„POETYKA STOSOWANA” Rozdział VI. EPIKA

• Do niedawna nauka o literaturze traktowała epikę jako rodzaj literacki orzekający wyłącznie o świecie zewnętrznym i dlatego koncentrowała uwagę jedynie na świecie przedstawionym, szczególny nacisk kładziono na elementy go tworzące, tj. na postacie literackie i zdarzenia,

• Dziś analiza świata przedstawionego już nie wystarcza, trzeba zwrócić uwagę na kategorię, które są pozornie niezauważalne, ale istnieją, bo muszą istnieć w każdym komunikacie językowym, są to:

• Nadawca, tj. podmiot mówiący noszący w epice miano narratora,

• Czytelnik, rozumiany jako kategoria zawarta w dziele, tzn. fikcyjny odbiorca, do którego narrator kieruje swoją wypowiedź i który zostaje przez tą wypowiedź zaprojektowany,

• Trzy kategorie epiki:

1. Narrator,

2. Świat przedstawiony

3. Czytelnik

• Narrator – pozornie niedostrzegalna osoba opowiadacza istnieje, stoi tylko w cieniu ukryta za wydarzeniami, prezentowanymi w sposób zobiektywizowany; teoria literatury uznaje go za centralną kategorię epiki; jest ukrytym reżyserem prezentowanych wydarzeń, od zakresu jego wiedzy, od stosunku do opisywanej rzeczywistości i do realnego autora – twórcy zależy kształt świata przedstawionego,

• Narrator konkretny – jeśli staje przed czytelnikiem jako skonkretyzowana postać literacka, świadek lub uczestnik wydarzeń,

• Narrator abstrakcyjny – całkowicie ukryty poza światem przedstawionym i mówi anonimowo; jego anonimowy, niezidentyfikowany sposób narracji sprawia wrażenie maksymalnego obiektywizmu; dysponuje pełną wiedzą o postaciach i wydarzeniach,

• Narracja – wypowiedź narratora różniąca się wyraźnie od przytaczanych raz po raz postaci,

• Komentarz – takie wypowiedzi narratora, w których on nie tylko przedstawia i referuje wydarzenia, ale je także komentuje,

• Narrator nie musi bezpośrednio zabierać głosu na temat wydarzeń, może też sygnalizować swe stanowisko w sposób bardziej zamaskowany, przez dobór oceniającego słownictwa, wartościujące przymiotniki czy porównania, a więc przez styl utworu,

• Autorytet moralny – kiedy narrator sugerując swoją ocenę, wie jak należy postępować i co należy potępić,

• Narrator auktorialny (od łac. auctor ‘sprawca’) – kiedy narrator nie należy do świata przedstawionego, ale panuje nad nim niepodzielnie, narzuca swój system wartości i ocen, przy czym jego ingerencje mogą być mniej lub bardziej jawne; narracja prowadzona z takiego stanowiska to narracja auktorialna,

• Narrator ma więc nieskończone możliwości oceniania, niezauważalnie przemyca swoje sądy, uczy, wychowuje, urabia opinie, ale wartości, jakie proponuje, zawsze odwołują się do czytelnika,

• Czytelnik musi uznawać te same zasady moralne co narrator, bo inaczej sądy narratora zawisną w próżni lub będą budziły protest,

• Kategoria narratora jest nierozerwalnie związana z kategorią czytelnika, do którego narrator kieruje wypowiedź, którego „projektuje” w tekście, ponieważ obaj – narrator i czytelnik – biorąc udział w procesie komunikacji muszą posługiwać się wspólnym kodem,

• Czytelnik może być zaprojektowany na niższym poziomie tekstu, jako adresat narracji wyznaczony przez bezpośrednie zwroty narratora,

• Na wyższym poziomie, jako odbiorca wirtualny (spodziewany), który istnieje w utworze potencjalnie (jest wewnętrzną kategorią dzieła) i daje się scharakteryzować na podstawie zespołu reguł koniecznych do zrozumienia utworu,

• W epice dominują postacie i zdarzenia, a więc świat przedstawiony. Nie istnieje on tam sam przez się, jest prezentowany pośrednio, przez narratora, który wprawdzie stoi w cieniu, ale nie jest bezstronny: z ukrycia komentuje i ocenia. Świat, który pokazuje narrator, jest zatem pozornie obiektywny. Pierwszoplanowa rola przedstawień powoduje, że na czoło w epice wysuwa się funkcja poznawcza, a nie poetycka jak w liryce.

NADAWCA	ODBIORCA
Narrator akceptujący (pozornie) rzeczywistość	Pan dobrodziej (adresat narracji)
Ironista Autor wewnętrzny	Odbiorca wirtualny

RÓŻNICE MIĘDZY EPIKĄ A LIRYKĄ:

LIRYKA	EPIKA
„ja” (podmiotowość)	Świat przedstawiony (przedmiotowość)
Monolog liryczny	Opowiadanie, opis
Czas teraźniejszy	Czas przeszły
Subiektywizm	Pozorny obiektywizm
Funkcja poetycka	Funkcja poznawcza