. Metoda ta wymaga dużego kunsztu nauczycielskiego. Powinien on gruntownie znać treść nauczania oraz mieć umiejętność zainteresowania uczniów problemem.
Metoda przypadków
Polega na rozpatrzeniu przez uczniów opisu jakiegoś przypadku (np. na temat odkryć naukowych, przestępstw, produkcji, handlu) i rozwiązaniu jakiś trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku. Uczniowie otrzymują opis wraz z kilkoma pytaniami, na które trzeba odpowiedzieć, następnie uczestnicy sesji formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel udziela na nie odpowiedzi. Prowadzi to do konfrontacji niektórych argumentów uczniów, z prawdziwością odpowiedzi nauczyciela, dzięki czemu mogą on wykryć błędy we własnym rozumowaniu.
Metoda sytuacyjna
Podobna do metody przypadków. Polega na wprowadzeniu uczniów w jakąś złożoną sytuację, za której takim lub innym rozwiązaniem przemawiają racje „za” lub „przeciw”. Zadaniem uczniów jest zrozumieć tę sytuację, podjąć decyzje w sprawie jej rozwiązania, a następnie przepowiedzieć jej skutki tej decyzji oraz innych ewentualnych zmian. Jest ona trudna w realizacji, ponieważ wymaga przygotowania wielu środków dydaktycznych. Pojawiają się także trudności merytoryczne u uczniów, wynikające z doświadczania wielu nieznanych reguł oraz formułowania dojrzałego osądu.
Giełda pomysłów
Metoda ta nosi nazwę burza mózgów. Polega ona na zespołowym wytwarzaniu pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania, przy czym chodzi w niej, aby zespół odnalazł jak najwięcej nowych pomysłów (niekiedy zaskakujących, co stwarza atmosferę swobody i współzawodnictwa). Giełda pomysłów obejmuje:
Wytwarzanie sytuacji problemowej;
Wytwarzanie pomysłów;
Sprawdzanie, wartościowanie i wybór najlepszych pomysłów.
Mikronauczanie
Metoda twórczego uczenia się założonych czynności praktycznych, szczególnie spopularyzowana w procesie kształcenia kandydatów na nauczycieli. Małe grupy obserwują wybrany fragment lekcji trwający od 5 do 20 minut, a następnie dokonują analizy i oceny, aby kolejny członek z grupy mógł ją przeprowadzić w lepszy sposób. Metoda ta pozwala w szybki sposób opanować wybrane czynności nauczycielskie.
Gry dydaktyczne
Posiada ona wiele odmian, jednak wspólną ich cechą jest obecność pierwiastka zabawy w każdej z nich. Zabawa jest działaniem wykonanym dla przyjemności. Obok tego terminu pojawia się także termin – gra. Gra to taka odmiana zabawy, która polega na przestrzeganiu pewnych reguł. Spełnia ona funkcje kształtująco – wychowawczą: służy procesowi poznania, uczy szacunku do pewnych norm, umożliwia współdziałanie, sprzyja uspołecznianiu, przyzwyczaja do wygrywania i przegrywania. W obrębie dydaktyki ogólnej chodzi głównie o gry dydaktyczne takie jak gry inscenizacyjne, gry stymulacyjne, gry logiczne.
Zabawy inscenizacyjne polegają na graniu roli w sytuacji fikcyjnej. Istotnym czynnikiem jest odtwarzanie przez ucznia zachowań jakiejś postaci, wcielenie się w nią. Oznacza to także podporządkowanie się jakimś normą, regułą funkcjonującym w obrębie tych struktur społecznych w jakich ta postać się znajduję, bądź znajdowała.
Gra symulacyjna polega na odtwarzaniu bardziej złożonych sytuacji problemowych, wymagających samodzielnego dziania.
Metody waloryzacyjne (eksponujące)
Jest to grupa metod, w której występuje duże bogactwo odmian, zależnie od rodzaju wartości zmienia się sposób ich eksponowania i wpływania na takie składniki osobowości jak: uczucia, przekonania światopoglądowe, postawy, system norm i charakter. Metody te dzielą się na
impresyjne i ekspresyjne.
Metody impresyjne
Metody impresyjne sprowadzają się do uczestnictwa dzieci i młodzieży, czy dorosłych w odpowiednio eksponowanych wartościach: społecznych, moralnych, estetycznych, naukowych. Polega ona na wywołaniu w uczniach takich czynności jak:
Zdobywanie informacji o dziale eksponowania i jego twórcy;
Pełne skupienie w toku ekspozycji dzieła;
Stosowanie form aktywności własnej uczestników, wyrażającą główne ideę dzieła;
Konfrontacja tej idei z zasadami postępowania uczestników i ewentualnie wyprowadzenie wniosków praktycznych co do ich własnych postaw i własnego postępowanie.
Metody ekspresyjne
Polegają one na stwarzaniu sytuacji, w której uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają dane wartość , wyrażając niejako siebie, a zarazem je przeżywając. Ocena pojawia się tu w abstrakcyjnej postaci: jest częścią przeżycia i jej nieuchronną konsekwencję.
Metody praktyczne
Metody te zajmują się tą stroną osobowości wychowanków, która decyduje o wpływie człowieka na rzeczywistość. Wpływ ten wywiera przede wszystkim przez swoją pracę jako dzielność skierowaną na rzeczy i ludzi z zamiarem dokonywania w nich zmian. Zmieniając rzeczywistość w sposób rozumny, człowiek jednocześnie zmienia siebie, kształtuje osobowość, przekonania, postawy, swój stosunek do pracy, a zaraz wytwarza u siebie potrzebę pożytecznego działania oraz doskonalenia własnych kompetencji.
Metody ćwiczebne
Mają one na celu usprawnienie uczniów do udziału w realnych zadaniach wytwórczych. Postawę ich stanowi ćwiczenie. Ćwiczenie jest wielokrotnym wykonaniem jakichś czynności dla nabycia wprawy i uzyskania coraz wyższej sprawności w działaniach umysłowych i praktycznych. Każda czynność opiera się na jakiś zasadach, ma swoje teoretyczne podłoże. W procesie intelektualizacji ćwiczeń (zrozumieniu) ważne jest uświadomienie sobie przez ucznia celu ćwiczenia oraz modelu działania, który ma być zrealizowany. Ważne jest uświadomienie sobie reguł działania, jak i sposobów wykonywania działań i wyników działania. Mniej ważne są wiadomości o treściach i materiałach. Metody ćwiczebne sprowadzają się do kształtowania umiejętności i nawyków, niezbędnych przy wykonywaniu różnych zadań. Wiele umiejętności wymaga więcej miejsca i czasu, aby opanować umiejętności posługiwania się narzędziami pracy oraz wykonywania prostych czynności produkcyjnych.
Metody realizacji zadań wytwórczych
Polegają one na bezpośredniej realizacji zadań wytwórczych są to równie zróżnicowane jak metody ćwiczebne. Mają one polegać na kierowaniu zajęciami, w czasie których uczniowie wykonują prace użytkowe z drewna, szkła, metalu czy mas plastycznych, sporządzają różne obiekty, urządzają boisko szkolne czy wykonują prace wytwórcze w gospodarstwach rolniczych. Wszelkie te prace przebiegają wg pewnego toku, którego przestrzeganie daje większa wydajność. Są to:
Uświadomienie sobie przez uczniów celu, warunków i środków oraz efektu końcowego realizacji danego zadania;
Opracowanie modeli pracy, które mają być wykonane, oraz harmonogramu czynności;
Przygotowanie materiałów i narzędzi – na podstawie odpowiednich informacji o nich;
Wykonanie pracy;
Samokontrolę i kontrolę wykonach prac, ich indywidualną lub zbiorową ocenę.
Tok ten ulega pewnym zmianom, gdy dotyczy przypadku rozwiązywania problemów praktycznych. Jest to:
Powstanie sytuacji problemowej;
Wytwarzanie pomysłów rozwiązania i wybór najlepszych pomysłów;
Wykonanie planowanych przedmiotów;
Indywidualna i zespołowa ocena wykonanych przedmiotów.
Przestrzeganie tych toków ma duże znaczenie wychowawcze, ponieważ przyzwyczaja do respektowania właściwego toku czynności nawet pod nieobecność nauczyciela. Nauczanie staje się w tym przypadku wychowaniem przez pracę.