Czytanie rysunku rozpoczynamy od analizy tabliczki rysunkowej, która jest jak gdyby „dowodem osobistym" rysunku, zawiera bowiem szereg informacji ułatwia­jących i wprowadzających czytającego w temat. Wnikliwa analiza tabliczki rysunkowej przyśpiesza proces czytania. Z kolei przenosimy wzrok na odwzorowany przedmiot. Po ustaleniu rodzaju rysunku, liczby i rodzajów rzutów, w jakich przedmiot został odwzorowany, staramy się na ich podstawie odtworzyć w wyobraźni przestrzenny obraz przedmiotu. Następnie, jeśli użyto przekrojów, orientujemy się, w jaki sposób dokonano tych przekrojów i jakimi płaszczyznami. Ustalając ich położenie oraz korzyści, jakie płyną z ich użycia, tym łatwiej zrozumiemy wewnętrzny zarys budowy przedmiotu. Następnie przeprowadzamy analizę wymiarowania przedmiotu, zwracając szcze­gólną uwagę na wymiary tolerowane. W przypadku użycia odchyłek literowych, posługując się odpowiednimi tablicami, ustalamy wartości liczbowe tych odchyłek. W końcu zaznajamiamy się ze znakami określającymi stan powierzchni (chro­powatość) oraz z innymi uwagami słownymi, znajdującymi się na rysunku. Czytanie rysunku złożeniowego należy rozpocząć od wyjaśnienia, co przedstawia dany rysunek. Następnie ustalić funkcjonalność danego urządzenia. Po takiej wstępnej analizie należy przystąpić do wyodrębnienia poszczególnych części danego urządzenia we wszystkich rzutach, wyjaśniając sobie sposoby wzajemnego ich połączenia. Kon­frontacja numeracji części składowych danego urządzenia z odpowiednią numeracją tych części w tabliczce rysunkowej ułatwi nie tylko odszukiwanie samej części, lecz także i liczby sztuk wchodzących w skład całego urządzenia. Szkolne ćwiczenia w czytaniu rysunków złożeniowych sprowadzają się w zasadzie do wykonywania na ich podstawie rysunków części. Takie ćwiczenia są sprawdzianem opanowania całego materiału dotyczącego rysunku technicznego.

Szkic jest to rysunek wykonany odręcznie na papierze (najczęściej kratkowanym) ołówkiem miękkim (2B, B) przedmiotu istniejącego, dawniej widzianego, przedmiotu znajdującego się przed nami lub przedmiotu projektowanego. Przedmiot rzeczywisty (lub model) możemy obejrzeć z różnych stron, zmierzyć jego wymiary, poznać jego kształt. Najprostszym przypadkiem szkicowania byłoby odwzorowanie rysunkowe przed­miotu w jego rzeczywistej wielkości. Nie zawsze jednak jest to możliwe. Przedmiot zbyt duży szkicujemy w odpowiedniej podziałce tak, żeby wymiary rzeczywiste przedmiotu odpowiadały stosunkowi wymiarów podanych na szkicu w postaci tzw. liczb wymiarowych. Liczby wymiarowe wpisujemy na szkicu nad liniami wymiarowymi, których końce oznaczone są strzałkami kreskami lub punktami . Na rysunkach (szkicach) technicznych wymiar długości podaje się w milimetrach, nie pisze się zatem miana przy tych liczbach. Wymiar średnicy poprzedzamy znakiem 0, żeby uniknąć wątpliwości, co do znaczenia tego wymiaru. Podobnie wymiar promie- nia okrgu lub łuku poprzedzamy literą r, jeżeli z rysunku nie wynika w sposób oczywisty, że wymiar dotyczy promienia. Wymiary kątów podajemy w stopniach kątowych.

Szkicowanie, czyli wyobrażanie przedmiotów rysunkiem odręcz­nym na płaszczyźnie Szkic powinien być wykonany tak, żeby można było na jego podstawie wyobra­zić sobie odwzorowany przedmiot i wykonać poprawnie jego rysunek wykonawczy oraz jak się to często zdarza, tak żeby można użyć go bezpośrednio, jako rysunku wykonawczego. Szkic zawierać musi wszystkie informacje niezbędne do wykonania przedmiotu. Szkice wykonane niestarannie traktowane przez szkicującego jako „brudnopis" są bezwartościowe. Podczas szkicowania należy przestrzegać kolej­ności głównych etapów pracy: analiza szkicowanego przedmiotu, wykonanie szkicu, zwymiarowanie szkicu, opisanie wykonanego szkicu, sprawdzenie szkicu.

Analiza przedmiotu - dokładne obejrzenie przedmiotu szkicowanego i ustalenie jego nazwy, zastosowania i materiału z którego przedmiot jest wykonany; 2) wyod­rębnienie podstawowych brył geometrycznych, które się nań składają, 3) ustalenie płaszczyzn symetrii, a w ich braku płaszczyzn bazowych; 4) obranie właściwego poło­żenia przedmiotu względem rzutni, wynikającego z położenia w czasie pracy lub, jak dla przedmiotów toczonych, wynikającego z ich położenia w czasie obróbki, w celu ustalenia rzutu głównego.

Opisanie szkicu - pogrubienia zarysów widocznych, 2) opisanie wykonanego szkicu; 3) wykonanie tabliczki rysunkowej i wypełnienie jej rubryk, 4) wpisanie znaków chropowatości powierzchni, 5) wpisanie innych uwag.

Sprawdzenie wykonanego szkicu - Na ogół w praktyce szkolnej uczniowie, przy­stępując do wykonania szkicu na podstawie istniejącego przedmiotu 4ub modelu, niezbyt wnikliwie dokonują analizy przedmiotu lub pomijają ją zupełnie. Bagateli­zowanie czynności dotyczących analizy nie sprzyja dobremu wykonaniu szkicu. Na­leży więc ściśle przestrzegać kolejności poszczególnych etapów pracy podczas szki­cowania. Zamieszczone rys. 8-1 i 8-2 stanowią przykłady szkicowania części maszynowych w rzutach prostokątnych, a rys. 5-43 w rzucie ukośnym. Nie można traktować szkicowania jedynie jako rysunku zarysowego, nie wyma­gającego dokładności wykonania i odpowiedniego stosunku do rzeczywistych wymia­rów szkicowanego przedmiotu. Podobne traktowanie rysunku szkicowego jest niewłaściwe, bowiem szkic jest również dokumentem technicznym odgrywającym ważną role, podobnie jak rysunek techniczny. Trzeba pamiętać, że przy szkicowaniu należy zawsze zwracać uwagę na dobór rzutu głównego i układu rzutów oraz na podstawowe zasady wymiarowania. Przypomnijmy sobie podstawowe zasady wymiarowania, których należy prze­strzegać przy umieszczaniu wymiarów na rysunku szkicowym: I) wymiarować za- rysy przedmiotu, 2) unikać wymiarowania niewidocznych zarysów przedmiotu, je­żeli są one oznaczone widocznymi zarysami na innym rzucie, 3) umieszczać na szkicu wymiary na tych rzutach, na których są widoczne elementy charakterystyczne przed­miotu (występy, zręby itp.), 4) nie podawać wymiarów zarysu w kierunku zakoń­czenia części łukiem.

Wykonanie szkicu - rysowanie pomocniczych prostokątów ograniczających wy­miary gabarytowe; 2) rysowanie osi symetrii lub w razie ich braku linii bazowych — jako śladów odpowiednich płaszczyzn w trzech rzutach; 3) rysowanie zarysów wido­cznych; 4) rysowanie zarysów niewidocznych; 5) ustalenie koniecznych przekro­jów; 6) ustalenie miejsc wymiarowania przez narysowanie linii wymiarowych zao­patrzonych w strzałki.

Zwymiarowanie szkicu - pomiar przedmiotu i wpisanie liczb wymiarowych; 2) zachowanie zasad wymiarowania; 3) przejrzystość wpisywanych wymiarów ko­niecznych do wykonania przedmiotu.

Materiały rysunkowe

1. Guma miękka jest najlepszym środkiem do wycierania zbędnych linii wykona­nych ołówkiem oraz czyszczenia zabrudzonych rysunków. Do rysunków sporządzo­nych tuszem używa się specjalnej gumy twardej. Linie wykonane tuszem lub powstałe plamy i kleksy usuwa się najpierw specjalną skrobaczką lub ostrzem do golenia (tusz dobrze wyschnięty), a następnie ściera się pozostałe ślady gumą twardą i wyciera na czysto gumą miękką.

2. Kalka rysunkowa jest odmianą szkicówki, odznacza się większą przezroczysto­ścią i trwałością (kalka płócienna). Rysunki na kalce wykreśla się tuszem. W Polsce Ludowej, wobec wielkich i wciąż rosnących potrzeb gospodarczych i kulturalnych szerokich mas pracujących, ogromnie wzrosło zapotrzebowanie papieru. Z tego względu powinniśmy go używać oszczędnie, unikając stosowania gatun­ków papieru za wysokich dla danego celu.

3. Do wykonania szkiców i rysunków technicznych używamy ołówków grafitowych. Ze względu na stopień twardości pręcików ołówki grafitowe dzieli się na trzy rodzaje: miękkie — oznaczone symbolem B, średnie—HB i F i twar­de— H. Ołówki miękkie B i 2B stosujemy do szkicowania odręcznego, średnie do opisu rysunków, twarde 2H i 3H do rysowania za pomocą przyborów rysunko­wych. Wyższe numery H zaleca się tylko do specjalnych prac technicznych. Ołówki powinny być zawsze starannie zaostrzone i odpowiedniej długości (min. 12 cm). Odpowiednio długi i dobrze zaostrzony ołówek ma doniosły wpływ na dokładność rysunku. Ołówek ostrzy się scyzorykiem, nadając pożądany kształt, a sam koniec grafitowy należy dodatkowo przeszlifować na papierze ściernym naklejonym na specjalnej deseczce lub tekturze. Grafity ołówków ostrzy się stożkowo lub klinowo. Długość pręcika grafitowego po zaostrzeniu po­winna być większa od średnicy drewnianej oprawki pręcika.

4. Do wykonania szkiców i rysunków technicznych używamy papieru milimetrowego, papieru w kratkę, papieru zwanego brystolem oraz szkicówki i papieru światłoczułego. Papier i kalka milimetrowa używane są do sporządzania wykresów; są one po­kryte siatką milimetrową z pogrubieniem co piątej i dziesiątej linii. Papier mili­metrowy służy również za podkładkę pod szkicówkę dla ułatwienia rysowania przed­miotów w podziałce. Papier w kratkę jest najwygodniejszy do sporządzania szkiców.

5. Przymiary rysunkowe służą do odmierzania wymiarów na rysunkach. Sto­sowane są dwa rodzaje przymiarów: z dwiema podziałkami milimetrowymi (o po­przecznym przekroju trapezowym) i z sześciu różnymi podziałkami.

6. Szkicówka, stosowana powszechnie w biurach technicznych, ma tę zaletę, że można z rysunków na niej wykonanych sporządzać kopie, tj. odbitki na specjalnym papierze światłoczułym.

7. Tusz kreślarski czarny używany do wykonywania rysunków powinien szybko schnąć, nie rozlewać się, łatwo spływać z grafionu i po zaschnięciu mieć połysk. W czasie pracy flakonik z tuszem powinien być umieszczony w specjalnej podstawce. Są również w użyciu zasobniki do tuszu. W praktyce kreślarskiej do specjal­nych wykresów używane są również tusze kolorowe, najczęściej czerwony, niebieski zielony. n/en jest odpowiednie oświetlenie rysownicy światłem zarówno naturalnym (dzien­nym), jak i sztucznym. Źródło światła powinno znajdować się z lewej strony rysu­jącego, przy czym najkorzystniejsze jest światło rozproszone, tj. nie dające cienia. Drugim warunkiem jest dobra organizacja miejsca pracy, którym jest stół i ryso­wnica pochylona pod kątem do poziomu. Na stole należy ułożyć wszystkie przedmioty w ten sposób, żeby z prawej strony znajdowały się tylko te, które ujmuje się prawą ręką. Bliżej siebie układamy zawsze te przedmioty, których używa się częściej. Po zamocowaniu papieru a przy lewym brzegu rysownicy układamy na niej przy­kładnicę p i jeden z trójkątów t; Przykładnica p i trójkąt leżą na rysownicy, gdyż najczęściej ich używamy. Drugi trójkąt t2 używany bywa rzadziej, dlatego też znajduje się z lewej strony stołu (poza rysownicą).

Wymiarów nie należy nigdy powtarzać ani na tym samym rzucie, ani na różnych rzutach na tym samym rysunku ani nawet na różnych rysunkach lub arkuszach, na których ten sam przedmiot jest przedstawiony. Każdy wymiar powinien być podany na rysunkach tylko raz jeden i to w miejscu, w którym jest on najbardziej zrozumiały, łatwy do odszukania i po­trzebny ze względu na przebieg obróbki.

Niektóre wymia­ry przedmiotów wynikają z poprzednio już podanych. Umieszczanie więc tego ro­dzaju wymiarów na rysunku jest nie tylko zbędne, lecz stanowi niedopuszczalny Wymiarami zbędnymi są wymiary zamykające łańcuchy wymiarowe, a także wymiary oczywiste. Łańcuchy wymiarowe stanowią szereg kolejnych wymiarów równoległych lub dowolnie skierowanych W obu rodzajach łańcuchów wymiarowych należy stosować zasadę niezamykania łańcucha, t.j. niewpisywania wymiaru całkowitego i wszystkich wymiarów łańcu­cha, gdyż łańcuch zamknięty zawiera wymiary zbędne, wynikające z innych wymia­rów. Łańcuchy wymiarowe powinny więc pozostać otwarte, przy czym pomija się wymiar najmniej ważny. W przypadku, gdy jest nim łączna długość przedmiotu, wg której obcina się materiał, to wymiar ten należy podać poprzedzając go znakiem.

Pomijanie wymiarów oczywistych dotyczy przede wszystkim wymiarów kątowych, wynoszących 0° lub 90°, tj. odnoszących się do linii rysunkowych wzajemnie równoległych lub prosto­padłych.

Zasada wymiarów koniecznych opiera się na następujących podsta­wach: każdy wymiar na rysunku przeznaczony jest do wykonania któregoś z za­biegów wytwórczych, każdy zabieg wytwórczy winien być jednoznacznie okreś­lony wymiarem, każdy wymiar na rysunku powinien dawać się odmierzyć na przed­miocie w czasie wykonywania czynności obróbkowych.

Wymiarowanie jest jedną z najważniejszych czynności związanych ze sporządzaniem rysunku technicznego. Umożliwia ono odczytanie rysunku i wykonanie przedmiotu zgodnie z ustalonym przebiegiem procesu technologicznego. Dlatego też należy pamiętać, że rysunek techniczny, a zwłaszcza rysunek wykonawczy będący podstawą wykonania, zrobiony bez wymiarów albo z błędami i brakami w zakresie wymiarów nie ma żadnej wartości. Ogólne zasady wymiarowania w rysunku technicznym maszynowym dotyczą: linii wymiarowych, strzałek wymiarowych, liczb wymiarowych, znaków wymiarowych.

Liczby wymiarowe wyznaczają wymiar długości w milimetrach z pominięciem przy liczbie skrótu mm. Inne jednostki długości stosowane w szczególnych przy­padkach podaje się po liczbie wymiarowej, np. 3" (cale angielskie) Wymiary kątów podaje się w stopniach, minutach i sekundach. Liczby wymiarowe piszemy pochyłym pismem rysunkowym, którego wysokość wynosi 2,5 lub 3 mm dla wymiarów nominalnych, a 2 mm dla dopuszczalnych odchyłek. Wszystkie liczby wymiarowe wpisy­wane na rysunkach wykonanych na jednym arkuszu w tej samej podziałce powinny być jednakowej wysokości bez względu na to, jak wielki jest przedmiot i sam wymiar. Sposób wpisywania liczb wymiarowych powinien ułatwiać ich odczytywanie. Liczby wymiarowe nie mogą być przedzielone żadnymi liniami.

Linię wymiarową rysuje się linią cienką obustronnie zakończoną strzałkami. Groty strzałek dotykają: linii rysunkowych przedmiotu, linii osiowych lub pomoc­niczych linii wymiarowych w punktach, których wzajemna odległość jest przez wymiar określona stosuje się również zamiast strzałek krótkie kreski średniej grubości skierowane do linii wymiarowej pod kątem 45° . Linię wymiarową rysuje się zawsze równolegle do kierunku odpowiadającego jej wymiaru. Linie wymiarowe można umieszczać w obrębie zarysu przedmiotu, jeżeli nie zaciemnia to rysunku, lub na zewnątrz zarysu . W przypadku drugim po­sługujemy się pomocniczymi liniami wymiarowymi, są one przedłużeniem linii ry­sunkowych, między którymi ma być wyznaczony wymiar, lub stycznymi do nich. Jeśli przejrzystość rysunku na tym zyskuje, linię pomocniczą rysuje się ukośnie do kierunku odpowiadającego wymiaru. Linie wymiarowe należy rysować w odległości najmniej 6 mm od zarysu przedmiotu. Odległości między sąsiednimi równoległymi liniami wymiarowymi również nie powinny być mniejsze. Wymiary większe wynosimy poza mniejsze. Linie wymiarowe nie po­winny przecinać się ze sobą jak też z liniami pomocniczymi. Dla przejrzystości rysunku i łatwego odczytywania wymiarów należy linie wy­miarowe tak umieszczać, żeby nie pokrywały się z osiami symetrii, z krawędziami, ani nie stanowiły przedłużenia krawędzi. Należy unikać wymiarowania niewidocznych powierzchni przedmiotu rysowanych liniami kreskowymi.

Średnice powierzchni obrotowych rzutowanych na płaszczyznę równoległą do osi powierzchni wymiarujemy, poprzedzając liczbę wymiarową znakiem 0. Znaku tego nie umieszczamy na rzutach, na których powierzchnie obrotowe wyobra­żane są w postaci pełnego lub niepełnego koła, jeżeli linia wymiarowa średnicy jest zakończona dwiema strzałkami. Wymiarując małe otwory o jednakowej średnicy znajdujące się obok siebie, ujmujemy je znakiem klamry rysowanej na zewnątrz zarysu. Nad klamrą wpisujemy wspólny wymiar poprzedzony znakiem średnicy. Jeżeli wymiar średnicy wyznaczony jest za pomocą linii odniesienia, to znak 0 również poprzedza liczbę wymiarową średnicy. Przy oznaczaniu wymiaru promienia łuku linię wymiarową prowadzi się od jego środka do łuku, pomijając grot od strony środka, z którego łuk został zatoczony . Gdy położenie środka ma być zwymiarowane, wyznacza się je przez punkt przecięcia osi lub linii pomocniczych. Jeżeli środek łuku leży poza obszarem rysunku i położenie środka ma być zwymiarowane, przesuwa się środek do obszaru rysunku i prowadzi linię łamaną. Linię wymiarową dużego łuku, jeżeli nie wyznacza się położenia jego środka, można skrócić nie doprowa­dzając jej do środka . Przy drobnych zaokrągleniach strzałkę z wymiarem zatoczonego promienia przeciąga się poza środek łuku lub umieszcza po wypukłej stronie łuku .

Znaki wymiarowe pisze się przed liczbami wymiarowymi. Znakiem wymiaro­wym promienia łuku jest r, podajemy go w tym przypadku, gdy położenie rzeczy­wistego lub przesuniętego środka łuku nie jest zaznaczone. Znak wymiarowy średnicy 0 omówiliśmy wyżej. Znakiem wymiarowym promienia powierzchni kulistej jest rk . Zna­kiem wymiarowym średnicy powierzchni kulistej jest 0k. Przy wymiarowaniu przedmiotu o kształcie graniastosłupa 4-kątnego znakiem wymiarowym jest 6-kątnego: 6-kt, 8-kątnego: 8 kt. Wymiar mierzony między przeciwległymi równoległymi ścianami poprzedza znak 6-kt, 8-kt, o ile ściany są prostopadłe do płaszczyzny rzutu, w przeciwnym razie znaki powyższe. Dla zwięk­szenia przejrzystości rysunku płaskość ścian graniastosłupa zaznacza się cienkimi przekątnymi.