4. Balladyna jako dramat baśniowo- poetycki.
Balladyna powstała w 1834 roku, miała otwierać cały cykl kronik dramatycznych o bajecznych dziejach narodu. Jako kontynuacja tego zamysłu powstała „Lilla Weneda”. Data powstania dzieła jest o tyle ważna, że ściśle łączy się z okresem zachwytu Słowackiego nad twórczością Szekspira. W „Balladynie” wieszcz stworzył niezwykłą krainę poezji: baśniowo-fantastyczną, powołaną do istnienia środkami wyrazu dramaturgii Szekspirowskiej. Poeta jako inspirację podawał dramat: „Król Lear”, badacze wskazują raczej na „Sen nocy letniej” oraz „Makbeta”. Okres powstania „Balladyny” to także czas bujnego rozwoju dramatu romantycznego i gorących polemik wokół stosunku sztuki dramatycznej do rzeczywistości. Ówcześni teoretycy stawiali sobie pytanie: czy dramatopisarz ma przekazywać w swoim dziele jakąś prawdę o świecie czy skupić się wyłącznie na artyzmie przedstawienia przy programowym nieliczeniu się z postulatem wierności wobec życia? Do idei romantycznego dramatu fantastycznego nawiązywał w swoich poglądach teoretycznych i w praktyce twórczej Wiktor Hugo. Uważał że zadanie twórców dramatu miało polegać przede wszystkim na ukazaniu współbrzmienia różnych często przeciwstawnych nastrojów i tonacji estetycznych. Artyzm tak wyglądającej „polifonii” mógł być dodatkowo urozmaicony przez odwoływanie się do stylizacji przez swobodne igranie elementami konwencji literackiej. Juliusz Kleiner wskazuje, że postulaty Wiktora Hugo były bliskie Słowackiemu, ale jego ambicje sięgały jeszcze dalej. Chciał w „Balladynie” uwzględnić bajeczną przeszłość kraju i jej ślady w tradycji ludowej. Planował pójść krok dalej niż Mickiewicz (Ballady i romanse) i stworzyć monumentalne dzieło zastępujące twórczość ludową, dzieło które będzie „kwintesencją kierunku balladowego w literaturze polskiej”. Poemat o dziejach zamierzchłych, stworzony nie przez romantycznego, wykształconego poetę, ale przez gminny lud. Dlatego „Balladyna” programowo lekceważy historię i logikę prawdopodobieństwa na korzyść władającej bezwzględnie fantazji. „Balladyna” stara się w pełni realizować romantyczny ideał piękna: przeciwstawienie klasycznej jednolitości dzieła przez rozmaitość łączącą sprzeczne pierwiastki:
Przeszłość narodu bez kontekstu historycznego- baśń wysnuta z przeszłości narodu
(na wzór „Makbeta” i „Króla Leara”)
Tragizm i komizm
(postulat Augusta Wilhelma Schlegela)
Wzniosłość i groteska
(postulaty Wiktora Hugo)
Ale przede wszystkim w świecie „Balladyny” łączą się dwa elementy: fantastyczny świat baśni, który pozwala wiązać z nieograniczoną swobodą różne nastroje i motywy „absolutne władztwo pozostawiając poezji”.
Świat baśni reprezentują:
Typowe postacie baśni, zestawione z właściwą fantazji ludowej tendencją do stanowczych kontrastów:
Rycerz z bajki (młody, piękny i bogaty), mądry starzec- pustelnik
Dobra i cnotliwa dziewczyna- Alina, podstępna i okrutna Balladyna
Typowe zawiązanie akcji:
Młodzieniec szuka żony, w tym celu udaje się po radę do starca.
Właściwe fantazji ludowej ujęcie tragizmu:
Los narodu uzależniony od talizmanu i związanym z nim klątwą.
Popis wirtuozerstwa poetyckiego to przede wszystkim sceny z Goplaną, Skierką i Chochlikiem. W słowach każdej z tych postaci występuje inna rytmika. W scenie przebudzenia Goplany fascynuje świetlistość i lekkość opisu wiotkiej przyrody, kwiatów, ptaków i owadów. Jako komiczny dysonans jawi się postać prostackiego Grabka- ukochanego Goplany.
Także wypowiedzi realistycznych postaci dramatu są zróżnicowane stylistycznie. Można zauważyć zwłaszcza jaskrawą plastykę postaci Balladyny i Aliny zbudowaną na kontraście.
W akcie trzecim dramatu, Słowacki by utrzymać wewnętrzną logikę utworu ogranicza baśniowe motywy. Główną sprężyną popychającą do przodu akcję jest dążenie Balladyny do odrzucenia swojego stanu społecznego i winy. W akcie czwartym baśniowość i tragizm „Balladyny” zostają doprowadzone do punktu kulminacyjnego przez zgłębienie i skłębienie wszystkich pierwiastków w scenie uczty. Następuje zmieszanie wszystkich tonów: od komizmu Grabca do rozpaczy wdowy, od ludowej pieśni do epickiego opowiadania. Odtąd włada już groza tragiczna. W akcie V realny, pogrążony w smutku świat, ma swój negatywny wpływ także na świat fantastyczny: zrozpaczona i zawiedziona Goplana uchodzi z Polski. Wszystkie elementy dramatu pogrążone w tragizmie. Wyraźne motywy ludowe widoczne są w scenie sądu nad Balladyną:
Bohaterka sama wydaje na siebie wyrok- jest zarazem sędzią i oskarżonym- typowy ludowy dualizm
Trzykrotne powtórzenie wyroku- często spotykany motyw w ludowej twórczości
Uderzenie pioruna zabija Balladynę- nagłe, zesłane „odgórnie” zjawisko przyrody, które sprawiedliwie karze.