Kryteria poprawności językowej
Klasyfikacja i przyczyny błędów językowych
Najczęstsze błędy i ich typy. Stosowność stylistyczna.
Poprawność fleksyjna; rzeczownika, czasownika, przymiotnika, zaimka.
Moda językowa i jej wpływ na poprawność języka.
Leksykalne środki stylistyczne.
Sposoby bogacenia słownictwa Neologizmy. Zapożyczenia.
1..KRYTERIA POPRAWNOŚCI JĘZYKOWEJ zasady, zgodnie z którymi oceniamy poprawne lub błędne użycie danych wyrazów, wyrażeń i konstrukcji składn. Ustalone k.p.j. pozwalają określić zjawisko jęz. ze względu na jego przydatność funkcjonalną, zgodność z systemem, zwyczajem społ.; służą kulturze jęz. i polityce jęz. Wyróżniamy: k. ekonomiczności środków językowych polegające na określeniu przydatności funkcjonalnej, ekonomicznej, użytych elementów jęz., np. tendencja do tworzenia skrótów i skrótowców (stoczniowiec - pracownik stoczni, podstawówka - szkoła podstawowa, pekaes - PKS, cedet - CDT). K. estetyczne - ocenia poprawność jęz. i stylistyczną wypowiedzi z estetycznego punktu widzenia; ma zastosowanie głównie w ocenie ekspresji jęz. poetyckiego, jest z zasady subiektywne, emocjonalne. K. formalno-logiczne - poddaje ocenie poprawność pod względem logicznej interpretacji formy jęz. i prawidłowości jej struktury, np. w zdaniu idę na stołówkę, na miasto zamiast poprawnie: idę do stołówki, do miasta. K. geograficzne - polega na ocenie użycia regionalizmów w sytuacji dokonania wyboru między tradycją jęz. warszawską i krakowską, np. krakowska rączka to w Warszawie obsadka; sagan to w Krakowie czajnik, a w Warszawie garnek z żeliwa; w Krakowie mówi się doktor, w Warszawie doktór. Dziś kryterium to jest coraz rzadziej obecne w polszczyźnie ogólnej. K. historyczne - ocenia poprawność użytych środków jęz. na podstawie języka pisarzy minionych epok, daje pierwszeństwo formom od dawna używanym w jęz., np. u Kochanowskiego, Mickiewicza, Sienkiewicza. K. narodowe - ocenia poprawność językową z perspektywy czystości jęz.; mając do wyboru dwa równorzędne środki językowe, rodzimy i obcy - przyznaje pierwszeństwo rodzimemu, np. dom towarowy zamiast supermarket, uczestniczyć zamiast partycypować. K. społeczne - poprawność jęz. ocenia wedle zasad obowiązujących w normatywnych słownikach jęz. pol., np. w Słowniku języka polskiego, Słowniku poprawnej polszczyzny, Słowniku wyrazów bliskoznacznych itd.
BŁĘDY GRAMATYCZNE
Błędy fleksyjne:
wybór niewłaściwej postaci wyrazu,
wybór niewłaściwego wzorca odmiany,
wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego,
wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej,
nieodmienienie wyrazu, posiadającego swój wzorzec deklinacyjny,
odmienienie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany.
Błędy składniowe:
w zakresie związku zgody,
w zakresie związku rządu,
w używaniu przyimków,
w zakresie używania wyrażeń przyimkowych,
niepoprawne skróty składniowe,
niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania,
konstrukcje niepoprawne pod względem szyku,
zbędne zapożyczenia składniowe.
BŁĘDY LEKSYKALNE
Błędy słownikowe (wyrazowe):
neosemantyzacja; używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu,
mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne stosowanie,
posługiwanie się pleonazmami,
nadużywanie wyrazów modnych.
Błędy frazeologiczne:
zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku,
zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników,
zmiana znaczenia frazeologizmu,
użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.
Błędy słowotwórcze:
używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi,
zastosowanie niewłaściwego formantu,
wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej.
BŁĘDY FONETYCZNE
Niepoprawna wymowa:
pojedynczych głosek,
grup głoskowych.
Literowe odczytywanie wyrazów:
Redukcja głosek i grup głoskowych,
Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych.
BŁĘDY STYLISTYCZNE (UŻYCIA)
Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do jej funkcji:
używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych,
używanie elementów potocznych o charakterze publicznym,
stylizacja językowa nie mająca uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi.
naruszenie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu:
BŁĘDY ZEWNĘTRZNOJEZYKOWE (ZAPISU)
Błędy ortograficzne:
używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie,
niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; także niewłaściwe użycie dywizu,
niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów.
Błędy interpunkcyjne:
brak właściwego znaku interpunkcyjnego (zwłaszcza przecinka),
zbędne użycie znaku interpunkcyjnego,
użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.
Nieświadome, nieuzasadnione odstępstwo od obowiązującej normy językowej nazywamy błędem językowym. Najbardziej rażące są te błędy, które naruszają elementarne zasady gramatyczne i stylistyczne, przez co czynią wypowiedz niezrozumiałą, niejasną.
Błędy językowe możemy podzielić na:
BŁĘDY ZEWNĘTRZNOJĘZYKOWE (błędy zapisu) Błędy ortograficzne - niewłaściwe litery i dwuznaki (rz-ż, ó-u itp.); niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; złe użycie małej i wielkiej litery. Błędy interpunkcyjne - brak lub niewłaściwe użycie znaku interpunkcyjnego. Błędy graficzne - przestawianie, opuszczanie lub zamiana liter; złe, nieczytelne łączenie liter w wyrazie; błędne dzielenie wyrazów.
BŁĘDY WEWNĄTRZJĘZYKOWE Błędy systemowe (językowe) błędy gramatyczne składniowe - niepoprawne konstrukcje składniowe; błędy w szyku zdania; błędy w budowaniu związku zgody i rządu; niepoprawne użycie imiesłowowego równoważnika zdania; fleksyjne - użycie niewłaściwej formy gramatycznej; odmienianie wyrazów nieodmiennych; błędy leksykalne słownikowe - użycie wyrazu w złym znaczeniu; frazeologiczne - użycie związku frazeologicznego w złym znaczeniu; stworzenie połączenia wyrazowego nie mającego miejsca w naszej kulturze; kontaminacja - czyli skrzyżowanie dwóch różnych związków frazeologicznych; słowotwórcze - użycie konstrukcji zbudowanej niezgodnie z polskim modelem słowotwórczym; błędy fonetyczne - powstają wtedy, gdy niepoprawnie wymawiamy głoski lub grupy spółgłoskowe, niepoprawnie akcentujemy wyrazy. Błędy użycia (stylistyczne) - wypowiedzi np.: używanie kolokwializmów w oficjalnym przemówieniu. Do błędów stylistycznych zaliczymy również używanie tego samego wyrazu w bliskim sąsiedztwie i przeładowanie tekstu zapożyczeniami.
4. POPRAWNOŚĆ FLEKSYJNA
2.Rzeczownik. Cechy gramatyczne rzeczowników. Temat fleksyjny rzeczownika. Paradygmaty fleksyjne rzeczowników: podział na deklinacje. Końcówki równoległe rzeczownika oraz kryteria ich repartycji. Formy synkretyczne rzeczownika. Formy nieregularne rzeczowników.
3. Przymiotnik. Cechy gramatyczne przymiotników. Formy fleksyjne przymiotnika. Paradygmaty fleksyjne przymiotnika, podział na deklinacje. Kryteria doboru końcówek fleksyjnych. Formy stanowiące pozostałość odmiany rzeczownikowej przymiotników.
4. Czasownik. Cechy gramatyczne czasowników. Tematy fleksyjne (formotwórcze) czasownika. Paradygmat fleksyjny czasownika. Podział na koniugacje. Typy strukturalne form fleksyjnych czasownika. Formy finitywne i niefinitywne. Czasowniki niefleksyjne. Aspekt jako kategoria przejściowa między słowotwórstwem a fleksją.
5. Zaimek. Klasy znaczeniowe zaimków: zaimki osobowe, zwrotne, pytajne, nieokreślone, przeczące. Morfologiczne właściwości zaimków.
RZECZOWNIK
Ten typ odmiany jest mocno zróżnicowany, zwłaszcza w liczbie pojedynczej, gdzie daje się wyodrębnić szereg typów odmiany; odrębne końcówki charakteryzują też rzeczowniki poszczególnych rodzajów gramatycznych. Należy pamiętać, że:
według deklinacji męsko-nijakiej odmienia się większość rzeczowników męskich i wszystkie nijakie (o ile w ogóle są odmienne);
według deklinacji żeńskiej odmieniają się rzeczowniki żeńskie i niektóre rzeczowniki męskoosobowe, w tym wszystkie zakończone na ~a, np. mężczyzna,
według deklinacji żeńskiej odmieniają się niektóre rzeczowniki męskoosobowe zakończone na ~o, np. tato;
inne rzeczowniki m-os. na ~o należą do deklinacji męsko-nijakiej, np. maestro, dziadzio;
w obrębie deklinacji żeńskiej wyróżnia się deklinacje: samogłoskową twardą ( np. kobieta), samogłoskową miękką ( np. ziemia) i spółgłoskową, np. kość; podział na deklinacje twardą i miękką w obrębie deklinacji męsko-nijakiej jest mniej wyraźny;
rzeczowniki dekl. żeńskiej samogłoskowej są rodzaju żeńskiego (np. kobieta, skrobia) lub męskoosobowego (poeta, hrabia);
rzeczowniki dekl. żeńskiej spółgłoskowej są rodzaju żeńskiego z wyjątkiem archaicznego dziś m-os. mość;
w liczbie mnogiej nie ma wyraźnego podziału na deklinacje;
rzeczowniki nijakie obcego pochodzenia zakończone na ~um są nieodmienne w liczbie pojedynczej (odmieniają się w liczbie mnogiej);
rzeczownik m-os. państwo występuje formalnie w liczbie pojedynczej, choć składniowo jest to liczba mnoga we wszystkich przypadków.
CZASOWNIK
Charakterystyczną właściwością czasowników jest także to, że ich formy nie opierają się na jednym temacie podstawowym, modyfikowanym wskutek występujących w nim zmian tematycznych, lecz na dwu zasadniczych tematach – czasu teraźniejszego i czasu przeszłego. Tak więc tryb rozkazujący, imiesłów przymiotnikowy, czynny i przysłówkowy współczesny są oparte na temacie czasu teraźniejszego, bezokolicznik zaś, imiesłów przymiotnikowy bierny i przysłówkowy uprzedni mają za punkt wyjścia temat czasu przeszłego.
Tematy te wyodrębniamy z form osobowych. Pierwszy z nich otrzymujemy po odrzuceniu końcówek 1. i 2. os. l.p. czasownika odmienianego w czasie teraźniejszym trybu oznajmiającego bior- ę, bierz- esz , pisz- ę, pisz- esz lub 1. os. l.p. i 3 os. l.m. czyt-am, czytaj-ą; um(i)- em, umiej- ą. Temat czasu przeszłego wydzielamy z formy 3 os. l.p. czasownika odmienianego w czasie przeszłym: bra-ł, niósł-ł. Umiejętność wyodrębniania obu tematów czasownika jest bardzo ważna dla urabiania jego form.
5 MODA JĘZYKOWA I JEJ WPŁYW NA POPRAWNOŚĆ JĘZYKA. Bardzo wazna role w kszaltowaniu jezyka odegrala moda. U poczatkow polskiej panstwowosci nowa religia otworzyla drzwi przez kulture Zachodu. Lacinski alfabet utorowal droge kulturze pisma a sam jezyk lacinski wplynal na powiekszenie zasobu narodowego slownictwa. W XVII wieku nastepuje obniżenie poziomu jezyka narodowego oraz spadek jego prestizu. Warstwa szlachecka pod wplywem mody makaronizuje wprowadzajac lacinskie frazy, nie przestrzegając ich poprawnosci, srodowisko dworskie i magnackie ulega modzie na francuszczyzne. W XVIII wieku dochodzi do całkowitego odrzucenia laciny i wysuniecia na plan pierwszy jezyka narodowego, ustabilizowania ortografii i skladni. Przez caly wiek XIX walka o jezyk ojczysty byla podstawowym zalozeniem pisarzy i warstwy wyksztalconej. Po odzysakniu niepodleglosci , w wyniku kolejnych przemian cywilizacyjnych
duza popularnoscia zaczely sie cieszyc neologizmy smialo wykorzystywane rowniez w powojennej poezji lingwistycznej. Wplyw ideologii socjalistycznej zaznaczyl sie szczegolnie w jezyku oficjalnym kształtując tzw. nowomowe, ktorej przeciwstawiano sie poprzez tzw. Kontrmowienie polegajace na ironicznym wykorzystywaniu naduzywanych przez politykow frazeologizmow. Przemiany polityczne po roku '89 znalazly po raz kolejny odzwierciedlenie w jezyku, powodujac obawe, iz angielszczyzna zagraza systemowi jezyka polskiego zwiekszajac kalk jezykowych i wzorow zachowan.
Argumenty:
1) kontekst spoleczno- kulturowy polskich przemian jezykowych a) wplyw makaronizmow na obraz jezyka staropolskiego
b) zapozyczenia zjezyka francuskiego - tzw. gallomania w XV i XVII wieku c) anglicyzmy w jezyku polskim - okres miedzywojenny : zapozyczenia z dziedziny gospodarki, muzyki (jazz) , filmu - okres powojenny: zapozyczenia z dziedziny mody, techniki, gospodarki, komputeryzacji, nauk scislych
2 czynniki ksztaltujace wspolczesna polszczyzne a) wplyw swiata mediow na obraz jezyka współczesnego b) wplyw literatury obcejna ksztalt jezyka polskiego
3 moda jezykowa w swiadomosci wspolczesnych Polakow a) miedzy snobizmem b) potrzeba jezykowa
4 Ocena wspolczesnego jezyka polskiego z perspektywy mlodego użytkownika
Wnioski: Praktyka jezykowa mlodego pokolenia w ciagu ostatnich kilkunasto lat dowodzi nieslabnacego wplywy jezyka angielskiego ( smsy, czaty). Nagromadzenie doraznych zapozyczen uwarunkowane jest zarowno celem zabawowo- snobistycznym jak i wyraznie praktycznym - rozmowy poswiecone nowej dziedzinie wymagaja uzycia nowych nazw. Im wieksza jednak świadomość jezykowa reprezentuja rozmowcy, tym rzadziej ulegaja chwilowym trendom mody nie kryjac przywiazania do jezyka narodowego.
6. LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE, we współczesnej polszczyźnie słownictwo używane w języku potocznym i artystycznym, wzbogacające zasób i dobór wyrazów o ograniczonym zasięgu; leksykalnymi środkami stylistycznymi są również: neologizmy, makaronizmy, archaizmy, dialektyzmy, regionalizmy, profesjonalizmy, żargony, wulgaryzmy, prozaizmy, synonimy, homonimy, zapożyczenia.
I ŚRODKI LEKSYKALNE
METAFORA- połączenie wyrazów, które wspólnie tworzą nowe znaczenie np. morze myśli
RODZAJE METAFOR :
a) Metonimia (zamiennia): czytać Gombrowicza,
b) Synekdocha - pewna część zastępuje całość: serce się smuci, liść się żółci na drzewach, włos siwieje na głowie
c) Peryfraza (omówienie) -jeden wyraz zostaje zastąpiony wieloma
d) Eufemizm (złagodzenie): zamiast kłamiesz - masz nieczyste sumienie
e) Hiperbola (wyolbrzymienie): jej oczy większe od słońca
f) Litota - przeciwieństwo hiperboli
g) Synestezja - wymieszanie cech przypisanych danemu zmysłowi z innym zmysłem np. widzieć myśli,
h) Animizacja -ożywienie przedmiotów
i) Personifikacja ( uosobienie) - nadanie przedmiotom i naturze cech ludzkich np. Drzewo skryło
j) Symbol - występuje jako znak językowy. Posiada wiele znaczeń i możliwa jest wieloraka interpretacja
k) Alegoria - zawiera jedno znaczenie ukryte poza bezpośrednim
i) Ironia - prawdziwe znaczenie jest zaprzeczeniem wypowiedzianego.
RODZAJE PORÓWNAŃ
Porównanie - rodzaj figury stylistycznej polegający na skomponowaniu słów w celu uwydatnienia podobieństw
np. wielki jak dąb, splecione ręce jak bukiety róż.
a) porównanie homeryckie - drugi człon jest znacznie bardziej rozbudowany, pojawia się w poezji epickiej
np. "Iliadzie " lub "Trenach" Kochanowskiego
b) porównanie tautologiczne - but jak but
EPITET- wyraz określający rzeczownik w celu uwydatnienia danej cechy. Ze względu na część mowy można wyróżnić epitet:
rzeczownikowy - dom gigant
przymiotnikowy - granitowe skały
imiesłowowy - tańczący ptak
bezpośredni - wypowiedziany wprost - patrzyłem na drżącą kobietę , nędzne łachmany
dynamiczny - opisuje przedmiot w czasie ruchu - w szumnym polocie rozhukanych grzyw
metaforyczny - tworzy przenośnie wspólnie z opisywanym przedmiotem. Wyróżniamy tu oksymoron, czyli zestawienie przeciwstawnych wyrazów - gorący lód
ozdobny - nadawany bez względu na kontekst - perłowe zęby
parzysty- podwójny - łzy czyste, rzęsiste,
potrójny - w tym wieku starczym, słabym, okrutnym
LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE:
1). Hiperbola - polega na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk.
2). Peryfraza - polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym.
3). Archaizm - wyraz, konstrukcja składowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy, to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne
4). Eufemizm - wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane.
5). Epitet - wyraz (najczęściej jest nim przymiotnik) określający rzeczownik, epitet jest również środkiem poetyckim.
7 SPOSOBY BOGACENIA SIĘ SŁOWNICTWA
a) derywacja-to proces tworzenia nowych wyrazów za pomocą formantów (przedrostków, przyrostków), np. piękny/prze-piękny (zastosowanie przedrostka), nauczyciel/nauczycielka (użycie przyrostka), Umożliwić (przedrostek-podstawa słowotwórcza-przyrostek). Derywacja wsteczna to tworzenie wyrazów przez odrzucenie formantów, np. chwytać-chwyt-, czołgać-czołg, dźwigać-dźwig. Od czasowników można tworzyć nowe czasowniki, np. pracować-zapracować, od czasowników rzeczowniki, np. kopać - kop+arka, od przymiotników czasowniki, np. gruby-po+grub+ić, od rzeczowników czasowniki, np. korzeń-wy+korzeń+ić, od wyrażeń przyimkowych przymiotniki, np. pod rękę-pod+ręczny, od wyrażeń przyimkowych rzeczowniki, np. na szyi-naszyjnik. Czyli od jednych części mowy można tworzyć inne. Często wyrazy pochodne stają się podstawowymi dla innych wyrazów.
b) wyrazy o znaczeniu przenośnym - powstają przez przenoszenie cechy jednego wyrazu na drugi, np. bieg pocisku-zestawienie realne, bieg sprawy-znaczenie przenośne, oraz poprzez zestawienie odpowiednich słów, np. wyraz tchórz jako nazwa realna zwierzęcia i wyraz człowiek-tchórz znaczenie przenośne (człowiek bojaźliwy). Wyrazy o znaczeniu przenośnym wzbogacają słownictwo nie tylko poprzez zwiększenie liczby słów, ale przede wszystkim liczby ich znaczeń (np. złote ręce, kamienne serce).
c) zapożyczenia - możemy podzielić na właściwe (wyrazy przyjęte bezpośrednio z jakiegoś języka, np. z języka niemieckiego druk, ratusz, z łaciny egzamin, audycja, z języka angielskiego koks, brydż, z języka francuskiego bufet, grypa), repliki czyli kalki językowe (wyrazy, których części składowe są tłumaczeniami słów obcych), np. Welt w języku niemieckim świat-anschaung-pogląd=światopogląd, sztuczne (wyrazy utworzone ze składników należących do języków obcych), np. tele na odległość-z języka greckiego+visio- obraz-z łaciny = powstał wyraz telewizja). Zapożyczenia wzbogacają słownictwo, jeżeli nie mają odpowiedników polskich, np. arogancki. Bezcelowe stosowanie zapożyczeń prowadzi do zachwaszczenia języka (świadczą o tym choćby XVII wieczne makaronizmy).
d) kompozycja (tworzenie wyrazów złożonych) to łączenie w całość dwu lub więcej wyrazów bądź ich tematów. Zależnie od sposobu ich połączenia rozróżniamy trzy typy wyrazów złożonych: zestawienia, zrosty, złożenia.
- zestawienia - stanowią nazwę przedmiotu lub pojęcia, np. maszyna do pisania, wieczne pióro, czarna jagoda
-zrosty - zespolenie dwu lub więcej wyrazów pisanych łącznie i traktowanych jako jeden wyraz pod względem akcentu, np. Wielkanoc, lekceważyć, dotychczas, widzimisię
- złożenia - zespolenie członów wyrazowych za pomocą formantu "o" gdy pierwszy człon jest rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, zaimkiem lub za pomocą formantów "i", "y", gdy pierwszy człon jest pochodzenia czasownikowego, np. białogłowa, listopad, lekkomyślny, samochód, pucybut .
e) skrótowce - to wyrazy utworzone przez połączenie liter lub sylab wyrazów stanowiących skracaną nazwę. Skrótowiec zastępuje całą grupę wyrazów i może podlegać normalnej odmianie.
Rozróżniamy następujące rodzaje skrótowców:
- literowce (czytamy nazwy liter, np. PKO=Pekao, PKP=Pekape),
- głoskowce (czytamy nazwę głosek, np. ZUS=Zus, PAN=Pan),
- sylabowce (grupowce, np. Pafawag, żelbet=żelazo-beton, czytamy sylaby lub grupy liter skróconych wyrazów),
- skrótowce mieszane (czytamy nazwy liter, głosek-sylab, np. CPLiA=Cepelia, CEZAS=Cezas).
f) neologizmy - to wyrazy, wyrażenia nowo utworzone w danym języku. Powstają one z konieczności nazwania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa. Dzielimy je na słowotwórcze, znaczeniowe, wyrazy zapożyczone, neologizmy artystyczne. Rodzaje neologizmów omówiliśmy już wcześniej, nie ma więc potrzeby do tego zagadnienia wracać. Wspomnijmy natomiast o innych jeszcze sposobach wzbogacania słownictwa. A należą do nich:
- słownictwo specjalne - wyrazy wiążące się z rozwojem poszczególnych dziedzin nauki i techniki. Słowa te, często niezrozumiałe dla ogółu, są niezbędne dla określonego kręgu specjalistów. Do słownictwa specjalnego należy zasób nazw i terminów stosowanych na oznaczenie pojęć i przedmiotów należących do tych dziedzin, np. w matematyce-logarytm, sinus, tangens, w fizyce-wektor, amplituda, w chemii-elektroliza, pierwiastek, w biologii-symbioza, fotosynteza.
- słownictwo środowiskowe - charakterystyczne dla jakiegoś środowiska, np. dla uczniów, aktorów, myśliwych czy sportowców, np. w łowiectwie: wadera-wilczyca, cieciorka-samica cietrzewia.
- wyrazy wieloznaczne - słowa posiadające wiele różnorakich znaczeń np. ognisko, bałwan. Słownictwo w swoim historycznym rozwoju wzbogaca się nie tylko pod względem liczby wyrazów, ale przede wszystkim liczby ich znaczeń. Znaczenie wyrazów zależy też od kontekstu, np. wyraz dobry zmienia znaczenie w zależności od tego, z jakim wyrazem go zestawimy: dobry człowiek-szlachetny, uczynny, dobry but-wygodny, mocny, dobry interes-korzystny.
NEOLOGIZMY
Neologizmy - przeciwieństwo archaizmów; słowa nowe; innowacje. Tworzone są przede wszystkim z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa. Neologizmy uzasadnione i potrzebne przestają byc neologizmami, gdy się upowszechnią i wejdą na stałe do języka ogólnonarodowego.
Neologizmy dzielimy na:
neologizmy obiegowe - powstają anonimowo i szerzą się początkowo w wypowiedziach ustnych jako środki codziennej komunikacji jezykowej.Ich funkcją jest nazywanie i przekazywanie informacji.
neologizmy artystyczne - są formą ekspresji artystycznej, pojawiają się w konkretnym tekście, z zasady pisanym, mają określonego twórcę (Norwid, Leśmian). Służą wywoływaniu doznań artystycznych.
Neologizmami, w większości języków europejskich, nazywane są wyrazy powstałe po II wojnie światowej.
Wyróżnia się neologizmy:
słowotwórcze - nowe wyrazy pochodne, na przykład zgarniać - zgarniarka; beton - betoniarka. Są to wyrazy tworzone od wyrazów istniejących w języku przez dodawanie przyrostków i przedrostków (zimowisko, odrzutowiec), lub odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego (czołg, dźwig), bądź przez zestawienie początkowych elementów skrótów (ZUS).
znaczeniowe (semantyczne) - powstałe w ten sposób, że istniejącym wyrazom nadaje się nowe znaczenie. Na przykład ślimak - spiralna trasa łącząca dwa pasma autostrady; korek - tłok, zahamowanie ruchu
frazeologiczne - związki nowo utworzone (pirat drogowy, stan nieważkości, środki finansowe).
zapożyczone - wyrazy przeniesione do naszego języka z języków obcych, często w dosłownym brzmieniu i dosłownej pisowni (komputer, nokaut, atelier, alibi).
Źródła neologizmów:
konieczność nazywania nowych zjawisk
tendencja do wprowadzania nazw polskich zamiast obcych (helikopter - śmigłowiec).
tendencja do skrótowości (zabiegówka, przegubowiec).
ZAPOŻYCZENIA
Zapożyczenia językowe polegają na wprowadzaniu do języka różnych elementów obcych.
Rodzaje zapożyczeń:
1. właściwe – dotyczą wydarzeń historycznych (przechodzi cały wyraz)
a. bezpośrednie – wyrazy, które znalazły się w polszczyźnie w związku z okupacją niemiecką podczas II wojny światowej – Wermacht, gestapo, Volskdutsche;
b. pośrednie – zapożyczenia średniowieczne dotyczące liturgii chrześcijańskiej – z języka łacińskiego (rzadziej greckiego) za pośrednictwem czeskim – chrzest, ofiara, anioł, kielich, diabeł, msza;
c. szesnastowieczne – z języka włoskiego (ślub Zygmunta Starego z królową Boną) – marcepan, seler, kalafior, bransoleta, bankier, pałac, tort, bank;
d. z języka angielskiego – charakterystyczne dla XX w. oraz czasów współczesnych – dotyczą sportu, kultury masowej, ekonomii, informatyki, życia codziennego (po 89r.)
2. kalki – czasopismo (j. niem. Tzai + szift – czas + pismo), być na topie;
3. sztuczne – neologizmy z cząstek różnych języków – dwie cząstki obce (telewizja – tele z gr. „na odległości” i wizja z łac. „widzieć”);
4. hybrydy – cząstka polska + obca – być na topie, jest O.K., super zabawa, zabukować (zarezerwować), jest cały happy;
5. semantyczne – mysz (część komputera).
Zapożyczenia w dziejach języka polskiego.
Słownictwo polskie dzielimy na rodzime i zapożyczone. Te drugie stanowi zasadniczą grupę leksykalną naszego języka. Pojawia się ono w polszczyźnie od początków jej rozwoju. Jest świadectwem licznych kontaktów politycznych i kulturalnych Polski z innymi krajami. Zapożyczenia są to, bowiem wyrazy, związki frazeologiczne, konstrukcje składowe przyjęte z obcego języka.
Najstarsze zapożyczenia językowe:
Cesarz - z łac. - zapożyczenie z okresu przed przyjęciem chrześcijaństwa. Łacińska podstawa została zapożyczona za pośrednictwem języka Gotów i stała się określeniem władzy.
Pop - za pośrednictwem języków germańskich. Do XV w. był jedną z nazw duchownego. Dziś Pop to duchowny kościoła prawosławnego.
Ksiądz - z germańskiego, jest polskim przekształceniem greckiego wyrazu "kunnigs", wódz, władca. W staropolszczyźnie oznaczał dostojnika świeckiego.
Zapożyczenia wyrazowe dominowały przede wszystkim w słownictwie okresu staro i średniopolskiego.
Okres staropolski - na słownictwo największy wpływ w tym okresie miały języki:
Czeski za pośrednictwem, którego nasz język wzbogacił się o wyrazy związane z:
- sprawami wiary, religii (kościół, ołtarz, msza, opat)
- sprawami politycznymi i kulturalnymi - wpływy powodowały zmianę fonetycznej postaci wyrazów polskich (wiesiele - wesele, sierce - serce)
- innymi zakresami tematycznymi - wyrazy "kmieć" oznaczały człowieka poddanego, wieśniaka, od XIV w. oznaczały człowieka niższego stanu. Wpływy z czeskiego zamierają w XVI w. Przestaje on być językiem wzorcem w związku z renesansowym przekonaniem o ważności języka polskiego.
Niemiecki - zapożyczenia z tego języka pojawiają się w XII i XV w. w związku z osadnictwem niemieckim na ziemiach polskich, dotyczy:
- gospodarki, np. celnik, koszt, murarz
- sądownictwa, np. czynsz, hołd
- organizacji miast i wsi, np. gmina, wójt, rynek, bruk
- wojska, np.: żołnierz, rycerz
Najstarsze zapożyczenia z niemieckiego występują do dziś, np: chleb, deska, kościół, lekarz, misa, wino.
Okres średniopolski - w tym okresie nasze kontakty z innymi krajami znacznie się rozszerzyły, zatem zwiększyła się grupa języków przekazująca nam swoje słownictwo.
Łaciński - stał się językiem elity intelektualnej, kościoła, dyplomacji, administracji, np.: akademia, akt, recepta, aparat, kolumna
Węgierski - (XIVw.) za panowania Batorego, np.: czekan, dobosz, giermek, orszak
Ruski - (XV-XVIw.) za panowania Jagiellonów, np. chłystek, hołota, serdak, chwat
Tatarski - w związku z walkami, np.: basza, buława, kobza, kajdany, ułan
Niemiecki - zapoczątkowany w XVII w. i trwały do końca XVI w.
Włoski - (XVI - XVIIw.) dzięki kontaktom z uniwersytetami, dzięki małżeństwu Zygmunta Starego z Boną. Pożyczki dotyczą: sztuki, rozrywki, ubiorów, ogrodów, wojska, kuchni, np: bank, bankiet, fraszka, kalafior, szpada, torf
Francuskiego - (XVIIw.) głównie na dworze królewskim, ale zapożyczenia nie są liczne: awangarda, batalia, batalion, fryzjer, szarża nasiliły się w XVII w. za panowania Sasów, w okresie oświecenia francuski panował w strefach dyplomacji i arystokracji.
j. niemiecki
wiek XIX - zabór niemiecki i austriacki,
wiek XX - wpływ wojny i okupacji, np.: gestapo, esesman
j. angielski
terminologia sportowa (boks, jacht, finisz, sport, trener)
muzyka (blues, jazz, rock)
informatyka (modem, serwer)
przedsiębiorczość (manager, marketing, dealer)
rozrywka *(pub, walkman, fitness club)
wulgaryzmy
Zapożyczeń nie da się uniknąć, są naturalne dla języka, nie powinno się ich jednak nadużywać, ale też nie wolno ich próbować usunąć, bo wzbogacają język