KONCEPCJE ROZWOJU SPOŁECZNEGO (JELONEK, TYSZKA)

III. MODERNIZACJA. POWSTANIE PARADYGMATU

2. DYCHOTOMICZNE UJĘCIA ZMIANY SPOŁECZNEJ

Dla antagonistyczne typy idealne społeczeństw.

CLAUDE-HENRI DE SAINT-SIMON socjalizm utopijny, upadek “społeczeństwa feudalno-militarnego” – kierowane przez klasę próżniaków (trutni), nieustanne wojny i podboje, utrwalanie czy rozszerzanie stanu posiadania próżniaków i wykorzystywanie owoców cudzej pracy, wspierani przez teologów – religijne sankcjonowanie istniejącego porządku społecznego, zahamowanie rozwoju, zabobony i przesądy & „społeczeństwo industrialne”, industrialiści, “klasa wytwórcza” (czyli również artyści, naukowcy etc.) – wszechogarniający ład i harmonia społeczna, świat jako wspólny warsztat pracy i przedmiot obróbki, więzi oparte na współpracy, ślepa wiara i posłuszeństwo zastanym normom zastąpione przez obiektywną wiedzę naukową. Wszelkie procesy podporządkowane jednemu celowi, społeczeństwo skrajnie egalitarne, monoklasowe. Polityka sprowadzona do funkcji czysto administracyjnej, ukierunkowanej na maksymalizację produkcji, brak interesów jednostkowych. Dwa społeczeństwa stanowią kontinuum.

HENRY SUMNER MAINE antropologiczne prawoznawstwo, obserwacja przemian systemów prawnych w społeczeństwach, „Ancient Law”. 1) społeczeństwo oparte na statusie – dominacja instytucji rodziny i więzi rodzinnych, jednostka postrzegana przez pryzmat więzi pokrewieństwa, jako członek danego rodu. Brak autonomii, podporządkowanie zewnętrznym, nieskodyfikowanym normom. 2) społeczeństwo oparte na kontrakcie – kontrakt jako system praw i zobowiązań przyjętych przez jednostkę. Jednostka jest podmiotem i twórcą prawa. Organizacja państwa wynika z licznych interesów grupowych lub lokalnych. Jedność nie wynika ze ścisłego zhierarchizowania i kontroli lecz powstaje we współpracy i wzajemnym uzupełnianiu się jednostek. Indywidualizm. Miernikiem postępowości jest system prawny.

EMILE DURKHEIM SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA I ORGANICZNA

SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA

SOLIDARNOŚĆ ORGANICZNA

Więź tutaj jest analogiczna do stosunku rzeczy z osobą, analogia do związku, jaki łączy elementy martwej materii Jednostka jest rzeczą do dyspozycji społeczeństwa; jej osobowość rozpływa się w grupie Wiąże jednostkę ze społeczeństwem bez żadnego pośrednictwa Typ kolektywny – społeczeństwo jako wspólnota zespołu wierzeń i uczuć Jest silna o tyle o ile wspólne idee i skłonności przekraczają pod względem ilości i intensywności osobiste skłonności i idee poszczególnych członków społ. Jej rozwój wprost proporcjonalny do rozwoju osobowości Jest najsilniejsza, gdy nasza świadomość pokrywa się ze świadomością zbiorową PRAWO REPRESYJNE

Przypomina organizm, który rozwijając się, tworzy wyspecjalizowane tkanki, będące coraz bardziej zindywidualizowanymi jego częściami Jednostka zależy od społeczeństwa, ponieważ zależy od części, z jakich się ono składa, wynika z podziału pracy System rozmaitych i wyspecjalizowanych funkcji, złączonych przez określone stosunki Jednostki nie są podobne, ale zróżnicowane, każda ma swoją sferę działania, ma własną osobowość Jednostka musi podporządkować się zwyczajom i praktykom wspólnym całej korporacji, ale jest to jarzmo o wiele lżejsze, niż gdy ciąży na nas całe społeczeństwo PRAWO RESTYTUCYJNE

FERDINAND TöNNIES wspólnota (wspólnota wyobrażona, jest doświadczana, dana przez naturę, tradycja, zwyczaje i religia, socjalizacja jako wpojenie w jednostkę odwiecznych norm i zasad życia, kolektywizm i silna kontrola społeczna), uczucia i bezinteresowność & stowarzyszenie (zbiorowość o charakterze ekonomicznym, oparta na wspólnocie politycznej (państwie), więź społeczna jako pewna konwencja, umowa między ludźmi. Związek służący zaspokojeniu określonych interesów. Pluralizm norm. Interesowność – oczekiwanie równorzędnego rewanżu, kalkulacja.

ROBERT REDFIELD społeczeństwo wiejskie – 1930., Meksyk, badania empiryczne: kolektywizm, dominująca rola tradycji i sfery sacrum, niepiśmienność i autarkiczność, silne poczucie solidarności grupowej – wieś wchłaniana przez miasto, badanie tego procesu. Zachowanie ma charakter tradycyjny, spontaniczny, bezkrytyczny i osobisty, brak eksperymentowania i refleksji służącej intelektualnej konkluzji. Utrwalone dostosowanie się do kontroli i wpływów płynących z bardziej zurbanizowanych społeczności.

HOWARD BECKER univ w Wisconsin, „Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii”. Motywy działań zakorzenione w systemie wartości. 1) społeczeństwo sakralne – niechęć do zmian, konserwatyzm, nieumiejętność ustosunkowania się do nowych wyzwań. Wszystkie sfery życia są określone i usankcjonowane, izolacjonizm, tendencje autarkiczne, 1a) społeczeństwo sakralne uświęcone zwyczajem – sakralność – podporządkowanie życia pewnym nakazom, zwyczajom czy ideologiom narzucany przez system władzy. Władz – charyzmatyczny przywódca (auto i totalitaryzmy). Możliwy jest system sakralny bez teizmu. 2) społeczeństwo świeckie oparte na zasadach – podatność na zmiany, normy stają się przedmiotem dyskusji, świadomy wybór ludzi 2a) społeczeństwo świeckie pozbawione norm – atomizacja społeczeństwa, pluralizm kulturowy prowadzi do skrajnego relatywizmu, jednostce zaczyna brakować drogowskazów, które wyznaczałyby jej kierunek i sens egzystencji.

2. PRZEMIANY TEORII MODERNIZACYJNYCH

LESTER WARD działalność człowieka nie jest kierowana prawa natury (społeczeństwo nie rozwija się analogicznie do organizmu biologicznego), ale ma charakter celowy i racjonalny. Życie społeczne jest wytworem racjonalnej kalkulacji – z natury egoistycznych i aspołecznych jednostek. Zanegowanie naturalności społeczeństwa (za Hobbesem). Genesis – powstawanie struktur społecznych, walka różnych grup społecznych tworzy więź społeczną. Telesis – wytyczanie rozwoju społeczeństwa, środki służące realizacji tego. Przewidywanie, kalkulacja, planowanie społeczne. Motorem rozwoju społeczeństwa jest nauka – panaceum na wszystkie kłopoty ludzkości.

LEONARD TRELAWNY HOBHOUSE brytyjski filozof i socjolog, „Mrals In Evolution”, „Social Development”. Postęp rozpatrywany w aspekcie konkretnych sfer życia społecznego. Postęp jako – wzrost w harmonijnym dostosowywaniu się człowieka do społeczeństwa, wzajemnie różnych typów organizacji społecznej I społeczeństwa jako całości do swego środowiska. Dominująca rola jednostek – to człowiek podlega ewolucji, jest jej elementem. Ewolucja to rozwój świadomości i samoświadomości człowieka. 3 etapy rozwoju organizacji społecznej: pokrewieństwo, władza, obywatelstwo (system instytucji, związek, stowarzyszenie jednostek.

ALEX INKELES przemiany osobowości związane z procesami modernizacyjnymi, nowoczesność to sfera postaw, zachowań, poglądów, systemu wartości, stylu życia, sposobów postrzegania świata. Cechy człowieka nowoczesnego: 1) otwartość na nowe doświadczenia 2) rozwój opinii (ciekawość świata, pluralizm norm, zachowań, wierzeń i stylów życia, poszerzanie horyzontów) 3) orientacja na teraźniejszość i przyszłość (przeszłość i tradycja liczą się o tyle o ile służą osiąganiu celów tu i teraz) 4) potrzeba planowania 5) przeświadczenie, że człowiek może kontrolować swoje otoczenie 6) zaufanie, optymizm (świat nie jest już nieprzewidywalną tajemnicą) 7) ważne miejsce wiedzy i edukacji w życiu człowieka. Stwierdzenie korelacji między przemianami społecznymi a cechami osobowości.

IV. MODERNIZACJA. RENESANS PARADYGMATU.

Przyczyna renesansu: upadek kolonialnych imperiów, rozwój nurtów lewicowych. Zimna wojna – polityczne znaczenie teorii, która miała zapobiec przechodzeniu krajów Trzeciego Świata na stronę ZSRR -> dostarczenie mieszkańcom i elitom Trzeciego Świata naukowo uzasadnionej wiary w nieuchronność procesów modernizacyjnych. „Jeśli nie opuścicie drogi modernizacyjnej, jeśli nie poddacie się pokusie zmierzania na skróty drogą rewolucji, wszystkich was czeka nowoczesność i dobrobyt niezależnie od tego, na jakim etapie rozwoju aktualnie się znajdujecie”(59).

1. DEFINICYJNE PODSTAWY MODERNIZACJI

MARION LEVY modernizacja – zjawisko stopniowalne. Kontinuum państw zmodernizowanych i niezmodernizowanych. Jest więcej cech wspólnych pomiędzy niezmodernizowaną Anglią sprzed stuleci i Chinami niż pomiędzy niezmodernizowaną Anglią i Anglią współczesną. Modernizacja pojawia się w sytuacji kontaktu, osmoza, przekształcanie kontekstu społecznego – kraje niezmodernizowane: niski stopień specjalizacji, wysoki stopień samowystarczalności, kulturowe normy oparte na tradycji, partykularyzm, relatywnie niewielkie znaczenie pieniądza i rynku, normy oparte na pokrewieństwie, powszechny nepotyzm, jednokierunkowy przepływ towarów i usług z obszarów wiejskich do miejskich. Kraje zmodernizowane: wysoki stopień specjalizacji i współzależności organizacyjnej, kulturowo obowiązująca norma racjonalizmu, uniwersalizm i funkcjonalna specyficzność, wysoki poziom centralizacji, względnie wysokie znaczenie pieniędzy w obiegu i rynku, silna biurokracja, dwukierunkowy przepływ dóbr i usług pomiędzy wsią i miastem. Przewaga Trzeciego Świata: 1) wie dokąd zmierza, ma wzorce, nie musi ich odkrywać. 2) może omijać prowadzące donikąd stadia rozwoju.

JULIUS H. BOEKE były holenderski administrator kolonialny, „Wschód jest Wschodem, a Zachód Zachodem i nigdy nie dojdzie do ich spotkania”. Walka wiejskiego systemu organizacji społecznej z importowanym kapitalizmem. Nowe zwycięża – upadek gospodarczy mas chłopskich, rozpad rodziny, faktyczny rozkład wartości istotnych dla tradycyjnego społeczeństwa.

OSCAR LEWIS pozytywy z zacofania. Sektor rolniczy się nie liczy, jest rezerwuarem taniej siły roboczej dla sektora przemysłowego. Bezrobocie w rolnictwie może pozwolić na transfer zasobów siły roboczej do dynamicznego sektora przemysłowego bez znaczącego wpływu na wyniki produkcji rolnej.

CHARLES LAMBERT dualistyczna struktura społeczna krajów Ameryki Południowej, archaiczne sposoby gospodarowania zanikają w kontakcie z bardziej nowoczesnymi. Zadufanie w sobie – naiwne przekonanie szkoły modernizacyjnej o trafności jej metod i o efektywności jej zaleceń.

1. SEKWENCJA STADIÓW MODERNIZACYJNYCH

WALT WHITMAN ROSTOW potomek imigrantów z Rosji, absolwent Univ Yale, student Cambridge i Oxrordu. Badania polityczne w ramach Centrum Studiów Międzynarodowych. „Stadia wzrostu gospodarczego – Manifest niekomunistyczny” - zespół badaczy, praca miała trafić przede wszystkim do elit politycznych i gospodarczych krajów rozwijających się. Marks miał rację – historia ma sens. Celem ludzkości jest idealny kapitalizm. „samoistny wzrost gospodarczy” – kraje Zachodu, zdolność do rozwoju bez wykorzystywania czynników zewnętrznych w oparciu o samonapędzający się proces. 1) Społeczeństwo tradycyjne – koncentruje się na własnym przetrwaniu, gospodarka oparta na produkcji żywności. Większość populacji pracuje w sektorze rolniczym. Brak rozwoju i modernizacji. Cykliczna zmiana społeczna – zaklęty krąg ubóstwa, wszystkie nadwyżki są konsumowane. Wyjściem z kręgu jest pojawienie się etyki protestanckiej – opuszczenie tego stadium: odłożenie co najmniej 5% dotychczas konsumowanych dóbr i wykorzystanie ich na inwestycje. 2) przygotowanie do startu – pierwszy etap modernizacji, gwałtownie rosnąca stopa inwestycji, wzrost poziomu wykształcenia, rozwój instytucji rynkowych, zmaganie się sił starego społeczeństwa z nowymi elitami. 3) start – przyspieszony wzrost gospodarczy, technologiczny, dynamicznie zachodząca industrializacja 4) osiąganie dojrzałość (driver to maturity) – druga rewolucja technologiczna – wypieranie starych sektorów przemysłowych przez nowe: hutnictwo, przemysł ciężki i chemiczny. 5) osiągnięcie dojrzałości – 60 lat po starcie, różne ścieżki rozwojowe – różne pomysły na wykorzystanie nadwyżki. Strategia supremacji nad innymi (Japonia, hitlerowskie Niemcy, ZSRR), strategia państwa bezpieczeństwa socjalnego (welfare state, większość państw Europy Zachodniej), strategia masowej konsumpcji (równoznaczność stanu nowoczesności).

1. KONCEPCJA TRZECH FAL

ALVIN TOFFLER rozwój jako fale przypływów i odpływów. Piewsza fala – 8000 p.n.e. – 1650-1750 n.e.: niski poziom innowacyjności, druga fala – od rewolucji przemysłowej, rozpoczyna się szybki marsz ku nowoczesności. Innowacje pobudzają wynalazczość. Energię mięśni ludzkich i zwierzęcych zastępuje energia surowców mineralnych. Synchronizacja – praca w tym samym czasie, grafik. Ford 1908 – „budowę samochodu można było więc podzielić na 7882 czynności, z czego 949 mogą wykonywać mężczyźni, 3338 – kobiety i dzieci, 670 – osoby bez obydwu nóg, 2637 – z jedną nogą, 2 – osoby bez rąk, 715 – bez jednej ręki, 10 – niewidomi.”(67). Maksymalizacja – rywalizacja na wynalazki, rozwój biurokracji. Globalizacja. Obecnie druga fala się cofa, „kryzys industrialności jest efektem tego, że przyroda nie jest już w stanie znieść dłuższej z nią walki prowadzonej przez człowieka w imię industrialności”(67). Trzecia fala (przyszłość) – odwrót od surowcochłonnych gałęzi przemysłu, odmasowienie i indywidualizacja środków masowego przekazu, dekoncentracja miast, rozwój pracy domowej, rodzina przestanie istnieć. Celem już nie zysk a satysfakcja, samorealizacja, doskonalenie moralne.

1. MODELE TERCJARNE

JEAN FOURASTIé francuski ekonomista i prawnik. XVIII, XIX w. – stabilność i przewidywalność (niska siła nabywcza płac, wykonywanie zawodu przez pokolenia). XX w. – niestabilność, kryzysy gospodarcze, spada liczba ludności zatrudniona w rolnictwie. Postęp technologiczny -> wzrost wydajności pracy -> poprawa warunków życia. Produkty: 1) pierwszorzędnie (płody rolne; rolnictwo) 2) drugorzędne (wytwory przemysłowe; przemysł, manufaktury, rzemiosło) 3) trzeciorzędne (usługi, wymiar sprawiedliwości, edukacja, tkaniny artystyczne – nieznacznie wykorzystują zdobycze postępu technicznego; administracja, obrzędy religijne, handel). Zmienne tendencje zatrudnienia – dziś większość w usługach.

DANIEL BELL „The Coming of Post-Industrial Society”. Społeczeństwo przedindustrialne -> przemysłowe -> postindustrialne (zmierza w kierunku racjonalizacji i merytokracji, społeczeństwo Obrze się na grupie skrajnie racjonalnej i bezideowej biurokracji.

1. MEGATRENDY

JOHN NAISBITT gazety najdobitniej pokazują co interesuje ludzi, 1960. – dyskryminacja rasowa, pocz. 1970. – seksizm, potem – problemy ludzi starszych. Futuryści – obserwacja teraźniejszości a potem ekstrapolacja zjawisk w przyszłość. Megatrendy: 1) Społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, dominować będą przedstawiciele wolnych zawodów: lekarze, prawnicy, maklerzy. 2) gospodarka narodowa będzie zanikać pod wpływem globalizacji 3) glokalizacja – podkreślanie różnorodności i odrębności. 4) wielkie systemy partyjne zostaną zastąpione przez niewielkie i lokalne organizmy polityczne. Kolektywna organizacja przedsiębiorstw.

1. TEORIE KONWERGENCJI

Multilinearny model rozwoju. Nie ma jednej trajektorii rozwoju. Wiara w zbieganie się dróg rozwojowych różnych państw świata. Niezależnie od ustroju dotrzemy wszyscy do tego samego stanu nowoczesności.

JAMES BURNHAM nie kapitalizm i nie socjalizm -> społeczeństwo managerów. Dominującą klasą będą najemni zarządcy. To konieczne, nie zlikwiduje nierówności – muszą być zarządzający i zarządzani.

RAYMOND ARON w ramach społeczeństwa przemysłowego dwie różne drogi rozwojowe. Problem nędzy – nie rozwiąże go wzrost masowe produkcji, ale sprawiedliwy rozwój dóbr nie stanowi warunku optymalnego dla szybkiego wzrostu gospodarczego. Rozwój gospodarczy jest procesem przebiegającym różnie w różnych krajach. Rozwój zależy od: 1) postawy podmiotów gospodarujących (zwłaszcza postawy związanej z adaptacją innowacji technicznych), 2) występowania czynników motywujących 3) występowania odpowiednich zasobów kapitału i ludności. Kapitalizm i socjalizm będą się do siebie zbliżać. Cały szereg żądań socjalistycznych wysuniętych pięćdziesiąt lat temu stanowi dziś część składową oświeconego kapitalizmu. Nie da się określić kresu rywalizacji pomiędzy systemami. Sceptycyzm wobec możliwości ukształtowania się systemu demokratyczne w krajach socjalistycznych.

1. SYSTEM PRZEMYSŁOWY

JOHN KENNETH GALBRAITH prof. Harvardu, determinizm techniczny, wszyscy powoli stajemy się sługami machiny przemysłowej, którą wykreowaliśmy, aby nam służyła. System przemysłowy (1930.), gigantyczne nakłady inwestycyjne – dla oszczędności – które umożliwiają intensyfikację rozwoju. Władza dostała się w ręce grup – technostruktura. Władza utraciła związek z kapitałem, jej dominujące związki odnoszą się do wiedzy i talentu. Korporacja: 1) akcjonariusze (luźna identyfikacja) 2) pracownicy najemni (związani z zakładem pracy poborem) 3) białe kołnierzyki (nadzór). Cele korporacji i społeczeństwa powinny być zharmonizowane – a jednak korporacje narzucają swoje cele, które są sprzeczne z interesami społecznymi (wzrost ilości sprzedawanego alkoholu -> zwiększenie liczby przypadków marskości wątroby). Technostruktura zbudowała uniwersalne i zgodne z własnymi oczekiwaniami nowe państwo przemysłowe.

1. KONCEPCJA STRUKTURALNEJ DYFERENCJACJI

NEIL SMELSER nowe struktury wykonują sprawniej to co robiły stare. Rodzina – kiedyś wielopokoleniowa, spełniała wiele funkcji. Teraz te funkcje spełniane przez instytucje zewnętrzne – efektywniejsze pod względem wydajności: dzieci są lepiej wykształcone, a potrzebujący otrzymują więcej niż przedtem. Nowe instytucje odpowiadające na dyferencjację i przymus znalezienia pracy poza rodziną, ochrona przed wyzyskiem, zapewnianie socjalnego bezpieczeństwa. Problemy i niepokoje społeczne na drodze modernizacyjnej wielu krajów są efektem braku integracji pomiędzy zróżnicowanymi strukturami.

1. „MENTAL VIRUS OF N ACH”

DAVID MC CLELLAND miejscowi przedsiębiorcy a nie politycy czy zachodni doradcy będą odgrywać kluczową rolę dla modernizacji. N Ach (Need of Achievement) – potrzeby osiągania, bycia lepszymi od innych, wprowadzania innowacji, wykonywania perfekcyjnie powierzonych im zadań. Jesteśmy zainfekowani n Ach wtedy gdy cały nasz umysł zaprzątnięty jest myślą o stojących przed nimi zadaniach, czy o poprawie sposobów ich realizacji. Badanie korelacji n Ach z rozwojem gospodarczym. Pozytywna korelacja z poziomem zużycia energii elektrycznej, przeciętną długością życia czy poziomem zdrowotności. „Nie pomoc finansowa, nie doradcy czy technologia, lecz promocja n Ach może pomóc krajom niezmodernizowanym w osiągnięciu nowoczesności. To Trzeci Świat musi wykreować własną klasę przedsiębiorców o wysokiej motywacji osiągania, aby móc ewentualnie skonsumować pomoc pojawiającą się z zewnątrz.

1. INSTYTUCJE DEMOKRATYCZNE A PROCESY ROZWOJOWE

SEYMOUR M. LIPSET (1963) związki demokracji z rozwojem gospodarczym. Zmienne: 1) poziom dobrobytu (dochód narodowy per capita, liczba osób na jeden pojazd mechaniczny) 2) uprzemysłowienie (odsetek siły roboczej zatrudnionej w rolnictwie, zużycie energii elektrycznej per capita) 3) stopień urbanizacji (odsetek populacji żyjący w miastach) 4) wykształcenie (liczba osób uczących się na 1000 mieszkańców). Wszystkie wskaźniki są wyższe dla krajów demokratycznych. 1) Rozwój gospodarczy -> wypracowany większy dochód -> wyższe bezpieczeństwo socjalne, ekspansja szkolnictwa wyższego; w biedniejszych krajach, gorsza sytuacja biednych, większe kontrasty, bunt rodzący polityczne ekstremizmy. W zamożnych krajach wzrost dobrobytu służy zredukowaniu dystansów społecznych. 2) Stabilność demokracji zapewnia klasa średnia, która wzrasta pod wpływem dobrobytu. Liczna klasa średnia ogranicza gwałtowność konfliktów politycznych przez głosowanie na partie umiarkowane i marginalizowanie ugrupowań o charakterze ekstremistycznym. 3) w sytuacji dobrobytu klasie wyższej łatwiej jest podzielić się częścią praw z klasami niższymi. Rozwój nie oznacza automatycznego przejścia na demokrację – świadomość nie nadąża za gospodarką. Im więcej rozwoju tym więcej demokracji.

SAMUEL HUNTINGTON kraje o większym poziomie rozwoju gospodarczego, są znacznie częściej krajami demokratycznymi. Instytucje krajów nie są przystosowane do przyjęcia demokratycznych wzorców. Kraje lepiej rozwinięte – wyższy poziom wykształcenia, sieć środków masowego przekazu; dostarczanie alternatywnych możliwości dla przywódców, którzy nie odnieśli sukcesów na arenie politycznej, rozkład dochodu jest bardziej zrównoważony, a nieliczny margines ubóstwa nie stanowi potencjalnego matecznika poglądów skrajnych. Sam rozwój nie determinuje sam w sobie kierunku transformacji instytucji politycznych, jest niewystarczający dla krajów w „strefie wyborów”. Czynniki demokratyzacji: 1) organizacja społeczeństwa - silnie zorganizowane społeczeństwo pełne względnie autonomicznych grup (pośredniczących) stanowi podatny grunt dla rozwoju demokratycznych instytucji politycznych, znak równości między rozwojem burżuazji i demokracji, w krajach Trzeciego Świata rozwój generowany jest przez państwo, wielonarodowe kompanie, bądź narodowe konglomeraty przemysłowe. 2) Gospodarka rynkowa – tylko ona gwarantuje, że lokalna burżuazja będzie mogła stanowić alternatywę dla władzy państwowej. 3) Zewnętrzne wpływy – np. instalacja demokracji w powojennej Japonii. 4) kontekst kulturowy – religia protestancka wykazuje najwyższy korelat z demokracją. Katolicyzm jest demokracji obojętny. Szintoizm sprzeczny, islam, konfucjanizm i buddyzm sprzyjają rozwojowi systemów autorytarnych. Kultura pełna – sfera sacrum i profanum wzajemnie się przenikają, kultura instrumentalna – oddzielenie obydwu sfer. Hinduizm toleruje różnorodność i konflikty, prze co nie stanowi przeszkody dla budowy demokracji. Modele procesów demokratyzacji: 1) model linearny (Anglia, Szwecja) stopniowy 2) model cykliczny (Ameryka Łacińska) między autorytaryzmem a demokracją. Instytucje demokratyczne niby są, ale mają słabe podstawy, częste interwencje wojska. Trudne jest opuszczenie cyklu. 3) model dialektyczny (Niemcy, Włoch, Grecja, Hiszpania) rozwój klasy średniej prowadzi do rosnącej presji na panujące reżimy autorytarne – rozszerzanie sfer partycypacji politycznej, upadek autorytaryzmu, demokracja słaba, powrót do autorytaryzmu (faszyzm, frankizm), a po jego upadku ugruntowanie demokracji. (!) Do demokracji dojść można tylko w wyniku stopniowego procesu: zdefiniowanie narodowej wspólnoty, rozwój efektywnych instytucji politycznych, rozwój politycznej partycypacji.

1. RELACJE POMIĘDZY RELIGIĄ I ROZWOJEM

WINSTON DAVIES Weber – założenie, że religia jest źródłem pewnego etosu duchowego lub centralnego systemu wartości, co ma wpływ na wszystkie inne dziedziny życia. Niesłuszne – wiele „duchów”, sekularyzacja wcale nie jest nieuniknioną koniecznością. Teoria barykad – tradycyjne społeczeństwa wznoszą barykady, aby chronić siebie przed niszczącym postępem kapitalistycznych wartości, nie obawiają się postępu, ale strukturalnych zakłóceń i moralnego chaosu spowodowanego przez niczym nieograniczony handel. Rozwój ma miejsce po przełamaniu barier.

ROBERT BELLAH industrializacja Japonii na przełomie XIX i XX wieku – jaka rola religii Tokugawy. Religia – dostarczanie zestawów wartości ostatecznych, na których mogą zostać oparte moralność i centralne wartości społeczne. 1) religia bezpośrednio wpływa na etykę gospodarczą, wartości oddania pracy zawodowej czy ascetycznego nastawienia do konsumpcji dóbr. Konfucjańskie dziedzictwo – idee lojalności, nacjonalizmu i społecznego kolektywizmu. Przejęcie zachodniej nauki, przemysłu i technologii, bez zachodniego liberalizmu, internacjonalizmu i indywidualizmu.

V. TEORIA ROZWOJU ZALEŻNEGO W MARKSIZMIE

Dwudzielność świata, bogate wyzyskują biedne, polaryzacja, bieda nie wynika z uwarunkowań wewnętrznych, ale z faktu całkowitego podporządkowania. Świat jako przestrzeń ścierania się sprzeczności, motorem wszelkich procesów społecznych jest antagonizm wyzyskujących i wyzyskiwanych. Proletariat nie jest najbardziej upośledzoną klasą w społeczeństwach kolonialnych – rewolucja socjalistyczna niekoniecznie zatem jest rewolucją proletariacką.

1. KAROL MARKS I FRYDERYK ENGELS

„Przyszłe następstwa rządów brytyjskich w Indiach”. Sprzyja rozwojowi Indii i „ucywilizowaniu”. Indie – historia podbojów, bierności, podległość to historyczna konieczność. Brytyjczycy zburzyli rodzimą strukturę i kulturę, ale ucywilizowali, teraz wcześniej podzielone i słabe społeczeństwo, osiąga stan stabilizacji i perspektywy rozwoju. Rozwój przemysłu, przeszczepianie na grunt indyjski osiągnięć zachodniej cywilizacji (telegraf, kolej, wolna prasa etc.). Idea narodowa jest słuszna tylko wtedy, gdy służy interesom proletariatu. Narody antyrewolucyjne są skazane na upadek. Przypisywanie tendencji rewolucyjnych całym narodom a nie ich elitom politycznym czy intelektualnym. Narody niehistoryczne (Czesi, Chorwaci, Bułgarzy) skazane są na upadek, przetrwają jedynie duże narody, odznaczające się bogatą spuścizną kulturową i historyczną. Jedynie narody historyczne, pewne swojej trwałości i miejsca w historii, mogły popierać dalekosiężne wizje przebudowy stosunków społecznych, narody rewolucyjne=historyczne.

1. RÓŻA LUKSEMBURG

Zniewolenie narodu – typowy przykład wyzysku i zaborczości kapitalizmu, wróg wszelkiej walki narodowowyzwoleńczej. Wyzysk robotnika, walka konkurencyjna przestały się ograniczać do granic jednego kraju czy regionu geograficznego. „Akumulacja kapitału”. Kapitalizm jako powszechny mechanizm rządzący światem. Zyski przeznaczane są na inwestycje – istotą systemu jest ekspansywność. Potrzeba rynków zbytu – upadek rodzimej wytwórczości. W nowych krajach zainwestowany kapitał kumuluje wciąż nowy – coraz większe zysku prowadzą do coraz większych inwestycji. Wzrost produkcji wymaga coraz większych nakładów i rynków zbytu -> podporządkowywanie sobie coraz to nowych obszarów, imperializm. Imperializm jest autodestrukcją kapitalizmu, coraz wyraźniejsze sprzeczności, nierówności społeczne i wyzysk całych obszarów przybliża dzień rewolucji i upadku kapitalizmu. Nie ruchom narodowowyzwoleńczym – jedynie wszechświatowa rewolucja proletariacka będzie stanowić kres wyzysku kapitalistycznego. Konflikt z Leninem i jego postulatem prawa narodów do samostanowienia. Imperializm przyczynił się do całkowitego rozmycia granic narodowych -> świat – jeden wielki organizm rządzony przez system produkcji i wymiany towarowej. Na fundamencie rewolucji powstanie ogólnoświatowe społeczeństwo, oparte na sprawiedliwości i współpracy. Państwa narodowe są jedynie przejściową formą rozwoju historycznego. Rozwój krajów bogatych jest prostą konsekwencją eksploatacji zasobów naturalnych i wyzysku biednych regionów.

1. RUDOLF HILFERDING

„Kapitał finansowy”. Kapitał ma tendencję do koncentracji i ogarniania swoimi wpływami coraz to nowych obszarów. Nie wolny handel, ale rozszerzanie własnego obszaru gospodarczego przez forsowanie eksportu kapitału. Zyski trafiają do centrali, rozszerzanie rynków zbytu prowadzi do upadku tradycyjnych form produkcji, rodzimych zakładów pracy. Uzależnienie gospodarcze -> polityczne. Rozwój świata, ale wyzysk robotnika przez burżuazję, wyzysk biednych regionów przez międzynarodowe korporacje i ponadnarodowe instytucje gospodarczo-finansowe.

1. WŁODZIMIERZ LENIN

„Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu”. Ideolog i przywódca – wizja ściśle związana z wizją polityki narodowej bolszewików. Prawo narodów do samostanowienia – cel: osłabienie struktur kapitalizmu, wyzwolenie jako środek do rewolucji. Wyzysk wyszedł poza bramy fabryk, przeniesienie stosunków kapitalistycznych na wyższy poziom. 5 cech imperializmu: 1) koncentracja produkcji i powstawanie monopoli 2) proces łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym 3) eksport kapitału jako podstawowy mechanizm polityki gospodarczej 4) podział świata między wielkie związki kapitalistów 5) podział świata między wielkie mocarstwa. Ruchy narodowowyzwoleńcze są sojusznikiem ruchu proletariackiego.

1. NIKOŁAJ BUCHARIN

„Imperializm a gospodarka światowa”. Kapitalizm wyszedł poza ramy narodowe, stając się mechanizmem światowego systemu produkcji, wymiar globalny. Świat zdominowany przez wielki ponadnarodowe korporacje, ceny światowe. Nie ludzie panują nad produktem, ale produkt panuje nad ludźmi, to nie społeczeństwo produkuje, lecz produkuje się w społeczeństwie. Globalizacja gospodarki jest początkiem końca kapitalizmu -> nieuchronnie prowadzi do rewolucji (jeden wielki światowy proces rewolucyjny).

1. SPORY O POLITYKĘ KOLONIALNĄ W ŁONIE NIEMIECKIEJ SOCJALDEMOKRACJI

Dążenie do sformułowania generalnego stanowiska socjaldemokracji wobec zagadnień polityki kolonialnej (ponad podziałami). kolonializm jako nowa, udoskonalona i rozwinięta forma wyzysku. Walka z kolonializmem to uderzenie w sam rdzeń kapitalizmu.

EDUARD BERNSTEIN rewizjonista. Polityka antykolonialna jest nieuzasadniona, szkodliwa. Odrzucił tezę o zbliżającym się upadku kapitalizmu – ulega on przekształceniu i przebudowuje zasady swojego działania. Rewolucja jest celem odległym, skupmy się na praktyce politycznej, na najbliższych celach. Cel jest niczym, ruch wszystkim. Skoncentrujmy się na poprawie sytuacji ekonomicznej robotników, walce o reformy socjalne, na dążeniu do „politycznego zorganizowania klasy robotniczej” – na wywalczaniu konkretnych reform w ramach kapitalizmu. Pod warstwą wyzysku i niesprawiedliwości (które należy zwalczać) kryje się szeroki aspekt rozwojowy i cywilizacyjny. Cywilizacja europejska niesie światło rozświetlające mroki prymitywizmu i zacofania ludów dzikich. Rozwój cywilizacyjny zacofanych regionów jest pozytywny, służący interesom całej ludzkości.

KAROL KAUTSKY przeciwny wszelkim formom kapitalizmu. „Materialistyczne pojmowanie dziejów”. Uniwersalna potrzeba ekspansji. Wszelka polityka dominacji i uzależnienia w jakiejkolwiek formie jest sprzeczna z istotą marksizmu i jego przesłaniem. Obojętność ja jakąkolwiek formę wyzysku jest więc sprzeniewierzeniem się zadaniom marksisty. Każda forma polityki kolonialnej prowadzi do kryzysu społecznego, upadku tradycyjnych stosunków społecznych i sposobu produkcji. Kolonizacja to wplątywanie coraz większych obszarów świata w wewnętrzne konflikty między mocarstwami, służy jedynie interesom burżuazji. Rywalizacja między mocarstwami prowadzi do wojny światowej – popieranie systemu kolonialnego to poparcie militaryzmu i działań wiodących do wojny. Obawa, że włączenie robotników do walki o kolonie rozbudzi w nich poczucie solidaryzmu narodowego, przez co służyliby interesom kapitalizmu i burżuazji.

VI. TEORIA ZALEŻNOŚCI. GŁOS TRZECIEGO ŚWIATA

Komisja Gospodarcza Narodów Zjednoczonych dla Ameryki Łacińskiej (ECLA) Chile 1948, protekcjonizm, wzrost produkcji na eksport. Powiązania peryferii z centrum przyczyną niedorozwoju. Samowystarczalne strategie rozwoju. Szkoła zależności pojawiła się jako odpowiedź na niedostatki programów rozwojowych dostarczanych Ameryce Łacińskiej przez wysoko uprzemysłowione państwa świata. Wyzwanie teoretyków z Trzeciego Świata szkole modernizacyjnej i klasycznemu marksizmowi. Historyczne dziedzictwo kolonializmu stanowi najistotniejszą przeszkodę dla narodowego rozwoju państw Trzeciego Świata. Stan zależności – rezultat odpływu nadwyżek ekonomicznych, zależność jako gra o sumie zerowej, państwa Trzeciego Świata – niedorozwój, Zachód – przypływ nadwyżek gospodarczych. Należy osłabić kontakty z państwami centralnymi. Oparcie się na własnych i skonstruowanych dla siebie drogach rozwojowych.

1. DEVELOPMENT OF UNDERDEVELOPMENT

ANDRE GUNDER FRANK upowszechnienie koncepcji w świecie anglojęzycznym (zwłaszcza w USA). Koncepcje modernizacyjne oparte na obserwacji wysoko rozwiniętych gospodarek kapitalistycznych, brak przełożenia na kraje Trzeciego Świata, uznaje ona Zachód za przykład, mentora. Kraje Trzeciego Świata nie są w stanie podążać zachodnią ścieżką rozwoju ze względu na zasadnicze rozbieżności w doświadczeniach historycznych (kraje zachodnie nie doświadczyły kolonializmu). Kapitalizm jako system eksploatacji w ramach globalnej wymiany. Relacja satelita-metropolia. Miasta zakładane dla przyspieszenia transferu nadwyżek ekonomicznych do państw zachodnich, satelita staje się metropolią dla mniejszych osad i tak aż do najmniejszych wsi. Cały łańcuch satelitów i metropolii stworzony, aby sprawnie zorganizować wyzysk surowców, paliw, minerałów, płodów rolnych, wreszcie pieniędzy z wiosek Trzeciego Świata. Proces historyczny, który generuje rozwój w zachodnich metropoliach, równocześnie generuje niedorozwój w satelitach Trzeciego Świata. Klasy rządzące satelitów czerpały korzyści z wyzysku, stawały się wspólnikami wyzyskiwaczy.

1. PREKURSORZY DEPENDENCJI

RAUL PREBISCH jeden z dyrektorów ECLA. „Manifest ECLA” – przyczyna kłopotów krajów Ameryki Łacińskiej – teoria nierównej wymiany – tanie produkty nieprzetworzone, surowce, płody rolne w zamian za drogie produkty przetworzone. Remedium: proces stopniowej substytucji dóbr importowanych przez dobra wytwarzane w kraju. Należy chronić rodzimy przemysł przez cła, kwoty importowe, inne regulacje wobec importerów, do czasu kiedy własne przedsiębiorstwa byłyby w stanie poradzić sobie z obcą konkurencją.

Marksiści – imperializm jako etap w rozwoju społeczeństw burżuazyjnych, neomarsiści – jako formuła hamująca rozwój. Rewolucja socjalistyczna rękami chłopów mobilizowanych przez partyzantkę. THEOTONIO DOS SANTOS zależność jest wtedy, gdy jedno państwo się rozwija, a rozwój drugiego będzie stanowić jedynie odbicie działań podejmowanych przez państwo dominujące. Zależność skutkuje ograniczeniem rozwoju rynku wewnętrznego, możliwości technologicznych, rozwoju lokalne kultury. Trzy historyczne formy zależności: 1) zależność kolonialna – kapitał kolonialny monopolizował kontrolę ziemi, kopalń, zasobów ludzkich, eksport złota, srebra i tropikalnych produktów z państwa skolonizowanego. 2) zależność finansowo-przemysłowa – ścisła specjalizacja całych regionów (gigantyczne gospodarki monokulturowe, np. Karaiby – uprawa trzciny cukrowej). 3) technologiczno-przemysłowa – po IIWŚ, technologiczny monopol państw wysoko rozwiniętych, więcej dóbr wypływa niż przypływa do kraju. Narasta przepaść między przemysłem a rolnictwem. Wykorzystanie kapitałochłonnej technologii często prowadzi do powstawania głębokich różnic w lokalnym poziomie zarobków -> ograniczenie lokalnego rynku.

1. NEOMARSISTOWSKIE ANALIZY SPOSOBÓW PRODUKCJI

ERNESTO LACLAU krytyka Franka, podał zbyt szeroką definicję kapitalizmu (system stosunków wymiany). Kapitalizm – „zintegrowany kompleks społecznych sił wytwórczych i związanych z nimi stosunków określających typ własności środków produkcji”. Wartość dodatkowa jest przywłaszczana przez klasy dominujące. W Ameryce Łacińskiej – w rolnictwie utrzymują się feudalne i półfeudalne struktury, w jednym systemie ekonomicznym współistnieje wiele systemów produkcji (tradycyjny, kapitalistyczny etc.). Eksploatacja feudalna była w rzeczywistości konsolidowana przez rynkowe instytucje kapitalistyczne Ameryki Łacińskiej, niedorozwój rezultatem własności środków produkcji, w systemie światowym dla maksymalizacji eksploatacji po prostu opłaci się utrzymywać rozbudowane struktury feudalne, a tym samym podtrzymywać system zacofania.

SZKOŁA NOWEJ ANTROPOLOGII GODPODARCZEJ (Meillassoux, Godelier, Terray, Dupre, Rey) przechodzenie między sposobami produkcji (feudalizm, kapitalizm) jest długotrwałym procesem, przejściowość jako normalny stan rzeczy. Rey – koncepcja rozwoju kapitalizmu 1) pojawiający się kapitalizm dokonuje wzmocnienia prokapitalistycznego sposobu produkcji, z którym przyjdzie mu współistnieć (np. w Afryce zwiastunem kapitalizmu był rozkwit handlu niewolnikami) 2) kapitalizm zaczyna powoli dominować 3) całkowite zniknięcie prokapitalistycznych sposobów produkcji. Kapitalizm podtrzymuje najbardziej archaiczne formy egzystencji i odtwarza je, jeśli tylko byłyby zagrożone.

SAMIR AMIN przejście do peryferyjnego kapitalizmu jest odmienne od przejścia do kapitalizmu w najlepiej rozwiniętych państwach centrum, kraje centrum zbyt wydajne w niemal wszystkich dziedzinach produkcji, peryferie – ograniczenie działalności produkcyjnej wyłącznie do dziedzin, w których mają one przewagę konkurencyjną wynikającą z położenia geograficznego czy klimatu. Niedorozwój sektora usług, słaby poziom technologiczny wytwórczości. Brak kapitału, który wypływa za granicę.

1. KOLONIALIZM W INDIACH

PAUL BARAN prześledzenie dziejów hinduskiej cywilizacji przemysłowej. XVIII w. – Indie były jednym z najlepiej rozwiniętych państw. Obecne zacofanie Indii spowodowane systematycznym niszczeniem tego kraju przez kapitał metropolii, wielka grabież bogactw. Zniszczenie indyjskiego przemysłu tekstylnego, gdyż stanowił konkurencję dla brytyjskiego. Proces dezindustrializacji. Prawie cały kraj zamieniono w gigantyczną plantację. Wprowadzenie wysokich podatków gruntowych -> uniemożliwienie rozwoju technologicznego rolnictwa, utrzymywanie chłopów w stanie skrajnego ubóstwa i zadłużenia. Zniszczenie lokalnego rzemiosła -> powstanie slumsów. Elita kolaboruje z kolonialistami (klienteli styczna klasa społeczna), polityka edukacyjna zmierzająca do utrzymania Hindusów w „najgłębszym stanie barbarzyństwa i ciemnoty.”

1. PUŁAPKA DŁUGÓW I PRZEJŚCIE DO PERYFERYJNEGO KAPITALIZMU

Klucz kolonialny nie pasował jednak do wszystkich krajów (np. Ameryka Łacińska), teza,że problemy Ameryki Łacińskiej pochodzą z gigantycznego poziomu zadłużenia (Arthur Mac Ewan, Harry Magdoff, Paul Sweezy). „Pułapka zadłużenia” – wiele krajów zaczęło przeznaczać znaczną część swojego przychodu z eksportu na obsługę długów. Nie sprawdziły się przewidywania co do skali eksportu ropy (np. Meksyk), zadłużenie, gdyż cena ropy spadła. Instytucje kredytowe przejęły kontrolę nad gospodarkami zadłużonych państw. Wymuszanie cięć i polityki – zahamowanie rozwoju, dewaluacja waluty, inflacja, bezrobocie, konflikty społeczne, zamieszki. Nie da się nie spłacać, blokada ekonomiczna.

1. „NOWE STUDIA” ZALEŻNOŚCI

Od 1970. Krytyka szkoły zależności, jako ćwiczenia z retoryki komunistycznej i rewolucyjnej, paradoksalnie oskarżana o wysoki poziom abstrakcji. Marksiści zarzucali, że nie uwzględniają walk wewnętrznych. William Warren – zależność i rozwój mogą współistnieć np. Korea Południowa, Tajwan. Odpowiedź szkoły: Fernando Cardoso (późniejszy liberalny prezydent Brazylii) – zależność gospodarcza to nie jedyna przyczyna zacofania państw Trzeciego Świata. Możliwy jest rozwój w sytuacji zależności. Brazylia – 1964 – przejęcie władzy przez wojsko, modernizacja na siłę, zniszczenie obszarniczej burżuazji, „model rozwoju związanego z zależnością” (associated dependent development – ADD). Wskazuje na koszty tego modelu: większe zapotrzebowanie na luksusowe towary importowane, wzrost zadłużenia zagranicznego, nędza. 1964 – dopiero wydarzenia tego roku zmusiły lokalną burżuazję do przyjęcia kapitalistycznego modelu rozwoju. Celso Furtado – brazylijski ekonomista, wykładowca historii gospodarczej na univ Yale, Harvarda. Polityka podporządkowana międzynarodowym koncernom, nawet państwa narodowe zaliczane do centrum mają bardzo ograniczoną autonomię. Stosunki pomiędzy centrum i peryferiami są już coraz częściej wyłącznie stosunkami wewnętrznymi wielkich korporacji. Osiągnięcie poziomu państwa rozwiniętego nie jest efektem działania jakiejś logiki historycznej, ale świadomego działania.

VIII. NEOPOPULIZM

„trzecia droga”. Neopopuliści nie promują wiejskiej idylli, posługują się współczesną wiedzą z zakresu ekonomii, ciągły temat nierówności i sposobów walki z nimi.

1. URBAN BIAS

MICHAEL LIPTON ekonomista, konflikt klasowy przebiega przede wszystkim między miastem a wsią, elity miejskie przekupują elity wiejskie, oazy biedy na wsi. Polityka Urban bias promuje nieefektywnej, kapitałochłonnej industrializacji, wieś jest niedoinwestowana, ceny produktów żywnościowych spadają, jednokierunkowy przepływ dóbr. Lipton – należy skierować kapitał w rolnictwo, zanim zaczniemy rozwijać inne sektory. W krajach Trzeciego Świata efektywniej kapitał wykorzystuje rolnictwo. Przyczyna dyskryminacji: miastowi są bliżej władzy, dbają o swoje, bezpośrednio korzystają z polityki Urban bias. „Państwo działa jak komitet zarządzający, reprezentujący jednak nie kapitalistów, ale miejskie klasy – nie państwo burżuazyjne, ale mieszczańskie.” Antyurbanizm. U Liptona są jednolite klasy: wiejska i miejska. Empiria pokazuje, że rolnicy nieźle sobie radzą bez wielkich wydatków na surowce, ale nie są wcale jakoś imponująco wydajni.

1. ZIELONE DROGI EKOROZWOJU

Lata 60-te – zauważenie zagrożenia środowiska przez rozwój. E.J. Mishan – wojna ze wzrostem ekonomicznym – jego bezkrytyczna akceptacja ignoruje jego ogromne koszta. Klub Rzymski – „Granice wzrostu”(1972) grupa naukowców z Massachusetts Institute of Technology. Powstało wiele partii zielonych – rozłamy, nie jeden głos. 1992 – podczas Kongresu Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro – spotkanie zielonych z całego świata – Globalna Sieć Zielonych – zapewnienie komunikacji pomiędzy partiami i grupami zielonych we wszystkich krajach. Hasło: „Myśl globalnie, działaj lokalnie” – odrzucanie niekontrolowanych procesów globalizacji jak i nacjonalizmu. Jesteśmy częścią natury, dlatego nie jesteśmy upoważnieni do jej eksploatacji i plądrowania, przeciwko globalnemu ociepleniu, dziurze ozonowej, emisji toksycznych cząsteczek, przepaści między państwami uprzemysłowionymi a tymi nie. Wzrost to zwiększenie ilości, rozwój – jakości. Wiara, że rozwój może być wynikiem aktywności społecznej. Sachs – „wzrost przyjazny społeczeństwu i środowisku”. Idea zrównoważonego (sustainable) wzrostu.

1. „MAŁE JEST PIĘKNE”

E.F. SCHUMACHER „Smal lis beautiful”. Moralny i społeczny krytycyzm wobec industrializacji. Dziś ekonomiczny ideał: praca jako koszt, trzeba go unikać – ideał automatyzacji -> buddyjska ekonomia – praca ma dostarczać niezbędnych do przetrwania dóbr i usług, ale również dawać szansę wykorzystania i rozwoju ludzkich zdolności i talentów. Gigantomachia – powstawanie megalopoleis – masowa migracja do miast – plaga bezrobocia, katastrofalne warunki bytowania. Gandhi – „poziom życia biednych nie może być poprawiony przez masową produkcję, a jedynie przez produkcję przez masy”(161). Własności przeciwstawił Schumacher twórczą pracę – „jest cos naturalnego i zdrowego w prywatnej własności pracującego właściciela i jest coś nienaturalnego i niezdrowego w prywatnej własności właściciela pasywnego zawodowo, żyjącego pasożytniczo z pracy innych”(161). Wiejskie życie straciło swój czar, powstrzymanie postępujące dezintegracji wsi. Zalecenia programowe neopopulizmu: świat równości, małej własności, niezurbanizowany, zdecentralizowany i przyjazny człowiekowi.

4. NEOPOPULIZM W DZIAŁANIU. CZERWONI KHMERZY I AFRYKAŃSKI SOCJALIZM

Intelektualny protoplasta ruchu francuski intelektualista i rewolucjonista z Martyniki – Franz Fanon. Zasadnicza sprzeczność między chłopstwem i resztą społeczeństwa w krajach kolonialnych, miasta jako główny przejaw i źródło wszechstronnego uzależnienia kraju, „Wyklęty lud ziemi”. Wolność = pozbycie się wszystkiego, co łączy kraj z kolonialną metropolią – inteligencji, burżuazji, klasy średniej, robotników, mieszkańców miast. Klasa średnia czyni ze swoich krajów dom publiczny Europy. „Burżuazja narodowa państw kolonialnych zidentyfikowała się z dekadencją burżuazji zachodniej.”(164) KHIEU SAMPHAN (1959) Kambodża – przejęcie pełnej kontroli nad rodzimą gospodarką, dotkliwe środki wobec osób uparcie opierających się, właściciele mieli być skłaniani do przekształcenia się operatywnych przedsiębiorców, nie gnębienie biedoty. HY NIM (1965) strukturalizowana gospodarka, uzależniona w znacznej mierze od zewnętrznych ośrodków decyzyjnych, stoi na przeszkodzie możliwościom szybkiego rozwoju ekonomicznego kraju. Masowa budowa kooperatyw wiejskich. Minister informacji i propagandy w rządzie Czerwonych Khmerów, zgładzony w czasie czystek w 1977. Poglądy te przełożyły się na praktykę – oparcie całej gospodarki na „ryżu”, nienawiść do miejskiej, obcej kultury – wysiedlenia ludności miast i likwidacja wszystkich osób wykształconych.

ABDOULAYE LY senegalski intelektualista – „afrykański socjalizm”. Jego piewcą prezydent Tanzanii Julius Nyerere. Socjalizm zakorzeniony w afrykańskim dziedzictwie kulturowym. Tanzania – zniesienie własności prywatnej, „wychowanie dla niepodległości” – odniesienia do izraelskiego programu kibucowego, wychowywanie do życia w egalitarnym społeczeństwie, hołdującym zasadom kooperatywizmu. Unaradawianie kraju, własność narodowa i prywatna przejmowana przez system sfederowanych kooperatyw odwołujących się do tradycyjnych wartości plemiennych. Równe korzystanie z wytworzonych dóbr. Przymusowa kooperatywizacja – klęska ekonomiczna – widmo głodu, niezrozumienie i sceptycyzm chłopów, biurokratyzacja ruchu, masowa korupcja, przywłaszczanie sobie zbiorów przez liderów lokalnych komitetów, dowolności w interpretacjach przepisów.

IX. SYSTEM ŚWIATOWY. GEOGRAFIA I HISTORIA

Wallerstein – ani modernizacja ani dependencja nie wyjaśniają współczesnych zmian: rozwój Azjatyckich Tygrysów, stagnacja i kryzys w bloku socjalistycznym, kryzys hegemonii USA.

1. TRADYCJA TEORII SYSTEMU ŚWIATOWEGO

Wallerstein – specjalista ds. Afryki. Prace o problemach rozwojowych Afryki w procesie dekolonizacji. Wpływy szkoły annales (szkoła francuskich roczników), Fernand Braudel – protest wobec nadspecjalizacji nauk społecznych, dobre i celowe jest analizowanie „totalnej” czy też „globalnej” historii. Analiza tzw. Długiego trwania (la longue duree), każda zmiana jest powolnym ciągiem powtarzających i odnawiających się cykli. Integracja sztucznie podzielonych nauk społecznych. Wszystko zaczęło się łączyć ze wszystkich, specjalizacja przestała być funkcjonalna, interdyscyplinarność potrzebna. 1) mini systemy 2) imperia światowe (8000 p.n.e. – 1500 n.e.).

1. HISTORIA KAPITALISTYCZNEJ EKONOMII ŚWIATOWEJ

Do 1945 – pierwszy okres kapitalizmu, polaryzacja i ekspansja gospodarki światowej, po 1945 w kilkanaście lat gwałtowna ekspansja światowej gospodarki. Świat naczyń połączonych. Cykl Kondratieffa (40-55 lat), cykl logistyczny (150-300 lat) po fazie ekspansji systemu światowego następuję stagnacja. Alokacja dóbr w gospodarce światowej nie była i nie jest statyczna.

1. TRZY POZIOMY PORZĄDKU ŚWIATOWEGO

Wyjście z peryferyjności do półperyferyjności: 1) wykorzystanie okazji – np. kryzysu, poprzez zdecydowane działania władz, np. ograniczenie importu wysoko przetworzonych towarów 2) rozwój przez zaproszenie – zapraszanie inwestorów zagranicznych (np. Wybrzeże Kości Słoniowej) 3) oparcie się na własnych siłach – np. Tanzania, Wallerstein sceptyczny co do skuteczności tej drogi. Półperyferium – centrum 1) wypracowanie i wprowadzenie najbardziej zaawansowanej technologii.

1. DŁUGIE FALE KOLONIALIZMU

Albert Bergesen i Ronald Schoenberg – ścisłe związki rdzenia z peryferiami – należy je badać razem. Miernik kolonializmu – obecność rządu kolonialnego. Dwa cykle – 1) 1415 – 1770 (147 kolonii) – 1825 – 81 kolonii 2) 1826-1921 (168 kolonii) – spadek po 1945 – 1969 – 58 kolonii. W długim trwaniu systemu światowego rdzeń oscyluje między modelem unicentrycznym a multicentrycznym, czemu towarzyszą globalne cykle kolonizacji i dekolonizacji. 1) 1500-1815 – niestabilność rdzenia, system molekularny, żadne pojedyncze państwo nie może zdobyć wystarczającej przewagi nad innymi. Ciągłe konflikty i wojny. 2) 1815-70 – stabilizacja rdzenia, Pax Britannica, Wielka Brytania hegemonem, regulacja handlu kolonialnego zniknęło, co zapoczątkowało erę wolnego handlu 3) 1870-1945 – chwianie się stabilności rdzenia, słabnie brytyjska dominacja, wzmacnianie się pozycji Niemiec i USA, 1914-45 – „druga wojna trzydziestoletnia”, druga faza kolonializmu – politycznie regulowane relacje gospodarcze między rdzeniem a peryferiami. 4) 1945-1973 – stabilność rdzenia, Pax Americana, dekolonizacja Afryki i Azji, liberalizacja handlu w gospodarce światowej. 5) od 1973 – cykl trzeciej fali kolonializmu, upadek hegemonii USA, większa kontrola polityczna nad peryferiami. Fale kolonializmu stają się coraz mniej niszczące, krótsze i bardziej powszechne. Pierwsza fala – wykorzenianie autochtonicznej ludności, niszczenie i niewolenie jej.

1. HONGKONG. LOKALNE STUDIA NAD ROZWOJEM

Maurice Zeitlin – koncepcja systemu światowego stanowi jedynie konstrukcję teoretyczną, Wallerstein – zupełnie pominął historyczną specyfikę poszczególnych społeczeństw, pomijanie dynamiki klasowej. Hongkong – XIX w. mała wioska rybacka. Kapitalistyczny raj – pełna wolność działań, etyka neokonfucjańska, ideał pracy i lojalności. Państwo niemal wyłączone ze sfery gospodarki.

KRZEMIŃSKI, LATA SZCZĘŚLIWE, LATA SZALONE… KONTRKULTURA I LATA SZEŚĆDZIESIĄTE

1. Ruch młodzieżowy lata sześćdziesiątych – pozytywny, wyróżnia się na tle młodzieżowych ruchów XX stulecia.

2. Globalny charakter tej „młodzieżowej kontestacji”. Fala komentarzy w dwudziestą rocznicę 1968 roku. Na świeczniku jego polityczne znaczenie, krytykowane przez uprawicowionych ex-kontestatorów. Krytyka „lewicowych złudzeń” i zauroczenia hasłami socjalistycznymi i rewolucyjnymi. Charakterystyka nietrafna. Ruchy komunizujące i socjalistyczne – brak spójności i zgody co do działań, niewielkie znaczenie przy wystąpieniach. „generalne nastawienie kontrkulturowej młodzieży w żaden sposób nie było kontynuacją dawnych haseł i dawnych ruchów lewicowych. Kontrkultura była zasadniczo antypartyjna i antyideologiczna”(23). Ruch anarchistyczny, antyinstytucjonalny. Nie wierzyli „w rozwiązanie za pomocą nowej organizacji politycznej, nowego ustroju dylematów społecznych, moralnych – ludzkich po prostu”(23).

3. Komentatorzy skażeni historyczną klapą „realnego socjalizmu” poddają krytyce polityczne błędy i nonsensy kontrkultury. Ruch spajany raczej solidarnością „wobec innych, niesprawiedliwie – jak się wydawało – gnębionych przez establishment, przez „pokolenie rodziców””(24), niż rzeczywistą spójnością polityczno-ideową. Wspólny mianownik to próby wcielana w życie postaw życiowych, charakterystycznych dla młodzieżowej kontestacji, której symbolem i centralnym przejawem byli hippisi. Reakcja często była wtórnie sprowokowana, była reakcję na postępowanie instytucji państwowych.

4. Kontrkultura – jako prowokacja, atakowanie społecznych tabu. Krytyka „niezdrowego”, obłudnego i przeżartego moralną korupcją systemu. Wspólny bunt przeciwko „pokoleniu rodziców” – „negatywna solidarność”. Poszukiwanie życia pełnego sensu. „Make love not war”, „rób swoje”, poszukiwania psychodeliczne, narkotyczne.

5. Wyrzeczenie się wszelkiej przemocy, krytyka wojny w Wietnamie za obłudę, walka o chrześcijańskie wartości, metodami nie-chrześcijańskimi, legalizacją przemocy w imię miłości bliźniego. Redefinicja ról seksualnych, kobieta otrzymuje podmiotowość, a nie ma jedynie roli instrumentalnej „w służbie życia”. Przełamywanie tabu publicznego mówienia o seksie, o doświadczeniu miłości, o pragnieniach erotycznych i znaczeniu erotyki w ludzkim życiu. Seks stawał się integralnie ludzki (a nie diabelski i zły), oznaczał afirmację człowieka. Wpływ na narodzenie się ruchów „wyzwolenia seksualnego”, których istotnym składnikiem jest ruch gejowski. Spojrzenie na seks, popęd i erotykę oczami kobiety. „w seksualności kontrkulturowej było zawarte tajemnicze i odwieczne pragnienie pełni, pragnienie androgyniczne”(29). Seks orgiastyczny i narkotyki – poszukiwanie „prawdziwej rzeczywistości”, duchowego świata, bunt przeciwko światu „gdzie ludzie sprowadzeni są do funkcji i sami skłonni są traktować się instrumentalnie”. Takie same funkcje miała muzyka – bezinteresowna manifestacja życia. Redefinicja stosunku do ciała człowieka, skok w procesie walki z rasizmem.

6. „Rób swoje” – bunt przeciwko konformizmowi, walka o własną osobowość, spontaniczną i niezależną, apoteoza pluralizmu. Przesłanie moralne: indywidualnej odpowiedzialności za podjęte działania – konsekwentne poszukiwanie własnej drogi.

7. Poszukiwanie nowego uniwersum sensu, krytyka własnej tradycji kulturowej za rasizm, etnocentryzm, uniformizację – źródłem ducha i świętości staje się kultura Indii. Poszukiwanie sacrum na zewnątrz. Odwołanie ewangeliczne – Jezus i Budda jako patroni ruchu. Antyintelektualizm masowego ruchu niejednokrotnie przeszkadzał w dogłębnym zrozumieniu przedmiotu poznania (buddyzmu, jogi, braminizmu etc.), chodziło o to aby coś przeciwstawić. Nie chodziło o negowanie rozumu, ale szukano w archaicznych pokładach sacrum, nowej jedności i harmonii między człowiekiem i światem. Kontr-kultura jako „kulturowe trzęsienie ziemi”, wyzwoliła ona nowe siły i ożywiła doświadczenia przeszłości, a nie zagroziła kulturowej tożsamości. „Kiedy myślę o kontrkulturze, nie potrafię nie pamiętać o tym, że ten wielki młodzieżowy, ogólnoświatowy ferment zbiegł się w czasie z innymi wydarzeniami duchowymi, choćby z takim religijnym wydarzeniem, znaczącym dla całej kultury, jakim był Sobór Watykański II. Mam często wrażenie, że Duch, który wywołał i ustanowił owoce Vaticanum II jest tym samym duchem, który wiał dla kontestatorów…”(33) (sic! – zapłacono mu, czy sam tak myślał?).

W POSZUKIWANIE CAŁOŚCI. ROZMOWA Z BOLESŁAWEM ROKIEM

XX wiek jako okres podróży Europejczyka „na Wschód” (Eliade, Jung). Podróż psychologiczna a nie religijna, po samopoznanie, dziś łatwiej, bo świat nie jest już tak bardzo oparty o władzę autorytetów. Poszukiwanie Całości. Większa dostępność alternatywnych dróg poznania dzięki mediom, wartości starego chrześcijańskiego paradygmatu: ekspansja, dominacja, autorytaryzm, rywalizacja, dualizm. Polska – początek lat 70-tych – „prorocy wewnętrznej wolności” – bunt przeciwko systemowi, alternatywna kultura: długie włosy, muzyka, narkotyki, buddyzm zen. Buddyzm – bardziej styl życia niż religia czy filozofia, przekonanie, że można wszystko znaleźć w sobie. W chrześcijaństwie odstręcza element ceremoniału, obrzędowości, konieczność podporządkowania się rytuałowi wymyślonemu przez kogoś oraz funkcja KK jako pośrednika. Wszechjednia, podziały są sztuczne, świat ubożenie przez narzucone nam style widzenia. Człowiek jako własny eksperyment. Samorealizacja jako pogłębianie i poszerzanie naszej jaźni, proces identyfikacji i zdolności do współodczuwania z innymi istotami, z całym światem. Pytający Bartłomiej Dobroczyński – w ostatnim pytaniu atak, a może jest jedna Prawda i Jezus przyszedł i umarł i chce nas zbawić, krytyka „horyzontalnego” podejścia do religii, gdzie wszystkie one są równouprawnione, przekonanie, że jeśli tylko w coś wierzysz, to jest to prawdziwe.