Były to czasy niepewności, zagubienia, czasy katastroficznych przeczuć nadciągającej zagłady. Spotęgowały się nastroje smutku, rozpaczy, braku nadziei. Były to tzw. Nastroje schyłkowe, dekadenckie. Zaczęto poszukiwać pomocy i ukojenia w miłości cielesnej, w nałogach, a głównie w sztuce i pięknie przyrody. Artysta zyskał rangę najwyższą „wybrańca Boga”, ale był także biedny, narażony na niedostatek w bezdusznym zmaterializowanym świecie. Tym światem rządził pieniądz, przemoc, kariera, spryt, zakłamanie. W literaturze można wyróżnić dwa typy bohaterów : wątpiącego dekadenta - buntownika walczącego w obronie słabszych, pokrzywdzonych. Takimi bohaterami byli Tomasz Judym z „Ludzi bezdomnych” oraz Szymon Winrych z „Rozdziobią nas kruki , wrony”. Wszyscy oni narażali życie, ponosili trudy życia żołnierskiego walcząc o wyzwolenie spod zaborów. Walczyli do końca, nie rezygnowali nawet w obliczu nieuchronnej klęski, by osiągnąć chociażby zwycięstwo moralne. Niezapomnianą , ale i kontrowersyjną postacią literacką jest bohater powieści Żeromskiego pt. „Ludzie bezdomni”. Jest nim lekarz medycyny Tomek Judym, któremu tylko przez przypadek oraz dzięki własnej wytrwałości, udało się udźwignąć z nędzy i ciemnoty. Związany pochodzeniem z ubogimi, czuje się w obowiązku spłacić wobec nich ten „dług przeklęty”, który zaciągnął jego inteligent oderwany od swego środowiska. Od początku buntuje się przeciwko krzywdzie, poniżeniu człowieka zmuszonego żyć w nędzy. W toku pracy podejmuje ważną decyzję życiową i postanawia zerwać zaręczyny z narzeczoną Joasią Podborską. Rezygnuje z własnego domu, małżeństwa, prawa do miłości i szczęścia osobistego, aby bez reszty poświęcić się pracy dla dobra biednych i potrzebujących pomocy. Judym uważa, że nie ma prawa myśleć o sobie, kiedy wokół tyle krzywdy, zła i cierpienia. Obawia się , że miłość do żony i dzieci mogłaby przesłonić mu sprawy ważniejsze. Judym czuje się osobiście odpowiedzialny za krzywdy, cierpienia i zło . W jego postaci stworzył Żeromski wzór wielkiego społecznika , nie uznających żadnych kompromisów. Nie chce i nie potrafi godzić się z podłością, ani za cenę sukcesów życiowych, ani pieniędzy, czy własnego szczęścia. Może nasunąć się pytanie czy Judym postąpił słusznie?. Czy można wymagać od człowieka rezygnacji z naturalnego prawa do szczęścia i miłości?. W naszej współczesności obserwuje się postawy odmienne nastawione na sukcesy, na pochodzenie i dostatek materialny. Dlatego Judym może być „głosem sumienia” przypominającym że są sprawy ważniejsze od egoizmu, sukcesów osobistych i robienia biznesu. Jest tu zawarty uniwersalny ponadczasowy obraz ludzkiego losu skazującego ludzi na śmierć, cierpienie. Postacie występujące w tym utworze są przykładami różnorodnych zachowań w warunkach ekstremalnych, kiedy człowiek spotyka się z wielkim cierpieniem. Wojna przyniosła nowe , niespotykane dotąd przeżycia i taki ogrom cierpień , że przerastały one człowieka. W tym świecie - zwłaszcza w obozach koncentracyjnych i w łagrach zabrakło miejsca na ludzkie odruchy. Wojna przyniosła taki ogrom cierpienia i takie okrucieństwo, że człowiek poczuł się osaczony i bezradny. Wyrazem tych przeżyć jest bogata spuścizna literacka zawarta w poezji, prozie oraz w przekazie dokumentalnym. Przykładem przekazu literackiego życia w okresie okupacji, i w ogóle , kiedy człowiek znajduje się w stanie zagrożenia może być powieść Alberta Camusa pt. „Dżuma”. Zadżumione miasto Oran obrazuje nie tylko okupowaną w czasie Europę, a więc straszliwe lata pogardy i bestialstwa, ale jest także powieścią o odwiecznym zmaganiu się człowieka ze złem znajdującym się w jego naturze, złem które może zakazić innych i stać się przyczyną wielu cierpień i tragedii. Powieść jest także ostrzeżeniem przeciwko ludziom zajętym tylko bogaceniem się i myśleniem o własnym szczęściu, którzy nie podejrzewają nawet, że człowiek może mieć wyższe ideały, szersze zainteresowania np. pracą którą się kocha dla niej samej lub umiejętności przychodzenia z pomocą ludziom cierpiącym, osamotnionym, potrzebującym wsparcia. Taką postawę przyjmuje większość bohaterów powieści. Ich przykładem może być dr. Rieux, Joseph Grand, Rembert i inni. Człowiekiem gorzko doświadczonym przez życie jest skromny urzędnik Joseph Grand. Zmuszony do podjęcia pracy z niedokończonymi studiami. Uzyskał awans, ale zwierzchnictwo o tym zapomniało, on sam zaś nie umiał właściwych znaleźć słów, aby o tym przypomnieć. Pozostał do końca na nierentownym stanowisku. Ożenił się, ale żona porzuciła go po kilku latach. Żyjąc w samotności staje się dziwakiem. Marzy o sławie i powrocie żony. Kiedy w mieście wybuchła zaraza w sposób naturalny staje po stronie zadżumionych. Niesienie pomocy cierpiącym uważa za zwykły obowiązek. Ten opuszczony, samotny człowiek zachował dumę oraz poczucie godności. Innym z bohaterów jest dziennikarzem . Dżuma zaskoczyła go w innym mieście. Początkowo stara się za wszelką cenę wydostać z zamknięcia. Dla niego najważniejszą sprawą na świecie jest miłość, a ponieważ dżuma rozłączyła go z ukochaną, dlatego dokłada wszelkich starań, aby di niej powrócić. Kiedy jednak uzyskuje możliwości wyjazdu, rezygnuje z tej szansy, zwycięża w nim poczucie więzi i solidarności z cierpiącymi. Uważa, że wyjazd byłby ucieczką, byłby mu wstyd, nie czułby się godny uczuć ukochanej, bo szczęście powinno być wielkoduszne. Dżuma jest więc nie tylko ostrzeżeniem, ale i pochwałą człowieka aktywnego, zaangażowanego, dokonującego słusznych wyborów, a takie wybory wymagają poświęceń i cierpienia.

Postawa bohatera literackiego wobec cierpienia na przykładach wybranych utworów od antyku do współczesności. Cierpienie wiąże się nieodłącznie z życiem, może być zawinione i niezasłużone. Są cierpienia które uszlachetniają, ale takie i takie, które budzą bunt albo rozpacz i rezygnację. O cierpieniu wiele napisano już w „ Biblii ”. Przykładem człowieka sprawiedliwego, doświadczonego wielkim i niezasłużonym cierpieniem może być postać biblijnego Hioba . Z interpretacji jego losów wynika, że Bóg może zsyłać cierpienia z przyczyn dla człowieka niepojętych. Łatwiej znosić cierpienie człowiekowi wierzącemu, gdyż w zamian oczekuje łaski niebios i pocieszenia chociażby w życiu pozaziemskim. O takim cierpieniu pisał Roman Brandstoretter w wierszu pt. „ Jan chrzciciel w więzieniu Pieśń o moim Chrystusie”. Bohater siedział w ciemnej celi na zgniłej wiązce słomy w otoczeniu wężów i skorpionów, ale nie tracił nadziei, gdyż odczuwał obecność Boga. Świadectwem tych doznań mogą być słowa poety „ siedział w celi z wyciągniętymi przed siebie rękami. I płakał z radości, gdyż końcem palców , wyczuwał obok siebie obecność nieba. A modląc się widział Boga”. Przykładem niezawinionego cierpienia może być także los Antygony - bohaterki starożytnej tragedii Sofoklesa. Antygona świadomie wybiera śmierć, by spełnić swój siostrzany i religijny obowiązek wobec brata Polinejka, którego zwłoki mają za karę pozostać niepogrzebane, pozostawione na pożarcie psom i sępom. Nowy władca Teb - Kreon uważa go bowiem jedynie za zdrajcę, który z pobudek osobistych naraził bezpieczeństwo swojej ojczyzny. Kreon reprezentuje tu rację państwa i ku przestrodze innych skazuje zwłoki królewicza na pohańbienie. Antygona nie może pogodzić się z takim wyrokiem - uważa że Kreon nie miał prawa wydawać nakazu sprzecznego z odwiecznymi prawami naturalnymi i boskimi, które każdemu człowiekowi przyznają prawo do pochówku. Kreon jest nieugięty w swoim postępowaniu, co wskazuje na despotyczny charakter jego władzy. Antygona umiera, ale do niej należy zwycięstwo moralne. Dzieje bohaterki wskazują na fakt, że nakazy ziemskie nie zawsze są moralnie słuszne oraz że dążenie do osobistego szczęścia nie jest wystarczającą racją istnienia na tym świecie. Antygona była młoda, piękna i zakochana, pragnęła żyć, a mimo to nie zawahała się w wyborze śmierci, w celu zachowania godności i spokoju sumienia wynikającego z bezkompromisowego przestrzegania zasad moralnych i spełnienia tego, co uważała za święty obowiązek. Ciekawą koncepcję cierpienia przyjęto w średniowieczu. Cierpienie w tej epoce zyskało rangę świętości. Zgodnie z założeniami tego okresu najważniejszym celem życia było uzyskanie zbawienia. W tym celu należało żyć w sposób ascetyczny. Należało wyrzekać się szczęścia, sławy, miłości, dóbr materialnych - słowem wszystkiego co ułatwiało, uprzyjemniało człowiekowi życie. Wierzono, że pobyt na ziemi to krótka chwila wobec wierności , dana człowiekowi po to by uzyskać szczęście na całą wieczność. W tym celu trzeba było żyć w ubóstwie, poszukiwać cierpień i upokorzeń, umartwiać ciało, wyrzekać się rozgłosu. Największą wartością była wielkość duchowa człowieka, a jedynie drogą do jej uzyskania były pokora, modlitwa, wyrzeczenie. Ich sens zamykał się we wniosku : „błogosławieni ci pokornego serca cierpiący smutek, ból i poniżenie gdyż oni to właśnie dostąpią Królestwa Niebieskiego”. W tym przypadku mogą być dzieje Chrystusa, jego męczeńska śmierć, jego poniżenie, obrzucenie obelgami. Literackim przykładem takiego ideału był Św. Aleksy człowiek wysokiego rodu, który zaślubiwszy córkę cesarza zachował cielesną czystość, wyrzekł się miłości życia rodzinnego, bogactwa i władzy. Wszystko porzucił, by wieść żywot żebraka pod kościołem. Zebrane kosztowności rozdał ubogim, żebrakom, a sam szukał ukojenia w modlitwie, w kontemplacjach, w przekonaniu że wypełni boże nakazy. Kiedy Matka Boża zstąpiwszy wielokrotnie z ołtarza nakazywała puszczać go świątyni, zaczęto oddawać mu hołd. Aleksy, uciekając przed rozgłosem z woli Boga zamiast do kraju odległego, powrócił do Rzymu. Tutaj niepoznawalny żebrał pod schodami własnego pałacu. Służba wylewała nań pomyje, cierpiał w pokorze. Zmarł po 16 latach, a wtedy dzwony w całym mieście się rozdzwoniły i cuda poczęły się dziać w pobliżu jego zwłok. Wtedy dowiedziano się kim był naprawdę i uznano go za świętego. Takie były poglądy ludzi w średniowieczu, takie były ideały tej epoki. W cierpieniu odnajdowano radość. Ubóstwo i poniżenie nie były wstydliwe ani hańbiące, a ubodzy, chorzy i upośledzeni znajdowali pomoc i życzliwość otoczenia. Wydaje mi się, że nie były to - jak głoszono czasy upadku i ciemnoty, ale czasy podniosłe, a godność człowieka nie liczono jego majątkiem i karierą. W naszych czasach chorzy, upośledzeni i biedni nie czują się samotni, wyizolowani, czy też napiętnowani. W epoce romantyzmu cierpienie uzyskało wysoką rangę, ale inne były jego przyczyny i cele cierpienia z powodu niewoli, zła, egoizmu i przemocy. W związku z tym walczono o prawa człowieka, o wolność ojczyzny, o lepszy sprawiedliwy świat, w którym nie będzie tyrani i przewagi opartej na gwałcie. W literaturze pojawił się wzór bohatera, który dla osiągnięcia tych celów gotów był do największych ofiar, łącznie z życiem. Podobnie jak Antygona, wybierali oni cierpienie dla osiągnięcia celów moralnie słusznych. Ich przykładami mogą być bohaterowie romantyczni walczący w obronie wolności swojego kraju, bohaterowie utworów Sienkiewicza, Żeromskiego i wielu innych pisarzy. Jedną z niezapomnianych postaci literackich jest Konrad Wallenrod - główny bohater powieści poetyckiej Mickiewicza. Dokonuje on bezkompromisowego wyboru poświęcając szczęście osobiste dla ratowania narodu. Jego dylemat był tym trudniejszy, że okoliczności zmuszały go do wyboru walki opartej na zdradzie i podstępie, sprzecznej z jego pojęciem honoru i poczuciem moralności. Podejmując decyzję, z goryczą wyznaje żonie - że „ stokroć przeklęta godzina w której od wrogów zmuszony chwycić się tego sposobu” ale tylko taka forma działania dawała mu pewne szanse na osiągnięcie celu. Konrad z III cz. Dziadów, kierując się miłością do cierpiącego narodu ośmielił się podjąć polemikę z Bogiem. Oskarżył go o brak miłości w obojętności wobec nieludzkich represji i cierpień rodaków pozostających w niewoli. Przełom XIX i XX wieku wiąże się głównie z cierpieniem egzystencjalnym tzw. „bólem istnienia”. Temu cierpieniu towarzyszył niepokój duchowy, sceptycyzm, zachowanie wartości wiary oraz w uszczęśliwiającej moc cywilizacji.

---