Kategorie gramatyczne

Kategoria gramatyczna – zespół wzajemnie wykluczających się funkcji gramatycznych przysługujących wszystkim członom danej części mowy i wyrażanych za pomocą określonych wykładników morfologicznych, np. kategoria przypadka. Często także jedna z poszczególnych funkcji współtworzących kategorię gramatyczną, np. genetivus, singularis, 1. osoba.

prostsza definicja:

Kategoria gramatyczna – typ cech semantycznych słowa, realizowanych w warstwie jego morfologii. Kategorią gramatyczną jest np. rodzaj. I tak rodzaj męski, żeński lub nijaki w przymiotnikach "zielony", "zielona", "zielone" (zatem pewna cecha "znaczeniowa", semantyczna tych słów) sygnalizowany jest przez odpowiednie końcówki -y, -a, -e (czyli przez cechy morfologiczne słowa).

Można wyróżnić kategorie gramatyczne:

• imienne, czyli odnoszące się do rodziny rzeczownika, takie jak liczba, rodzaj, przypadek,

• werbalne, czyli odnoszące się do rodziny czasownika, takie jak czas, osoba, aspekt, tryb, strona.

Przypadek

Przysługuje imiennym częściom mowy: rzeczownikom, zaimkom, przymiotnikom, liczebnikom oraz imiennym formom czasownika (imiesłów przym.).

Jest to kat. O funkcji zasadniczo syntaktycznej, sygnalizująca przy rzeczowniku podrzędność względem czasownika, w pozostałych częściach mowy zależność od rzeczownika.

W polszczyźnie występuje 7 wartości kat. przypadka, uzależnionych od kontekstu. zróżnicowanie to charakterystyczne jest nie dla poszczególnych leksemów, lecz dla całych klas rzeczowników. Zasadniczą funkcją przypadka jest funkcja syntaktyczna: stanowi realizację wymagań składniowych czasownika względem rzeczownika, a ten przekazuje to wymaganie swoim określnikom.

Dla niektórych przypadków istnieją funkcje semantyczne – tzw. przypadki konkretne, np. kupił mleka ‘tj. trochę mleka’, narzędnik lokatywny, np. idzie lasem.

Stąd można mówić o przypadkach z dominującą funkcją syntaktyczną (mianownik - podmiot, biernik - dopełnienie, dopełniacz - przydawka) i z dominującą funkcją semantyczna (narzędnik, miejscownik – okoliczniki miejsca, czasu, sposobu) oraz pogranicznych (celownik). Wołacz pełni inna funkcję - zwracania się do adresata, adresatywną.

Rozróżnia się ponadto przypadki niezależne (mianownik, pełni funkcję podmiotu) i zależne (pozostałe). Poza tym systemem stoi wołacz jako dodatkowy składnik zdania, pełniący funkcję ekspresywno-impresywną.

Przypadek jako kat. morfologiczna wyrażany jest różnie: za pomocą końcówek w jęz. fleksyjnych, alternacji lub za pomocą sufiksów w językach aglutynacyjnych.

Końcówka fleksyjna kumuluje kilka funkcji, sufiks tylko jedną.

Liczba

Kat. gramatyczna, której podstawowa funkcja polega na sygnalizowaniu jednostkowego lub nie jednostkowego (wieloelementowego) charakteru desygnatu rzeczowników. We wszystkich językach posiadających tę kategorię podstawę stanowi liczba mnoga (pluralis) i pojedyncza (singularis), niekiedy też liczba podwójna (dualis).

Liczba rzeczowników jest umotywowana semantycznie, liczba czasowników syntaktycznie. Kategoria liczby może się neutralizować – obie liczby pełnią wtedy tę samą funkcję, np. pies jest ssakiem//psy są ssakami.

Kat. liczby w odniesieniu do rzeczownika ma charakter ograniczony: niektóre rzeczowniki nie odmieniają się przez liczbę. Są to:

- pluralia tantum (tylko liczba mnoga): np. drzwi, spodnie, nożyce;

- singularia tantum (tylko liczba pojedyncza): abstrakty, np. złość, młodość; nazwy materiałowe, np. mąka, sól, woda; nazwy zbiorów, np. młodzież, ptactwo, sitowie.

Liczba jest kategorią selektywną dla zaimków rzeczownych i liczebników, np. ja, ty, ktoś – singularia tantum, my, wy – pluralia tantum.

Rodzaj

Kat. gramatyczna oparta na różnicach desygnatów. Współcześnie ma charakter wyłącznie syntaktyczny - dla rzeczowników jest kategorią klasyfikująca (tzn. każdy rzeczownik ma cechę rodzaju, ale się przez nią nie odmienia) i selektywna, podporządkowującą sobie formalnie wyrazy określające. Dla pozostałych części mowy jest kategorią fleksyjną, sygnalizująca podrzędność składniową względem nadrzędnego rzeczownika.

Genetycznie to pozostałość po animistycznym spojrzeniu na świat, postrzegania rzeczy jako ożywionych, właściwego pierwotnym ludom praindoeuropejskim. W części słownictwa można mówić o zgodności rodzaju gramatycznego i naturalnego, ale w nazwach gatunkowych już niekoniecznie: mysz, szczur, choć baran – owca, koń - klacz. Dla nazw żeńskich można tworzyć derywaty: kot – kocica itp.

Wartość rodzajowa rzeczowników przejawia się w ich wymaganiach gramatycznych względem określających je wyrazów. Główne klasy rodzajowe to:

- rodz. męskoosobowy, np. mąż

- rodz. męskozwierzęcy, np. kot

- rodz. męskonieżywotny, np. stół

- rodz. nijaki, np. okno

- rodz. żeński, np. dziewczyna.

Ten stan rzeczy mogą naruszać rzeczowniki bezrodzajowe, np. sierota (ten i ta), zaimki ja, ty, formy ekspresywne, np. chłopaki, brudasy.

Dla przymiotników, liczebników i czasowników (czas przeszły i tryb przypuszczający) rodzaj jest kategoria fleksyjną (odmieniają się przez rodzaj), determinowaną syntaktycznie przez nadrzędny rzeczownik.

Czas

Kat. gramatyczna czasownika prymarnie wyrażająca stosunek czasowy momentu zdarzenia, o którym mowa w zdaniu, do chwili mówienia; sekundarnie używana także do wyrażania modalności, np. Pan idzie z nami! (czas teraź. w znaczeniu rozkazu lub polecenia).

Trzy główne wartości kategorii czasu (teraźniejszy, przeszły i przyszły) wskazują na równoczesność, uprzedniość oraz następczość wobec innego zdarzenia. W polszczyźnie kategoria czasu związana jest ściśle z kategorią aspektu, która ujmuje zdarzenie kompleksowo jako całość. Czasowniki dokonane nie mogą mieć czasu teraźniejszego, czasowniki niedokonane mają wszystkie trzy wartości, przy czym czas teraźniejszy może mieć znaczenie aktualne (On właśnie wchodzi do gmachu), ogólne i habitualne (On zwykle wchodzi do gmachu bocznym wejściem), może też odnosić się do czynności w czasie przeszłym, gdy służy unaocznieniu wydarzeń (W 1829r. Mickiewicz wyjeżdża z Rosji).

Tryb

Istotą tej kategorii jest przekazywanie informacji o ustosunkowaniu się nadawcy wypowiedzi do zdarzenia, o którym mówi). Tę informację nazywa się modalnością.

Środkiem morfologicznym wyrażania modalności jest kategoria trybu, która w polszczyźnie przybiera trzy wartości:

- trybu oznajmującego

- trybu przypuszczającego

- trybu rozkazującego.

Formy trybu oznajmującego ujmują opisywane zdarzenie jako rzeczywiste, nawet gdy ma ono dokonać się w przyszłości.

Przy formach trybu przypuszczającego i rozkazującego zawieszona zostaje kategoria czasu. Tryb rozkazujący ma także ograniczoną kategorię osoby.

Osoba

Kategoria ta aktualizuje wypowiedź przez odniesienie opisywanego stanu rzeczy do uczestników dialogu: odrębna forma wyróżnia sytuację, gdy wykonawca czynności/nosiciel stanu jest nadawcą wypowiedzi (1 osoba), odrębna forma odnosi się do odbiorcy (2 osoba) i odrębna forma opisuje sytuację, gdy wykonawcą nie jest ani nadawca, ani odbiorca, ale ktoś/coś innego.

Podstawowymi z punktu widzenia funkcji informacyjnej i komunikacyjnej języka są 1 i 2 osoba. Uniwersalnym środkiem wyrażania kat. osoby są zaimki osobowe ja, ty oraz zaimek wskazujący on.

Kategoria osoby może być wyrażana tylko za pomocą środków leksykalnych (analitycznie).

Istnieje grupa predykatów, które nie mogą być orzekane o osobach, lecz o stanach przyrody czy fizjologicznych, np. świta, mży; mdli go; a także modalno-oceniające typu można, trzeba, należy. Niekiedy używa się form maskujących agensa (wykonawcę czynności), np. formy bezosobowe na –no, -to lub z się, np. pisze się.

Aspekt

Jest kategorią czasownikowa klasyfikującą o wartości semantycznie, informującej, czy czynność ujęta jest całościowo wraz z jej zakończeniem, czy też jest ujęta w przebiegu. Każdy czasownik w polszczyźnie scharakteryzowany jest jako dokonany lub niedokonany. Aspekt jest także kategorią słowotwórczą, gdyż jest jedną z funkcji prefiksów derywujących jest aspekt dokonany (pisać – napisać), zaś sufiksy czasownikowe wnoszą aspekt niedokonaności (pisać – pisywać). Przy dużej części czasowników można mówić o tzw. parach aspektowych, które oznaczają tę samą czynność lub proces, a różnią się jedynie aspektem. Pary aspektowe prefiksalne traktowane są jako odrębne leksemy.

Strona

Służy semantyczno-syntaktycznej organizacji wypowiedzi: wysuwa na pozycję wyróżnioną syntaktycznie nazwę tego uczestnika zdarzenia, który ma stać się tematem wypowiedzi. Po tzw. stronie czynnej pozycję podmiotu zajmuje agens czynności/nosiciel procesu, przy stronie biernej pozycję podmiotu zajmuje obiekt czynności.

Kategoria strony w polszczyźnie ma charakter ograniczony – przysługuje tylko czasownikom nazywającym sytuacje z udziałem co najmniej dwóch uczestników, z których jeden jest agensem (lub podmiotem aktywności psychicznej), a drugi obiektem, przy czym obiekt musi być wyrażony biernikiem, rzadziej narzędnikiem.

Osobno wymienić należy stronę zwrotną, tj. konstrukcje składniowe tworzone od niewielkiej grupy czasowników nazywających czynności, które mogą być wykonywane przez agensa na samym sobie. Obiekt tożsamy z agensem wyrażany jest wtedy zaimkiem zwrotnym się.

Intensywność cechy (stopień)

Kategoria ta przysługuje części przymiotników i przysłówków, które nazywają cechę dopuszczającą uintensywnienie. Jest to kategoria z pogranicza słowotwórstwa i fleksji. Kategoria stopnia ma trzy wartości:

- stopień równy (positivus - nienacechowany)

- stopień wyższy (komparativus – informuje o większej intensywności opisywanej cechy w porównaniu z innym obiektem)

- stopień najwyższy (superlativus – wskazuje intensywność większą niż stopień wyższy)