AGRESJA RÓWIEŚNICZA W SZKOLE - Program profilaktyczny zapobieganie agresji

WSTĘP
Agresja rówieśnicza w szkole była obecna od zawsze, lecz nie w takim natężeniu jak obecnie. W ostatnich latach zaznacza się rosnąca tendencja tego jednoznacznie negatywnego zjawiska. Do tego dochodzi upadek norm moralnych, prawnych, brak socjalizacji rodzin patologicznych.
Zgodnie z przepisami oświatowymi wszystkie szkoły w Polsce mają obowiązek zapobiegania szerzeniu się agresji wśród dzieci i młodzieży. Od lat doskonalone są narzędzia i procedury diagnostyczne, dzięki którym można poznać wielostronne uwarunkowania agresji i rozmiar zagrożenia.
W pracy tej zajęłam się problematyką agresji rówieśniczej w szkole .Literatura pedagogiczna poświęca tej problematyce dużo miejsca, przy czym stosowana terminologia pojęć agresji, przemocy, prześladowania jest niejednorodna i niekiedy stosowana zamiennie.
W rozdziale pierwszym omawiam agresję i jej genezę. Rozdział drugi poświęcony jest czynnikom wywołującym agresję. Trzeci rozdział dotyczy agresji uczniowskiej i jej przejawów. W czwartym rozdziale zajmuję się uczestnikami przemocy, sprawcami czynów agresywnych jak i ich ofiarami. W rozdziale piątym przybliżam kierunki szkolnych działań mających na celu zbudowanie środowiska przyjaznego każdemu uczniowi, wolnemu od agresji, czyli środowiska profilaktycznego. W aneksie zawarłam plan profilaktyczny dotyczący zapobiegania i zwalczania agresji w szkole(gimnazjum) wraz z działaniami interwencyjnymi. 
1.AGRESJA I JEJ GENEZA  Agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub emocjonalną krzywdę. 
Zdefiniowanie pojęcia agresji jest zadaniem złożonym. Obok pojęcia agresja używa się też czasem terminów: wrogość, destruktywność, wojowniczość. Terminy te służą do określenia tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś(Grochulska, 1993). 
Większość psychologów przez agresję rozumie każde zamierzone działanie mające na celu wyrządzenia komuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego. Agresja interpersonalna jest aktem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich organizowanym w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej. Jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki(Surzykiewicz, 2000). 
Jeszcze inni badacze uważają, że o agresji należy mówić tylko wtedy, gdy skłonność ta występuje z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś. Inni natomiast rozpatrują agresję niezależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie na cel skrzywdzenie kogoś względnie uszkodzenie czegoś, czy też traktuje zachowania agresywne jako narzędzie do osiągnięcia innych celów.
Agresja może być wyrażona słownie lub fizycznie(Kołodziejczyk, 1996). Agresja może też być skierowana na własną osobę i polegać na zadawaniu sobie bólu lub poniżaniu siebie. Agresja słowna przejawia się najczęściej w postaci odrzucenia, groźby, może być wyrażona poprzez ośmieszenie, uszczypliwości i kpiny. Agresja fizyczna wyrażana jest w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenia cudzej własności.
Nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, nie ma też jednej tylko teorii dotyczącej jej genezy. Różnice w rozumieniu pojęcia agresji wiążą się z poglądami na jej genezę.
W 1972 roku Ch. N. Cofer i M. H. Appley wyróżnili cztery rodzaje agresji. Według jednej z nich agresja jest instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a czwarta ujmuje zachowania agresywne jako wyuczone przez wzmacnianie. Podział ten do dziś jest aktualny:
-agresja jako instynkt- powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna do utrzymania gatunku -jako napęd działania. Wiążę się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie różnych zachowań agresywnych. Uczucie gniewu może być wzbudzone przez rozmaite podniety związane z doznawanymi niepowodzeniami. W ten sposób te niepowodzenia, pośrednio prze uczucie gniewu wywołują występowanie zachowań agresywnych. 
-agresja jako reakcja na frustrację- frustracja powstaje wtedy, gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę udaremniającą tę realizację. Skutkiem tego jest powstanie napięcia emocjonalnego. Staje się ono pobudką do agresji. Funkcję zachowania agresywnego stanowi wyładowanie tego napięcia. Nie zostaje osiągnięty zamierzony cel, ale napięcie emocjonalne zostaje złagodzone lub rozładowane(Danilewska, 2002).
-agresja jako nabyty popęd- niektórzy badacze twierdzą, że gniew jest wyuczalnym popędem. Utrzymuję, że szarpanie, drapanie, bicie są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Ponieważ zachowanie agresywne bywa często konsekwencją gniewu, mogłoby więc być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. 
-agresja jako nawyk- zachowanie tak dobrze utrwalone, że jest już automatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości, nazywa się nawykiem. Agresja to nawyk napastowania. Siłę agresywności u danej jednostki determinuję cztery czynniki. Jednym z nich jest częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości, a więc warunków, które poprzedzają agresję. Istnieje więc prawdopodobieństwo, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, niż jednostka na którą działało ich niewiele(Cofer, Appley, 1972). Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności u danego człowieka jest stopień wzmacniania zachowania agresywnego. Chodzi o to, jak często następuje zmniejszanie gniewu po ,,wyładowaniu się’’ w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowania przykrych bodźców zewnętrznych prze użycie siły fizycznej lub słownej. Trzecim czynnikiem mającym wpływ na siłę agresywności jest facylitacja społeczna(to znaczy wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju). Otoczenie jednostki, rówieśnicy i starsi członkowie grupy czy rodziny mogą dostarczać jednostce modeli zachowania agresywnego. W bardzo agresywnej grupie jednostka będzie prawdopodobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych.
Obok pojęcia agresji w literaturze w formie zamiennika występuje zjawisko przemocy. Dość często przez przemoc rozumie się tylko agresję fizyczną. Przemoc czasami rozpatrywana jest w kontekście dwóch innych terminów: ,,tyranizowania’’ i ,,osaczania’’ odnoszących się do działania grupy przeciwko jednostce lub innej grupie. 
Przemoc charakteryzuje się tym, że:
-jest to zamierzone, świadome działanie sprawcy, które ma na celu podporządkowanie ofiary,
-występuje relacja nierównych sił (ofiara słabsza fizycznie),
-występuje naruszenie praw, wolności i dobra osobistego jednostki, 
-objawia sie bólem, cierpieniem, uszczerbkiem na zdrowiu.
Przemoc ma najczęściej postać fizyczną, psychiczną i seksualną(molestowanie).
W zakres przemocy fizycznej wchodzi szereg negatywnych społecznie zachowań- bicie, szarpanie, popychanie, gryzienie, oparzanie.
Przemoc psychiczna skierowana jest na uwłaczanie godności ludzkiej poprzez wyzwiska, obelgi, upokarzanie czy też straszenie, szantażowanie i izolowanie(Jarosz, 2001).
Zjawisko szykan i zastraszania uczniów, jak i dorosłych określa się pojęciem ,,mobbing’’. Prześladowanie to trwa przez dłuższy okres czasu, a ofiara jest narażona w sposób ciągły na negatywne działanie sprawcy lub sprawców. Występuje tu powtarzalność i cykliczność przemyślanych z góry działań wobec ofiary.
2. CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE AGRESJĘ Zjawisko agresji u dzieci. Większość dzieci bywa agresywna zarówno słownie jak i fizycznie. Badania w tej dziedzinie wskazują na następujące czynniki wywołujące przemoc: bieda , patologia, „dostępność” reakcji agresywnych i wiara w skuteczność przemocy.
Na rozwój dziecka wywierają wpływ: najbliższa rodzina, szkoła, dzielnica, miasto, wspólnota religijna, kultura i kraj. Największy wpływ na rozwój młodego człowieka ma ubóstwo oraz przemoc obecna w mediach. 
J. Coie i K. Dodge w swoich badaniach na temat agresji i aspołecznych postaw w dzieciństwie i okresie dorastania zwracają uwagę na dane łączące agresję fizyczną z ubóstwem (Guerin i in.,2004).Ubóstwa nie należy utożsamiać z przestępstwem, ale ubóstwo jest jednym z wielu czynników mogących zwiększać występowanie zachowań agresywnych. Należy też zaznaczyć, że samo ubóstwo nie ma większego znaczenia, ale w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka znacząco wpływa na zwiększenie poziomu agresji. Bieda oddziaływuje raczej na rodziców małych dzieci niż na nie same. Ubóstwo w znacznym zwiększa stres związany z zapewnieniem swoim dzieciom godziwych warunków życia. Może to wpłynąć destabilizująco na dorosłych, na ich zdolność skutecznego kontrolowania zachowań dziecka a także na jakość więzi rodzinnych. W ten sposób dzieci doświadczają skutków biedy pośrednio-poprzez wpływ niedostatku na zachowanie rodziców. 
Młodzież z dzielnic zagrożonych patologią styka się z działalnością grup przestępczych i przejmuje negatywne wzorce. Młodzi ludzie są świadkami aktów agresji i znają osoby, których dotknęła przemoc. Możliwe jest, że w niektórych wzbudzi to chęć dołączenia do grup rówieśników angażujących się w działania aspołeczne. Zaznaczyć trzeba, iż ubóstwo jest tylko jednym z wielu czynników wpływających na rozwój dzieci żyjących w takim otoczeniu oraz że większość nie angażuje się w tego rodzaju zachowania jedynie z powodu ubóstwa swojej rodziny.
Coraz częściej słyszy się o przemocy w mediach jako najważniejszym czynniku odpowiedzialnym za wyraźny wzrost agresji, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. To samo można powiedzieć o filmach wideo, komiksach i grach komputerowych (Krahe, 2005). 
Rozważania na temat agresji wywoływanej przez media nie opiera się na założeniu o prostym, jedno przyczynowym związku miedzy przemocą w mediach a agresją. Uznaje się natomiast, że przemoc w mediach jest tylko jednym z wielu czynników prowadzących potencjalnie do agresji. Nowoczesne środki masowego przekazu nie tylko odtwarzają istniejącą rzeczywistość, ale potrafią ją dowolnie kreować (Gałaś, 2000).
Większość ofert filmowych przepełniona jest eksponowaniem różnego rodzaju przestępstw, takich jak napady rabunkowe, sceny tortur , gwałtów, morderstw. Oglądając przemoc w filmach młodzi ludzie dowiadują się, że określonego rodzaju zachowanie jest akceptowane w wypadku niektórych ludzi. Mogą sobie przyswajać nowe formy agresywnego zachowania, znajdując równocześnie wytłumaczenie dla tego typu zachowań (np. bo ofiara „sobie zasłużyła”).Sceny agresji i okrucieństwa stanowią także trwały składnik wielu filmów dla dzieci. Większość animowanych filmów adresowanych dla najmłodszych to brutalne kreskówki, które codziennie emitują stacje telewizyjne. W rozwiązywaniu konfliktów dominuje przemoc, m.in. w tak brutalnej formie jak: miażdżenie kończyn, pobicie czy spalenie przeciwnika. Takie filmy uczą najmłodszego widza, w jaki sposób można odnieść sukces, zachowując się agresywnie i stosując przemoc. 
Pisząc o zjawisku agresji w mediach, nie można pominąć problemu gier komputerowych, które pojawiły się na naszym rynku kilkanaście lat temu. Zdecydowana większość używanych przez dzieci i młodzież gier, stanowią gry agresywne, w których występuje nadreprezentacja agresji w stosunku do otaczającej rzeczywistości i dominują skrajne formy przemocy z zabijaniem włącznie (Sarzała, 2004).Młody gracz nie tylko obserwuje, ale także osobiście dokonuje aktów brutalnej agresji. Niezależnie od faktu, że jest to gra symulowana, nie dokonywana w rzeczywistości, osoba grająca oswaja się z nią i nabiera sprawności. Żeby grać i wygrać musi identyfikować się z bohaterem-agresorem, który zabija, dokonuje wielu czynów wyrafinowanej przemocy i okrucieństwa. Ukazani w grach bohaterowie są zazwyczaj postaciami niezwykłymi, atrakcyjnymi. Imponują swym wyglądem zewnętrznym, sprawnością fizyczną i umysłową. Są zazwyczaj uzbrojeni i groźni. Natomiast ofiary występujące w agresywnych grach komputerowych potrzebne są przede wszystkim po to, żeby je zniszczyć na różne sposoby. Należy podkreślić, ze agresja i przemoc obecna w grach komputerowych wbudowana jest w ich reguły oraz każdorazowo nagradzana poczuciem sukcesu. Uzależnienie osiągnięcia sukcesu od stosowania przemocy i zabijania przeciwników sprawia, że akty brutalnej agresji stają się warunkiem skutecznego działania i tym samym uzyskują pozytywne znaczenie.
3. AGRESJA UCZNIOWSKA
Akty przemocy w szkole nie są nowym zjawiskiem, ale dotychczas nie występowały one w takim stopniu nasilenia i nie były tak szeroko prezentowane w mediach. W literaturze pedagogicznej zjawisko agresji rozpatrywane jest w dwóch postaciach: instrumentalnej i tak zwanym ujęciu ,,wrogim’’. 
Celem agresji ,,wrogiej’’ jest zadanie cierpienia i bólu jednostce. Poprzedzone jest to przeważnie stanem niepohamowanej złości i silnym wzburzeniem (Abramczyk, 2004). 
Efektem agresji instrumentalnej jest krzywda wyrządzona drugiej osobie, ale przyjmuje się, że są to działania uboczne, uzupełniające sam akt agresji wrogiej, która tym samym jest spotęgowana.
Badania psychospołeczne i pedagogiczne nad zjawiskami przemocy i agresji w szkole rozpoczęły się stosunkowo niedawno, bo w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Przeprowadzone badania wskazały na szybką eskalację tego negatywnego zjawiska w polskich szkołach. Blisko połowa badanej populacji uczniów doświadczyła na sobie różne formy przemocy i agresji. W połowie lat dziewięćdziesiątych, aż siedemdziesiąt procent badanych uczniów potwierdziło występowanie aktów agresji w formie indywidualnej czy też grupowej na swojej osobie (Górniewicz, 1995). Bezpośrednie działania to głównie: uderzenia, potrącenia, szczypanie, ciąganie i duszenie, plucie, gryzienie. Akty agresji odbywają się często przy użyciu powszednich dostępnych i prostych narzędzi, jak: szpilka, igła, linijka, kamień.
Inną formą przemocy w szkole- obok przemocy fizycznej- jest przemoc werbalna. Przejawia się ona w napastliwych wypowiedziach, kierowaniu wulgarnych epitetów pod adresem upatrzonej osoby czy wyśmiewaniem się w miejscach publicznych, na terenie klasy, korytarza lub w szatni.
Głównymi inspiratorami agresji są z reguły uczniowie starsi i silniejsi fizycznie. Oni to głównie stosują skrajne metody przemocy fizycznej w postaci kopania, brutalnego bicia czy pobierania haraczy pieniężnych.
Na postawy agresji wśród dzieci i młodzieży niewątpliwy wpływ mają: uwarunkowania osobowościowe i rodzinne. Kiedy mamy do czynienia z rozluźnieniem emocjonalnych więzi rodzinnych z dzieckiem staje sie ono bojaźliwe, nieufne, łatwo popada w konflikty i zamyka się w sobie. Dziecko zaczyna wtedy negatywnie oceniać otaczająca go rzeczywistość i przejawia bunt oraz zachowania aspołeczne. Postawa odtrącająca dziecko wpływa znacząco na kształtowanie się u niego takich cech jak: agresywność, zawziętość, kłótliwość, impulsywność. 
Nasilające się zjawiska agresji mają co najmniej kilka podstawowych przyczyn natury socjologicznej, psychologicznej i pedagogicznej, takich jak:
- przenoszenie z domów rodzinnych na grunt szkolny zachodzących tam stanów patologii i aktów przemocy między domownikami, 
- znaczący rozpad rodziny lub niedostateczna lub nadmierna opieka rodzicielska, 
- przenoszenie na grunt szkoły zachowań typowych dla pseudokibiców, a właściwie szkolnych chuliganów, 
- prezentowanie w szkołach obyczajów i wzorów zachowań wywodzących się z subkultur i nieformalnych grup młodzieżowych,
- zanikanie autorytetów moralnych i radykalna zmiana systemu wartości wśród młodzieży,
- niski status społeczny zawodu nauczycielskiego i wynikające stąd przypadki korupcji, 
- negatywne oddziaływania medialne,
- poczucie bezkarności sprawców agresji i ułomny system przepisów oraz norm prawnych- tak w sferze edukacji (znikome uprawnienia rad pedagogicznych i dyrekcji szkół), jak i w innych sferach życia społecznego,
- postępujące bezrobocie i ubożenie społeczeństwa i jego polaryzacja, 
- zauważalny coraz bardziej brak perspektyw pracy i rozwoju dla młodzieży kończącej naukę (Abramczyk, 2004). 4.UCZESTNICY AGRESJI
Napięcia i konflikty w klasie i szkole są zjawiskiem naturalnym. Ustalenie struktur klasowych wiąże się niejednokrotnie z powstaniem napięć i konfliktów. Rozwiązywane są w różny sposób, najczęściej bez przemocy. Jeżeli jednak w klasie znajdzie się jeden lub kilku potencjalnych agresorów, wywołać to może poważne konsekwencje. Agresorzy wykazują dużą aktywność i energię, aby panować nad otoczeniem podporządkowując sobie innych. Mając małe możliwości kontrolowania swoich emocji, w momencie pojawienia się najdrobniejszych trudności stosują przemoc, aby zapewnić sobie sukces. 
Klasa szkolna składa się z różnych uczniów. Są tam też osoby niepewne, ostrożne, samotne, nie mające w klasie przyjaciół, nie potrafiące bronić ani swoich racji, ani siebie. Szybko staną się one łupem agresora. Kiedy taka osoba pozwala się zastraszyć, nie potrafi się przeciwstawić, płacze-wzmaga w agresorze poczucie jego siły i bezkarności.
Uczniowie podejmujący agresywne działania wobec innych członków społeczności szkolnej, są zazwyczaj silniejsi fizycznie od rówieśników, mają dobre mniemanie o sobie, są bardziej impulsywni i zupełnie inaczej oceniają zjawisko przemocy w życiu społecznym. 
Biorąc pod uwagę płeć- to chłopcy częściej dopuszczają się aktów agresji fizycznej z przejawami brutalności, przemocy i siły oraz napastują swoich rówieśników poprzez różne zachowania. U dziewcząt zdecydowanie częściej występuje agresja pośrednia pod postacią złośliwego plotkowania, izolowania. 
W ostatnich latach daje się zauważyć obniżenie wieku sprawców przemocy zorganizowanej. Obecnie przypadki grupowego wymuszania pieniędzy i przedmiotów, wykluczenia z grupy, przezywania, a niekiedy nawet próby przemocy fizycznej podobne do wojskowej „fali”, zdarzają się już w szkole podstawowej(Danilewska, 2002)
Głównymi ofiarami agresji są uczniowie klas młodszych lub rówieśnicy. Często zabierane są im pieniądze- siłą, szantażem lub w zamian za ochronę . W starszych klasach uczniowie są zapraszani do przechodzenia na stronę agresorów. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w każdej klasie szkolnej znajduje się kilku agresorów i kilka ofiar. 
W przypadku agresji grupowej, siła napastników przewyższa zawsze siłę ofiar. Napastnicy z reguły są wyżsi, silniejsi, często bardziej sprawni fizycznie. Z reguły zajmują wyższą pozycję w hierarchii grupy niż ofiary. Napastnicy bywają starsi niż ofiary, ale nie jest to cecha konieczna. Dziewczęta, pełniąc rolę napastników, częściej wybierają na ofiary przedstawicielki własnej płci.
Ofiara agresji szkolnej nie ma szansy ani na równą walkę, ani na obronę. Jeśli podejmie obronę i przegra, będzie ośmieszana i prześladowana również z tego powodu. Gdy zmieni taktykę obrony, będzie prześladowana właśnie za te nową formę obrony.
Napastnicy działający w grupie, mogą być przeciętnymi uczniami na tle innych,, ale w grupie zyskują siłę , podejmują czynności, których nie zrealizowaliby w pojedynkę(Kirwił,2004). 
Akt agresji szkolnej dokonuje się między napastnikiem a ofiarą. Szczególną rolę pełnią „asystenci”- którzy biorą ograniczony, lecz aktywny udział w akcie agresji szkolnej jako pomocnicy. Nie inicjują oni znęcania się ani nie pełnią roli głównego napastnika. Pomocniczy udział asystentów powoduje, że akt agresji jednostki wobec jednostki zmienia się w agresję grupową. 
Jeszcze inna rolę pełnią „wspierający”, którzy zachęcają do agresji, wykrzykując słowa aprobaty, śmieją się i werbalnie nagradzają atakujących. 
Trzecia grupa to ”stojący z boku obserwatorzy”, którzy nie zajmują stanowiska, nie przyczyniają się ani do zakończenia, ani do eskalacji agresji. 
Jak rozpoznać ofiary i agresorów? Sygnały, które mogą pomóc w rozpoznawaniu ofiary i agresora przytaczam za Grochulską(1982).
Co wskazuje, że ktoś jest ofiarą?
- Są przezywane, wyśmiewane, ośmieszane, straszone, poniżane, zmuszane do posłuszeństwa, obwiniane.
- Są nie akceptowane przez innych, co powoduje często niskie poczucie własnej wartości.
- Zaczynają myśleć o sobie, że są nieatrakcyjne i „do niczego”, wtedy wycofują się z kontaktów z innymi.
- Wstydzą się, że są sprowadzane do roli ofiary, są z tego powodu nieszczęśliwe i załamane.
- W desperacki sposób próbują zdobyć akceptację agresorów (np. kradną dla nich pieniądze z domu).
- Są wyizolowane, samotne, tracą zaufanie do otoczenia. Mogą nie mieć żadnego przyjaciela i kolegi.
- Nagle zaczynają nie lubić szkoły i unikają chodzenia do niej.
- Mają trudności z zabraniem głosu w klasie i sprawiają wrażenie niespokojnych i niepewnych siebie.
- Często skarżą sie na bóle głowy, brzucha, nie mają apetytu.
Co wskazuje na to, że mamy do czynienia z agresorami?
- Z reguły mają stosunkowo pozytywny obraz siebie.
- Dokuczają, wyśmiewają, ośmieszają, przezywają, robią sobie żarty- bijąc, popychając, kopiąc- głównie swoją agresję kierują do słabszych i bezbronnych.
- Charakteryzują się niską tolerancją frustracji, łatwo popadają w gniew, są impulsywni.
- Generalnie są nastawieni na ,,nie’’. Potrafią też być agresywni wobec dorosłych.
- Są zadowoleni z własnych zachowań, bez poczucia wstydu i winy, z niewielką sympatią dla swoich ofiar.
- Mają łatwy kontakt z otoczeniem. Umieją się wybronić w trudnej sytuacji- mają na wszystko odpowiedź.
- Dość wcześnie prezentują zachowania antyspołeczne, takie jak: kradzieże, wandalizm, picie alkoholu.
Prześladowanie powoduje u ofiary wiele krótko- i długoterminowych efektów; w krańcowych przypadkach potrafi doprowadzić młodego człowieka do samobójstwa. Wywiera również destrukcyjny wpływ na prześladowcę, który może angażować się w przeszłości w zachowanie agresywne i działalność przestępczą.  5. BUDOWANIE SZKOLNEGO ŚRODOWISKA PROFILAKTYCZNEGO
Profilaktyka agresji powinna znaleźć stałe miejsce w programie wychowania i nauczania każdej szkoły. Zapobieganie, czyli profilaktyka musi trwać, nie osiągając nigdy zakończenia. Na prawdziwy sukces w zapobieganiu szerzenia się agresji wśród uczniów można liczyć dopiero wówczas, gdy wszyscy nauczyciele danej szkoły (a przynajmniej większość z nich) zaakceptują proponowane kierunki, twórczo je rozwijając, i połączą swoje wysiłki w codziennej pracy (Danilewska, 2002).
DOBRA ATMOSFERA W KLASIE 
W praktyce szkolnej wychowanie często rozpatruje się jako wpływ jednostronny, gdzie nauczyciel dominuje, a wychowanek ulega i naśladuje. Wychowanie tymczasem dokonuje się także wówczas, gdy wychowanek się nam przeciwstawia, podejmuje próby samodzielnego działania. Wychowanie zachodzi wtedy, gdy przejawiamy gotowość porozumienia i porozumiewamy się. Trwałe dążenia do porozumienia oraz porozumiewanie się, wydają się na tyle ważne, by uczynić je naczelna dewizą szkoły jako instytucji wychowującej oraz zapobiegającej powstawaniu u dzieci niepożądanych postaw. 
Wychowawcą, który zdawał sobie sprawę ze znaczenia atmosfery panującej w klasie oraz potrafił ją tworzyć tak dobrze, że osiągnął w tym względzie światowy rozgłos był C. Rogers. Jego zdaniem nie możemy wpłynąć na drugą osobę, zalecając jej zmianę zachowania. Zalecenie zmian pozostaje zawsze nieskuteczne. Jedyne, co może zrobić nauczyciel- to ułatwić komuś podjęcie decyzji o zmianie zachowania. Ułatwianie zmian polega na tworzeniu szczególnej atmosfery psychologicznej, która zaczyna się kształtować, gdy w postawie nauczyciela dominują: osobista autentyczność, wrażliwość, empatyczne rozumienie uczuć ucznia i ich znaczenia, ciepło, bezwarunkowa akceptacja, docenienie wartości jego osoby (Danilewska, 2004). Początkowo wyżej wymienione cechy posiada tylko nauczyciel. Po pewnym czasie przejmują je niektórzy uczniowie- ci, którzy w domu rodzinnym są traktowani ze zrozumieniem. Jeżeli już kilku uczniów zaczyna posiadać wymienione postawy, w klasie może zachodzić prawdziwe porozumienie, czyli porozumienie nie tylko na poziomie myśli wyrażonych słowami, ale także na poziomie emocji, których się u danego człowieka domyślamy. W takich warunkach uczniowi znacznie łatwiej podjąć decyzję o zmianie swojego zachowania.
W tworzeniu w klasie klimatu psychologicznego zapewniającego kształtowanie się środowiska profilaktycznego ważne jest docenienie wysiłku dziecka i zrozumienie jego przeżyć emocjonalnych. Ważne jest też, aby dzieci odczuły atmosferę ciepła i życzliwości ze strony nauczyciela. 
UCZENIE SIĘ ROZUMIENIA INNYCH
Umiejętnością niezbędną dla dobrego porozumiewania się- to rozumienie innych ludzi. Uczymy się jej w toku życia. Szczególnie ważne jest zdawanie sobie sprawy jak dana sytuacja czy też nasze zachowanie są widziana i odczuwane przez drugą osobę. Dobre rozumienie innych sprawia, że poprawiają się stosunki między ludźmi. Zmniejsza się liczba czynów aspołecznych, w tym agresywnych. 
Zdolność postrzegania przez dzieci danej sytuacji z punktu widzenia różnych jej uczestników (czyli decentracji interpersonalnej) nie jest jeszcze wysoka. Dorosłe osoby natomiast mają tę zdolność rozwiniętą w dostatecznym stopniu, by zrozumieć punkt widzenia dziecka, jego potrzeby oraz intencje, jego myślenie i uczucia. Stałe dążenie dorosłych (w tym nauczycieli) do zrozumienia dziecka sprawia, że nie tylko sami rozwijamy naszą zdolność empatii ale także sprawiamy, że dziecko nastawia się na rozumienie innych.
Pobudzanie rozwoju zdolności dziecka do decentracji interpersonalnej rozpocząć należy już od najmłodszych klas szkoły podstawowej i kontynuować przez cały okres nauki szkolnej. Można czynić to poprzez np. analizowanie czytanych tekstów czy audycji telewizyjnych pod katem tego, jak różnie może być widziana ta sama sytuacja przez każdego z uczestników tego samego wydarzenia. Im więcej punktów widzenia danej sytuacji spostrzegą uczniowie, tym lepiej. 
Aby ułatwić uczenie się rozumienia innych w rzeczywistych sytuacjach, należy stworzyć w klasie warunki do zajmowania przez dzieci rozmaitych pozycji w kontaktach z kolegami, zarówno przywódczych, jak i podporządkowanych. 
Uczenie rozumienia innych polega również na rozpoznawaniu ich zalet. W tym przypadku należy skoncentrować się na mocnych stronach wychowanka, podkreślając jego zalety wobec całej klasy.
Zrozumieniu sprzyjają empatia, czyli współodczuwanie, wyobrażenie sobie siebie na miejscu ucznia, oraz parafrazowanie, czyli powtarzanie co jakiś czas własnymi słowami sensu jego wypowiedzi. Aktywnie słuchając, należy okazywać uczniowi szacunek, ciepło i akceptację; powstrzymywać się od moralizowania i osądzania. 
POROZUMIEWANIE SIĘ RODZICÓW I NAUCZYCIELI
Porozumiewanie się rodziców i nauczycieli to przedmiot szczególnej troski osób odpowiedzialnych za działalność profilaktyczną. W niektórych krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych powstają tzw. kluby rodziców i nauczycieli. W ramach tych klubów rodzice i nauczyciele spotykają się i pracują nad pogłębianiem własnych umiejętności porozumiewania. Praca ta nastawiona jest na rozwój umiejętności wychowawczych i psychoterapeutycznych oraz rozwiązywanie konkretnych problemów wychowawczych. W Polsce jest to inicjatywa obejmująca bardzo nieliczne grupy.
SZKOLNE POROZUMIENIE PRZECIW AGRESJI
Żaden uczeń w szkole nie może być nękany i szykanowany a rosnąca fala agresji musi być powstrzymana. Nie można zapobiec i nie można powstrzymać agresji uczniowskiej, działając w osamotnieniu. Do budowania i realizacji szkolnego programu profilaktyki i przeciwdziałania agresji w szkole należy włączyć wszystkich nauczycieli, uczniów i ich rodziców, jak również pracowników szkoły mających kontakt z uczniami. 
Znany i skuteczny program profilaktyczny dotyczący agresji stworzył Norweg, Dan Olweus.
Podstawowe zasady programu zaradczego przeciwko agresji są proste:
- należy próbować stworzyć środowisko szkolne, a także domowe, charakteryzujące się ciepłem, pozytywnym zainteresowaniem i zaangażowaniem ze strony dorosłych
- granice nieakceptowanego zachowania muszą być jasno określone
- w przypadku przekroczenia tych granic należy stosować sankcje, które nie są oparte na sile fizycznej i wrogim zachowaniu. 
Głównym celem programu jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie różnych form przemocy w szkole i poza nią, a także zapobieganie powstawaniu tego rodzaju problemów. Przed rozpoczęciem konkretnych działań dobrze jest przeprowadzić wśród uczniów anonimowa ankietę. Dzięki niej można dowiedzieć się jaka jest skala zjawiska. Następnym krokiem jest poinformowanie na radzie pedagogicznej wszystkich nauczycieli o rozmiarze zjawiska i podjęcie wspólnych działań. Warto powołać też komitet koordynujący działania.
Ważne zadanie wypływa dla nauczycieli pełniących dyżur na korytarzu. Kontrola sprawowana przez dorosłych bardzo poprawia sytuację uczniów szykanowanych, dając agresorom do zrozumienia że ich negatywne zachowania nie będą tolerowane.
Natychmiastowa interwencja w przypadku dostrzeżenia przejawów agresji jest obowiązkiem każdego dorosłego. Osoby pełniące dyżur powinny wymieniać się spostrzeżeniami oraz zawsze informować wychowawcę klasy, do której należy agresor, jak i jego ofiara
W walce z agresją uczniowską w pierwszej kolejności należy skoncentrować się na otwartych aktach agresji bezpośredniej lub widocznych zachowaniach negatywnych skierowanych przeciw innym uczniom.
D. Olweus podkreśla potrzebę pozytywnego działania: doskonalenie relacji koleżeńskich, poprawę atmosfery klasy szkolnej, tak aby wszyscy czuli się w niej dobrze. Dla uczniów - ofiar agresji – oznacza to większe poczucie bezpieczeństwa. Chodzi o to, aby byli akceptowani choć przez kilku kolegów z klasy.
Rozmowy na temat zapobiegania agresji i potrzeby utrzymywania przez uczniów przyjacielskich relacji z kolegami należy podejmować systematycznie podczas godzin wychowawczych oraz zebrań z rodzicami.
ZAKOŃCZENIE
Jak powszechnie wiadomo, zjawisko agresji rozpowszechnia się w naszym kraju. Rozmiary jego są bardzo rozległe. Zachodzi silna potrzeba stworzenia systemu przeciwdziałania temu negatywnemu zjawisku oraz opieki nad jego ofiarami, a także sprawcami.
Przeciwdziałanie agresji i przemocy jest zadaniem trudnym i bardzo złożonym. Społeczeństwo oczekuje od osób zajmujących się tym problemem, w tym także pedagogów określonych propozycji działań zaradczych oraz konkretnych działań interwencyjnych. 
Mam nadzieję, że praca ta przyczyni się do lepszego poznania przez nauczycieli szkoły w której pracuję zjawiska agresji i przemocy i wypracowania wspólnymi siłami 
skutecznych metod walki z tymi negatywnymi zjawiskami.
ANEKS PROGRAM PROFILAKTYCZNY : ZAPOBIEGANIE AGRESJI W SZKOLE
Zadanie Działania- sposób realizacji Odpowiedzialni Termin
1. Zapoznanie uczniów z normami i zasadami obowiązującymi w szkole i społeczeństwie. (regulamin ucznia, system nagród i kar, ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich).Wyrabianie poczucia odpowiedzialności za wspólne dobro. - podejmowanie tej tematyki na lekcjach wychowawczych - zorganizowanie spotkań z przedstawicielami policji i sądu. - udział w ”Sprzątaniu świata”, dbanie o porządek w szkole, konkurs na najpiękniejszą klasę. 
2. Nauka umiejętności społecznych - radzenie sobie z negatywnymi emocjami, złością, agresją. - wyrabianie postawy asertywnej, dzięki której można zachować poczucie własnej wartości - samoocena - próba spojrzenia na siebie. Przygotowanie do pracy w grupie. - zajęcia przeprowadzone przy współpracy psychologa - trening zastępowania agresji - mini wykład na temat zachowań asertywnych - ćwiczenie postaw asertywnych - ocena zachowania na lekcjach wychowawczych - angażowanie uczniów mających skłonności do zachowań agresywnych do organizowania imprez klasowych i szkolnych, powierzanie im różnych funkcji - włączanie młodzieży (zwłaszcza trudnej) do pracy na rzecz wolontariatu. 
3.Podnoszenie poczucia bezpieczeństwa, budowanie przyjaznego klimatu w szkole, integrowanie uczniów na poziomie klasy i szkoły. Organizowanie różnych form spędzenia wolnego czasu - zdecydowane i natychmiastowe reagowanie wszystkich nauczycieli na przejawy agresji - udzielanie pomocy ofiarom i sprawcom przemocy - pełnienie przez nauczycieli dyżurów w czasie przerw, kontrolowanie miejsc szczególnie niebezpiecznych - organizowanie dyskotek, wycieczek szkolnych i innych imprez szkolnych - aktywny udział uczniów w rajdach i turniejach sportowych 
4.Poznanie środowisk rodzinnych uczniów. Pomoc rodzinom dysfunkcyjnym i niewydolnym wychowawczo. - wizyty wychowawców w domach patologicznych i niewydolnych wychowawczo w celu rozpoznania sytuacji i podjęcia właściwych działań - współpraca szkoły z ośrodkiem pomocy społecznej celem udzielenia pomocy uczniom z rodzin najuboższych - rozmowy z rodzicami mającymi kłopoty wychowawcze z dziećmi, umożliwienie im kontaktu z psychologiem 
5.Współpraca z rodzicami - uświadomieni przyczyn i mechanizmów zachowań agresywnych. - spotkania z rodzicami na temat przemocy i agresji - ułatwienie kontaktu z psychologiem. 
6. Uwrażliwienie uczniów na piękno języka polskiego, eliminowanie wulgaryzmów z języka uczniów. - realizowanie tematów z kultury języka na lekcjach języka polskiego - organizowanie konkursów literackich, recytatorskich - udział uczniów w zajęciach koła teatralnego - godziny wychowawcze poświęcone kulturze słowa - reagowanie przez wszystkich pracowników szkoły na używanie przez uczniów wulgaryzmów (zwracanie uwagi, upomnienia). 
7. Kształtowanie krytycznego stosunku do mediów, umiejętności selekcji treści programów TV, gier komputerowych. - pogadanki na godzinach wychowawczych - lekcje języka polskiego, informatyki, religii. 
Działania interwencyjne wobec uczniów dopuszczających się zachowań agresywnych: 
- natychmiastowe reagowanie przez wszystkich pracowników szkoły na przejawy agresji uczniowskiej
- mediacja w sytuacji zaistniałego konfliktu i zobowiązania agresora do zadośćuczynienia poszkodowanemu
- w sytuacji powtarzających się zachowań agresywnych - zawieszenia ucznia w udziale w zajęciach pozalekcyjnych, imprezach szkolnych i klasowych oraz powiadomienie rodziców
- zgłaszanie na policję bójek i pobić 
- kierowanie notorycznych sprawców przemocy na specjalne zajęcia (na przykład trening zastępowania agresji)
- w przypadku braku zmian w postępowaniu i dalszego naruszania zasad bezpieczeństwa kierowanie sprawy do sądu.
Działania interwencyjne wobec uczniów umyślnie niszczących cudze i szkolne mienie:
- poinformowanie rodziców
- obciążenie sprawcy (rodziców) kosztami naprawy zniszczenia lub zobowiązanie do naprawienia szkody
- jeżeli zniszczone lub uszkodzone zostało mienie szkoły- zobowiązanie sprawcy do wykonania dodatkowej pracy na rzecz klasy lub szkoły