Sarmatyzm jako ideologia szlachecka
Sarmatyzm – Ideologia i kultura szlachty polskiej panująca od schyłku XVI do połowy XVIII wieku. Wywodziła się z mitu, według którego szlachta polska pochodziła od Sarmatów - Czyli starożytnego ludu zamieszkującego niegdyś między Dolna Wołga a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę.
1. Myśl polityczna
Sarmaci wierzyli w szczególną rolę Polski, która miała być oazą złotej wolności, otoczoną przez państwa absolutystyczne. Przeważały idee republikańskie: praworządność, tolerancja religijna, samorządność i wybieralność urzędników – także króla. Ustrój polityczny polski uważany był za najlepszy na świecie. Podstawę prawną Polski tworzyły prawa kardynalne1, czyli Artykuły Henrykowskie2 oraz pacta conventa3 i liberum veto4. Każdą próbę naruszenia tych praw traktowano jak najgorszą zbrodnię.
2. Zwyczaje sarmackie
W życiu sarmatów bardzo ważne było życie towarzyskie – w szczególności więzy rodzinne. Często przyjmowano gości; urządzano uczty zakrapiane alkoholem. Nie wdawano się jednak w bójki – każdy dbał o swój honor. Nieraz na uczty były brane pożyczki – po to, aby pokazać swoje bogactwo, i że niczego im nie brakuje. Pojawiło się wtedy powiedzenie: „zastaw się, a postaw się”.
Ślub brano w młodym (20-30 lat) wieku. Zwykle małżonkowie nie pobierali się z miłości, tylko dla majątku. Rodziło się dużo dzieci, ale spora część z nich umierała w młodym wieku – przyczynami były słaby rozwój medycyny, oraz brak higieny.
3. Pogrzeby
Pogrzeby sarmatów miały bardzo bogatą formę. Były to ceremonie, do których przygotowywano się wiele miesięcy. Na czele konduktu żałobnego zwykle jechał archimimus – czyli postać w zbroi zmarłego, odgrywająca jego rolę.
Popularność wśród szlachty zdobyły portrety trumienne – podkreślały one bogactwo, oraz znaczenie zmarłego za życia.
1 Prawa kardynalne – ustawy przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie, zwanym "Repninowskim". Obejmowały podstawowe zasady ustrojudemokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.
2 Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani) – akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczypospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.
3 Pacta conventa (z łac. warunki uzgodnione) – załącznik artykułów henrykowskich, umowa o charakterze publicznoprawnym podpisywana w czasiesejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego w drodze wolnej elekcji króla. Umowy te redagowane były w czasie sejmu elekcyjnego przez reprezentantów sejmu i senatu oraz przez reprezentantów wszystkich kandydatów na tron Rzeczypospolitej z osobna. W paktach konwentach znajdowały się osobiste zobowiązania króla.
4 Liberum veto – zasada ustrojowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dająca prawo każdemu z posłów biorących udział w obradach Sejmu do zerwania ich i unieważnienia podjętych na niej uchwał.
4. Strój
Strój sarmacki był dostojny, bogaty i barwny. Jego podstawę tworzył żupan – (długa, męska suknia z bogatymi zdobieniami i uszyta z drogiego materiału). Na niego ubierano kontusz (szata wierzchnia), a gdy było zimno – delię (rodzaj płaszcza). Na nogach noszono szarawary (długie, szerokie spodnie). Na głowę natomiast wkładano kołpak z czaplimi piórami. Nieodłącznym elementem stroju szlachcica była także karabela – ozdobna szabla z rękojeścią ukształtowaną na wzór głowy orła.