JĘZYKOWY OBRAZ PRZYJAŹNI W WYPOWIEDZIACH LICEALISTÓW
Przyjaźń jest jedną z wartości najczęściej wybieranej przez licealistów, obok miłości i rodziny.
Dziewczęta, dużo częściej niż chłopcy, wybierają przyjaźń spośród innych wartości, co jest udowodnione badaniami amerykańskich psychologów.
Na gruncie polskim podobne wnioski z przeprowadzonych badań wysunął Ryszard Jedliński.
Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka: przyjaźń to bliskie, serdeczne stosunki z kimś oparte na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, możności liczenia na kogoś w każdej okoliczności, życzliwość, serdeczność okazywana komuś;
Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja: przyjaźń- więź między osobami oparta na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, pomocy; życzliwość, serdeczność;
Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, pod red. Müldner- Nieckowskiego: bezinteresowna, dawna, długotrwała (wieloletnia), dozgonna, niezachwiana, prawdziwa, serdeczna, stara, szczera, wierna, zażyła;
Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka: przyjaźń to związek uczuciowy, między dwiema osobami atrakcyjnymi dla siebie (na ogół bez erotycznego komponentu), wyrażający się w bezinteresownej sympatii, gotowości niesienia pomocy, we wspólnych zainteresowaniach, a także wspólnym realizowaniu działań;
Anna Wierzbicka uważa, że przyjaźń jest wartością nie tylko etyczną, ale również intelektualno- etyczną.
W ujęciu Jadwigi Puzyniny wartość ta ma charakter etyczno- społeczny. Zdaniem językoznawczyni podstawą prawdziwej przyjaźni jest poczucie bliskości przyjaciół oraz niesienie pomocy w każdej okoliczności.
Iwona Nowakowska- Kempna podkreśla, że przyjaźń stanowi uczucie zwrotne, wiążą się z nią inne wartości typu braterstwo, zaufanie, szczerość, bliskość, solidarność, prawda, zrozumienie, lojalność.
Zajmując się tematem przyjaźni warto zwrócić uwagę na wnioski Zofii Zaron, która uwzględnia zarówno aspekty językoznawcze, jak i psychologiczne.
Przyjaźń to więź między osobami oparta na wzajemnej życzliwości, serdeczności, szczerości, zaufaniu, odpowiedzialności i pomocy. Jej podstawą jest poczucie bliskości.
Przyjaźń przynosi również dary, takie jak: chęć powodowania dobra, przebaczenie, poświęcenie, poczucie bezpieczeństwa. Jest zespoleniem osób na płaszczyźnie duchowej i intelektualnej.
Analiza prac licealistów pozwala odkryć, jak uczniowie rozumieją i określają przyjaźń, czyli jaki jest punkt widzenia młodzieży i motywowany przez nich językowy obraz przyjaźni.
Profesor Urszula Kopeć zanalizowała sto wypowiedzi licealistów klas pierwszych, z których wynika, że:
30% ujmuje przyjaźń jako uczucie łączące ludzi
27% uważa, że przyjaźń to mocna, silna, nierozerwalna, trwała, duchowa więź między ludźmi
9% definiuje przyjaźń jako bliskie, serdeczne stosunki/kontakty z drugą osobą
Wszystkie określenia, których używa młodzież wydają się właściwe chociażby ze względu na złożoność tego, co nazywamy przyjaźnią.
Sposób przeżywania przyjaźni zależy od wielu czynników, m. in.: od wieku i osobowości przyjaciół.
Niektórzy z uczniów klas pierwszych przybliżając pojęcie przyjaźń operują definicjami poetyckimi. Takie definicje znajdziemy również w pracach maturzystów. Na przykład:
Przyjaźń to młodsza siostra miłości,
Przyjaźń to przygoda nasączona odpowiedzialnością,
Przyjaźń to uczenie się drugiego człowieka,
Przyjaźń polega na poczuciu więzi, na dostrzeganiu u drugiego człowieka tego, czego nie zobaczą oczy nawet najbystrzejszego obserwatora z zewnątrz.
Definicje jednostkowe odsłaniają bogactwo i złożoność, jaka kryje się pod nazwą „przyjaźń”.
Opis przyjaźni jest zawsze opisem z czyjegoś punktu widzenia i czyjejś perspektywy.
Licealiści przypisywali przyjaźni następujące cechy:
Bezinteresowna (37 użyć),
Prawdziwa (23),
Szczera (17),
Fałszywa (15),
Udawana (11),
Serdeczna (10),
Trwała (8),
Wzajemna (6),
Dozgonna (5),
Niezachwiana (5),
Mocna (4),
Wierna (3),
Przyjaźń dla korzyści (2),
Przyjaźń dla stanowiska (1)
Prawdziwa przyjaźń, ich zdaniem, to wartość trwała i cechująca się wzajemną serdecznością.
Wzajemne powiązanie osób połączonych węzłem przyjaźni jest mocne i trwałe. Wynika to z tego, że przyjaźń nie rodzi się nagle, nie jest spontaniczna. Przyjaciół wybiera się świadomie, w czasie długiego przebywania ze sobą. Tylko w ten sposób można dokonać w miarę obiektywnej oceny drugiej osoby.
12 % badanej młodzieży z klas pierwszych opowiada się za powyższym wnioskiem.
Zdaniem jednego z uczniów: to nie przyjaźń się rozwija, dojrzewa, ale osoby dorastają i dojrzewają do przyjaźni.
Na definicję przyjaźni w języku uczniów klasy I liceum, składa się siedem faset (wykres 1.).
Definicję przyjaźni w języku maturzystów tworzy dziesięć faset (wykres 2.).
Układ faset w obu definicjach jest nieco inny.
Definicja otwarta dopuszcza możliwość wielorakiej interpretacji pojęcia ‘’przyjaźń’’, ‘’przyjaciel’’.
W opinii uczniów klas pierwszych przyjaciele pomagają powstać z kolan i odzyskać równowagę ducha, czyli stan spokoju.
Przykładowe wypowiedzi uczniów:
Przyjaciele pełnią rolę duchowych podpór, pomagają w kierowaniu życiem,
Przyjaciele pomagają powstać z kolan, kiedy padamy w walce z przeciwnościami losu,
Nawet po najgorszych niepowodzeniach odnajdujemy ukojenie i odzyskujemy równowagę ducha po rozmowie z przyjacielem.
Przyjaciel służy radą i stara się znaleźć najlepsze rozwiązanie, nigdy nie stwierdzi, że druga osoba przychodzi prosić o pomoc nie w porę:
Przyjaciel zawsze znajdzie czas, żeby nam pomóc. Potrafi mądrze doradzić,
Przyjaźń to życie problemami drugiego człowieka,
Przyjaciel zawsze jest obok nas, by służyć wsparciem i dobrą radą.
W związku z powyższymi wypowiedziami możemy zauważyć, że przyjaciel pełni często funkcję doradcy, a nawet psychologa, gdyż potrafi cierpliwie wysłuchać, szczerze doradzić, a jeśli trzeba dowartościować bliską osobę.
Gotowość przyjaciela do niesienia pomocy wyrażają frazy:
Można na kogoś liczyć,
Można na kimś polegać,
Być z kimś na dobre i na złe.
Z wypowiedzi uczniów wynika, iż granice wzajemnej pomocy przyjaciół rozciągają się pomiędzy cierpliwym wysłuchaniem drugiej osoby, ciepłym i życzliwym słowem pocieszenia a udzieleniem rad i wsparciem w sprawach sercowych, rzadziej finansowych oraz pomocą w najtrudniejszych momentach życia.
Zdaniem licealistów przyjaźń wymaga altruistycznej postawy wobec przyjaciela.
Maturzyści, pisząc o wzajemnej pomocy używają także bardziej wyszukanych sformułowań, frazeologizmów oraz zwrotów patetycznych:
Po rozmowie z przyjacielem spada kamień z serca, mimo, że nic się nie zmienia. Przyjaźń jest właśnie po to, by współdziałać w drodze przez życie,
Przyjaciele sprawiają, że nasze serce, często poranione, zostaje ukojone poprzez obecność drugiej osoby, która nas zrozumie i otoczy opieką,
Na prawdziwych przyjaciołach możemy zawsze polegać. Nieraz stają się oni drugą rodziną, a niekiedy nawet ją zastępują. W wielu trudnych dla nas sytuacjach to właśnie przyjaciele wspierają nas i podają pomocną dłoń.
Prawdziwa przyjaźń, zdaniem licealistów, oznacza odpowiadanie na potrzebę przyjaciela w każdej sytuacji. Na tę cechę przyjaźni i zarazem jej sprawdzian zazwyczaj zwraca się uwagę w trakcie analizy postępowania bohaterów literackich. Uczniowie cytują często morał z bajki A. Mickiewicza „Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie’’.
Następna faseta to zaufanie. Wraz z wiekiem uczniowie coraz większą wagę przywiązują do zaufania, co może wynikać z ich doświadczenia lub wewnętrznej dojrzałości. Przykładowe wypowiedzi:
Przyjaciółka nigdy nas nie zdradzi, można jej powierzyć wszystkie sekrety,
Znajomych możemy mieć wielu, lecz tylko z najbardziej wiernymi możemy dzielić się swoimi problemami, a także mówić o wszystkim, bo przecież obdarzamy ich pełnym zaufaniem.
Zdaniem licealistów bardzo często o prawach bolesnych i głęboko skrywanych mówi się tylko przyjacielowi:
Przyjaciel to powiernik naszych sekretów i nigdy ich nie zdradzi, a wszystkie tajemnice skrywa na dnie swojej duszy,
Przyjaciel czasem musi przybrać rolę księdza, który nie ujawni Twoich sekretów.
Nieliczni badani podkreślają, że zaufanie drugiej osoby zdobywa się stopniowo:
Na zdobycie zaufania potrzebne są miesiące a nawet lata.
Przyjaźń wymaga poświęcania czasu/wspólnego spędzania czasu z drugą osobą. Ta faseta przyjaźni znalazła odzwierciedlenie w wypowiedziach uczniów. Przykłady:
Przyjaźń to częste bycie razem, czasem zwykłe milczenie,
Przyjaźń to także wspólne wyjazdy na wycieczkę, wyjścia do kina, na basen,
Z przyjaciółką chodzi się na zakupy, plotki, na kawę i ciacho, płacze się po stracie ukochanego i śmieje się na bezideowych komediach romantycznych.
Przyjaźń pojmowana jest przez licealistów, jako dar czasu dla przyjaciela.
Chwile spędzone z bliskimi są cenne, a czas ofiarowany im nigdy nie jest czasem zmarnowanym,
Czas spędzony z przyjacielem pomnaża zadowolenie, wnosi radość, daje szczęście, pomaga wyciszyć się.
Wspólne przebywanie przyjaciół prowadzi do lepszego poznania się, uczenia się siebie. Licealiści zaznaczają, że z przyjacielem rozumieją się bez słów.
Kolejną fasetą jest bliskość duchowa i fizyczna.
Przyjaźń to szczególny rodzaj bliskości,
Między przyjaciółmi istnieje coś w rodzaju połączenia dusz, przecież już nawet Arystoteles powiedział, że ‘’przyjaciel to jedna dusza żyjąca w dwóch ciałach’’.
Bliskość oznacza wzajemne oddziaływanie na swoje poglądy, sposób widzenia i wartościowania ludzi oraz otaczającej rzeczywistości. Respondenci mówią również o bliskości jako współodczuwaniu.
W przyjaźni szczególną ważność zyskują gesty, mimika twarzy, porozumienie bez słów. Jedno spojrzenie przyjaciela niekiedy więcej znaczy niż długa wypowiedź.
Równie ważną cechą przyjaźni wynikającą z zaufania jest szczerość. W opinii uczniów szczerość w przyjaźni polega głównie na tym, że z bliską osobą jest się po prostu sobą, zachowuje się naturalnie.
Przed przyjacielem nie musimy nikogo udawać, przybierać sztucznej pozy,
Nie potrzeba przy przyjacielu wkładać maski, lecz można być takim, jakim jest się naprawdę i mówić o tym, co się naprawdę czuje.
Respondenci ukazując swój punkt widzenia posługują się także związkami frazeologicznymi i metaforami (nie wkłada maski, nie więzi swojego ja). W opinii uczniów człowiek w obecności ludzi, którzy nie są jego przyjaciółmi, bardzo często udaje kogoś innego, jest fałszywy, ukrywa swoje emocje, nie pozwala sobie na słabości i zwątpienia. Tworzy idealny obraz siebie. Natomiast w obecności przyjaciół jest sobą.
Szczerość oznacza, iż przyjaciele nie ukrywają swoich wad, dzielą się osobistymi przeżyciami i doświadczeniami. Przyjaźń to troska o bliską osobę.
Kolejną wyodrębnioną w wypowiedziach fasetą jest poczucie bezpieczeństwa.
Poczucie bezpieczeństwa w przyjaźni wynika także z przekonania o szczerości partnera oraz poczucia bliskości z nim.
Przyjaciel szczerze pragnie naszego dobra, dlatego czujemy się z nim bezpiecznie,
Świadomość, że mamy bliskie osoby, na które możemy liczyć, sprawia, że lepiej się czujemy.
Uczniowie zauważyli, że poczucie bezpieczeństwa wynika z akceptacji a także zaufania, jakim darzą się przyjaciele.
Przyjaźń to oparcie w drugiej osobie.
Ostatnią fasetą przyjaźni, wspólną dla klas I i III, są podobne zainteresowania przyjaciół.
Przyjaźń to rozwijanie wspólnych zainteresowań.
W opinii tej grupy respondentów zainteresowania określane przez nią najczęściej jako wspólne, lub podobne, rzadziej zbliżone są istotną ale drugorzędną cechą łączącą przyjaciół.
Uczniowie klas trzecich wyodrębnili dodatkowe trzy fasety. Pierwszą z nich jest odpowiedzialność.
Przyjaźń to troska i odpowiedzialność za drugą osobę.
Przyjaciel w każdych okolicznościach staje za mną.
Licealiści piszą o odpowiedzialności w kontekście troski, postawienia się w sytuacji drugiej osoby (empatii, współodczuwania) oraz lojalności.
Poczucie odpowiedzialności wynika z dojrzałości. Taka postawa została nazwana przez Arystotelesa „dzielnością etyczną”.
Życzliwość to kolejna faseta wskazana przez maturzystów. Sprowadza się ona do: życzliwego nastawienia, życzliwego odnoszenia się do siebie; życzenia bliskiej osobie tego, co dobre.
Prawdziwy przyjaciel będzie się cieszył z naszych sukcesów, a nie zazdrościł.
Ostatnią fasetą jest bezinteresowność. Oznacza ona niesienie pomocy bez oczekiwania korzyści.
W przyjaźni nie ma pytań typu: „Co ja z tego będę miał”?
W przyjaźni obchodzi nas jedynie dobro drugiej osoby.
Bezinteresowność, zdaniem licealistów, to działanie z potrzeby serca, bez oczekiwania wdzięczności.
Reguły językowe, zależne od ludzkiego doświadczenia, wyznaczają sposób, w jaki użytkownikom języka jawi się przyjaźń. Z łączliwości tego wyrazu w wypowiedziach młodzieży licealnej wynikają następujące wnioski:
Przyjaźń charakteryzuje zmienność w czasie
ma swój początek np. przyjaźń rodzi się, wchodzić w przyjaźń,
długotrwały proces: przyjaźń dojrzewa,
ma swój koniec: przyjaźń wygasa, usycha.
Budowanie przyjaźni jest procesem rozłożonym w czasie, zależnym od ludzkiej woli – dbać o przyjaźń, umacniać przyjaźń, podsycać
Przyjaźń jest wartością pożądaną: szukać przyjaźni, zdobyć, zaskarbić
Prawie wszystkie podawane przez licealistów związki mają strukturę metaforyczną. Udało się wyodrębnić następujące „metafory bazowe”:
Przyjaźń to CZŁOWIEK, ponieważ: rodzi się, umiera, można ją pielęgnować.
Przyjaźń to ROŚLINA, OWOC: dojrzewa, usycha, jest hodowana.
Przyjaźń to RZECZ CENNA, DOBRA: można ją darować, zaskarbić, szukać.
Przyjaźń to OBIEKT (WOJENNY): powstaje, jest budowana, niszczona
Przyjaźń to PROCES: zaczyna się, kończy
Przyjaźń to OGIEŃ: jest podtrzymywana, podsycana, gaśnie
Przyjaźń to NIĆ: można ją zerwać, zawiązać
Przyjaźń to POJEMNIK: wchodzi się w nią
W znaczeniu słowa przyjaźń mieści się wiele konotacji związanych z:
LECZENIEM: Przyjaźń to lekarstwo na zło tego świata.
ROŚLINY- KWITNĄCY KWIAT: Przyjaźń jest jak kwiat, jeśli ma kwitnąć, to trzeba go podlewać.
SŁOŃCE: Przyjaźń rodzi się jak blask wschodzącego słońca.
RZECZ DROGOCENNA- DIAMENT: Przyjaźń to prawdziwy diament, który można spotkać na drodze życia.
PERŁY: Prawdziwa przyjaźń jest jak perła
OBIEKT-MOST: Przyjaźń to most przerzucony przez rzekę. Tworzyć przyjaźń to łączyć dwa przeciwległe brzegi.
WODA/FALE: Dar przyjaźni unoszony przez fale sympatii bezinteresownie płynie z jednego serca do drugiego.
PRZYSTAŃ: Przyjaźń to przystań wśród burz codzienności.
WYSPA: Przyjaźń jest dla nas pewnego rodzaju wyspą na morzu okrucieństwa i niezrozumienia.
PODPORY/FILARY: Przyjaźń jest filarem, gwarantem, że nigdy nie będziemy sami.
STACJE BENZYNOWE: Człowiek potrzebuje miłości i przyjaźni niczym codziennego posiłku; to takie stacje benzynowe, w których tankujemy do pełna.
SIŁA: Motor napędzający do dobrego życia, gdyż obdarowującego przyjaźnią uczy bezinteresowności, rezygnacji z własnego „ja” i dlatego rozwija człowieka.
MOTOR: Pobudzanie do działania, inspirowanie zmian
OCZYSZCZENIE (WODA): Przyjaźń pełni rolę najlepszego oczyszczenia duchowego.
Według uczniów klas pierwszych podmiotem przyjaźni jest przede wszystkim człowiek (bratnia dusza/ pokrewna dusza/ najcenniejszy skarb)
rówieśnicy 85%
rodzice 10%
zwierzęta 5%
Przyjaciel postrzegany jest jako lekarz, duchowy doradca, deska ratunkowa, Anioł Stróż, ogrodnik.
W rozumieniu uczniów przyjaciel to ktoś bliski, serdeczny, życzliwy, wyrozumiały, komu można zaufać; ktoś, kto pomoże w każdej trudnej sytuacji.
Licealiści stosują różne rodzaje wartościowania przyjaźni związane z:
Drogocennością
Prawdziwa przyjaźń to dar,
Przyjaźń to więź, która z czasem staje się czymś bezcennym.
Estetyką
Dzięki przyjaźni nasze dni stają się bardziej barwne i wesołe,
Prawdziwa przyjaźń jest czymś pięknym i wspaniałym.
Etyką
Przyjaźń powoduje, że staramy się być coraz doskonalszymi, aby nie zawieść pokładanych w nas nadziei,
Przyjaźń nie tylko kształtuje nasze charaktery, umacnia nas, ale także pozwala wydobyć z siebie prawdziwe dobro.
Stanem uczuciowym
Przyjaźń jest prawdziwą radością w życiu, daje mi siłę do walki o kolejny dzień,
Posiadanie przyjaciela sprawia, że człowiek czuje się szczęśliwy.
Ogólnymi wyrazami wartościującymi pozytywnie
Już od najdawniejszych czasów miłość i przyjaźń to najbardziej cenione wartości,
Przyjaźń jest czymś wyjątkowym.
Z badań profesor Urszuli Kopeć wynika, iż około 60% uczniów z klas pierwszych uważa przyjaźń za postawę. Około 35% uważa, że powodem, dla którego ludzie się przyjaźnią jest przyjemność, 5% badanych sądzi, że przyjaźń zawierana jest wyłącznie dla dwustronnych korzyści.
Maturzyści, pisząc o przyjaźni, formułują głównie sądy stereotypowe, kreujące obraz fałszywej i prawdziwej przyjaźni. Z punktu widzenia uczniów klas III:
prawdziwa przyjaźń jest: wolna, twórcza, spontaniczna, odnawia siły,
fałszywa przyjaźń jest: udawaniem, fałszywą uprzejmością, osiągnięciem jakiegoś celu,
fałszywi przyjaciele: udzielają pomocy, ale nie robią tego bezinteresownie; towarzyszą nam, gdy nic ich to nie kosztuje.
Przyjaźń uznawana jest przez licealistów za wartość niezwykle ważną w życiu młodego człowieka.