TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE
Dobre wychowanie od podstaw nie jest rzeczą prostą. Dlatego też częstokroć określa się mianem sztuki. Nie polega ona na spontanicznym działaniu. Jest procesem ciągłym i długotrwałym. Jego istota tkwi w świadomym wprowadzaniu dziecka w systemy pożądanych wartości.
Początkowo z wartościami dziecko spotyka się w rodzinie. Rodzina jest źródłem norm i wartości kształcących postawy młodego człowieka. Jej funkcja wychowawcza pełni zatem fundamentalną rolę. W atmosferze akceptacji i zrozumienia, uprzejmego reagowania na inne osoby trudno wyobrazić sobie występowanie gwałtownych konfrontacji.
Pojęcie trudności wychowawczych leży w płaszczyźnie dokonywanej oceny. Przymiotnik „trudny” w odniesieniu do człowieka mieści w sobie potrzeby szukania właściwych, nowych sposobów postępowania, włożenia wysiłku, zadania sobie trudu. Najmniej obiektywna postawę wobec trudności wychowawczych, dostrzeżonych u własnych dzieci przejawiają ich rodzice.
Sposobów ujęcia zagadnienia trudności wychowawczych jest wiele.
Praca Rene Allendy'ego „Das unverstandene Kind” jest przykładem opracowania, gdzie punktem wyjścia jest fenomenologia trudności wychowawczych, autor wymienia cały szereg trudności wychowawczych wobec których stają rodzice i pedagodzy. Omawia spotykane u dzieci lenistwo, złośliwość, skłonność do kradzieży, upór, roztargnienie, brak skromności i opanowania. Na zakończenie autor podaje pożądane posunięcia wychowawcze, indywidualne i korektywne.
Problem trudności wychowawczych posiada wiele aspektów.
Aspekt etiologiczny jest widoczny w pracy H. Spionek. Przeciwstawia ona prawidłowy rozwój osobowości - zakłóconemu i omawia kolejno różne czynniki, które powodują zaburzenia w poszczególnych etapach rozwoju. Daje obraz stopniowego przekształcania się trudności wychowawczych w przestępczości.
Aspekt diagnostyczny dominuje w pracy G. Amando „Les enfants difficiles”. Książka jest poświęcona analitycznemu opisowi ośrodków obserwacyjnych dla dzieci z trudnościami wychowawczymi i przedstawia obraz badań lekarskich, psychologicznych i społecznych.
Przyczyny trudności wychowawczych mogą być różne. Zaliczamy do nich: nieprawidłową strukturę rodzinną, nieprawidłowe postawy rodzicielskie i style wychowawcze, młody wiek rodziców, trudną sytuację materialną rodzin, zmianę modelu wychowania.
Przejawem trudności wychowawczych może być agresja. Jest to zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach. Jest to zachowanie fizyczne lub werbalne. Można ją też zdefiniować jako zachowanie podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia. Zachowania agresywne mogą być sporadyczne lub mogą przybrać formę stałej tendencji, którą określa się jako agresywność, wrogość lub nawyk napastowania.
Przyczyną agresji może być specyficzna sytuacja rodzinna. Jeśli w domu atmosfera jest napięta, nerwowa, członkowie rodziny są rozdrażnieni, agresywni wobec siebie nawzajem, dziecko zachowuje się tak jak jego rodzice.
Agresji sprzyja również przymusowe wielogodzinne siedzenie na krzesłach, poniżające komentarze i uwagi, chłodna reakcja na pozytywne zachowania dzieci, nie zauważanie ich. Zły wpływ mają także „słowa zabijające komunikację”.
Agresja rozumiana jako zachowanie, które nie jest pasywne występuje u każdego człowieka. Możliwość wyrażania agresji w sposób nie raniący, w otwartej konfrontacji, bez uczucia wstydu powinno być prawem każdego człowieka, z w szczególności każdego dziecka. Agresja w formie zachowań aspołecznych, destruktywnych jest w przeciwieństwie do powyższego wyrazem niskiego poczucia własnej wartości oraz głębokiej niepewności, strachu i frustracji. Należy ją rozumieć jako wołanie o pomoc.
Przyczyną mogą być też nieodpowiednie programy telewizyjne i filmy oglądane przez dzieci. Dziecko w wieku przedszkolnym przyjmuje treści np. filmu jako absolutną prawdę, a swoje przeżycia filmowe odtwarza w rysunkach, zabawach. Dzieci starze czerpią z filmów wzorce dla swojej formułującej się osobowości. Utożsamiają się z bohaterami, czują się uczestnikami wydarzeń. Przyjęciu takich podstaw sprzyjają sytuacje gdy agresja przynosi satysfakcję, nagrodę lub nie jest ukarana; jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę; jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób; jest usprawiedliwiona wyższymi racjami moralnymi lub społecznymi; jest przedstawiona jako aprobowana społecznie; nie ma widocznych skutków negatywnych; widać wiele bodźców skojarzonych z agresją. Telewizja daje dzieciom złośliwość, wypadki - 71%; przemoc - 66%; podstęp, życzliwość, miłość - 58%; podziw - 56%; wrogość, strach - 54%. Treść o charakterze agresywnym stanowią około 10% zawartości programów. W styczniu 1995 r. przebadano 68 programów dziecięcych - w tym programy edukacyjne: 39 (57%) zawierało sceny nasycone emocjami przemocy - w tym 16 (23%) programów było nimi wypełnionych; w 35% programów pojawia się złośliwość i szyderstwo; w 28% podstęp i kłamstwo; w 28% przemoc i znęcanie - są to dane OBOP-u.
Stosowanie przemocy ma na celu wywieranie na dziecku pewnego wpływu, osiąga się go za pomocą cierpienia, strachu, poniżenia. Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem powszechnym. Badania pokazują, że jest ona najczęściej występującą w rodzinie formą agresji. W Polsce 84 - 97% rodziców stosuje wobec dzieci kary fizyczne. Oficjalne statystyki sądowe rejestrują rocznie około 600 wypadków maltretowania dziecka. Niemal 5% przypadków kończy się zgonem. W 1993 r. do Szpitala Matki Polki przewieziono 660 pobitych dzieci wymagających natychmiastowej interwencji chirurgicznej. Szpital ten jako jedyny rejestruje dzieci z zespołem maltretowanego dziecka.
Musimy jednak pamiętać, że dziecko, które krzywdzimy także staje się agresywne, ma niską samoocenę, ma zaburzenia snu i mowy.
Agresję dziecko czasem kieruje bezpośrednio na te osoby, które go krzywdzą. Dziecko, które doświadcza przemocy żyje w ciągłym strachu, napięciu, niepewności.
Agresję można osłabiać poprzez stwarzanie możliwości samodzielnej pracy oraz samokontroli; poświęcanie uwagi i uważne słuchanie; kontakt wzrokowy; bliskość fizyczną; kontakt poprzez dotyk; drobne uwagi ożywiające rozmowę i stwarzające tym samym dostęp do dziecka.
Jeśli rodzice nie pokażą, że można być bezwzględnym, mściwym, agresywnym to nie będzie znało takich zachowań. Jeśli będą serdeczni dla siebie wzajemnie to takie wzorce zachowania będzie odbierało dziecko. Jeśli będą zwracać się do siebie z szacunkiem, to szacunku nauczą własne dzieci, pokażą im, że można żyć bez agresji.
W okresie dorastania komplikowanie się świata, przeżyć wewnętrznych coraz częściej stawiają młodzież w sytuacjach trudnych. Do brania środków uzależniających może skłaniać częsta u dorastających tendencja do eksperymentowania na sobie samym, pragnienie poczucia się dorosłym oraz moda panująca w grupie rówieśniczej. Przyczyny popadnięcia w uzależnienie są często złożone, zwykle występuje odpowiedni splot wydarzeń. Jednym z jego elementów jest dostępność określonych środków oraz niewiedza lub obojętność rodziców i wychowawców.
Uzależnienie to przymus brania środków naturalnych lub syntetycznych wywołujących skutki szkodliwe dla zdrowia. Może być psychiczne i fizyczne. Są ludzie mniej i bardziej podatni na uzależnienie. Z pewnością jednak alkohol i narkotyki są dużo bardziej niebezpieczne dla dzieci i młodzieży u których szybciej niż u dorosłych powstaje uzależnienie, a także wywodzą się z rodziny gdzie są osoby uzależnione.
Alkoholizm czyli uzależnienie od alkoholu jest chorobą, która rozwija się powoli i podstępnie bez udziału świadomości jednostki - „najpierw człowiek sięga po kieliszek, a potem kieliszek sięga po człowieka”.
Alkohol działa tłumiąco na system nerwowy. Powoduje wyłączanie kolejnych ośrodków, dzięki czemu rozluźnia hamulce wewnętrzne, obniża samokontrolę i samokrytycyzm. Dlatego małe dawki alkoholu poprawiają nastrój, wywołują ożywienie. Już wtedy sprawność fizyczna i refleks są obniżone. Większe dawki alkoholu powodują zaburzenia koordynacji ruchów, depresję a nawet agresję. Głębokie upojenie alkoholowe wywołuje brak orientacji w otoczeniu, zaburzenia krążenia, równowagi. Mogą prowadzić do śpiączki a nawet śmierci. Jedynym ratunkiem dla osoby uzależnionej od alkoholu jest abstynencja.
Uzależnienie od alkoholu zagraża całej rodzinie i to od strony materialnej jak i emocjonalnej. Dzieci w rodzinach z problemami alkoholowymi żyją w poczuciu zagrożenia, osamotnienia, uczą się tłumić swoje uczucia. Niektóre biorą nadmierną odpowiedzialność za problemy rodzinne i przejmują obowiązki dorosłych. Inne źle się zachowują, mają złe oceny, wagarują, same zaczynają pić alkohol lub sięgają po narkotyki. W przypadku uzależnienia od alkoholu nauczyciel powinien pamiętać zarówno o dzieciach wywodzących się z rodzin z problemem alkoholowym jak i o profilaktyce tego uzależnienia u wszystkich uczniów.
Pojęcie narkomanii obejmuje branie wielu środków leczniczych i nieleczniczych o zróżnicowanym działaniu, które mogą wywołać uzależnienie. Poszczególne narkotyki różnie działają na system nerwowy człowieka, powodując określone zmiany w percepcji i zachowaniu. Wyróżnia się podstawowe grupy środków narkotycznych. Opiaty, inaczej narkotyki opiumowe działają tłumiąco na system nerwowy. Powodują odurzenie, oszołomienie, senność i zmniejszają uczucie bólu. Należą do nich: opium, morfina, heroina, kompot, metadon. Do środków narkotycznych działających pobudzająco na system nerwowy należą kokaina i amfetamina. Kolejną grupą środków narkotycznych są halucynogeny. Są to środki naturalne lub syntetyczne wywołujące halucynacje. Należą do nich meskalina i psylocybina, MDA, DOM, MHDA, DHT. Środki narkotyczne wytwarzane z konopi to marihuana, haszysz, olej haszyszowy. Dają one odprężenie i wzmożoną emocjonalność. Inhalatory, inaczej środki wziewne są to różne środki chemiczne będące w użyciu codziennym np. kleje, rozpuszczalniki, zmywacze do paznokci, benzyna itp. Zwykle nasącza się nimi szmaty lub umieszcza w torebce foliowej i wdycha. Są tanie i dostępne więc używają ich najmłodsi, nawet w wieku 8 - 12 lat.
Szkoła jest obecnie miejscem, gdzie można kupić narkotyki. Otacza je aura tajemniczości i „zakazanego owocu”, która w połączeniu z modą panującą w niektórych środowiskach młodzieżowych skłania ich do próbowania. W coraz młodszym wieku rozpoczyna się inicjacja narkotykowa. A jest ona jeszcze bardziej niebezpieczna niż alkoholowa ze względu na silniejsze efekty i szybciej następujące destrukcyjne konsekwencje.
Dziecko rozwija się najlepiej i najpełniej w takiej rodzinie, w której na co dzień widoczny jest klimat zrozumienia, miłości i wzajemnego szacunku. Rodzina skonfliktowana i pozbawiona miłości powoduje zahamowania w rozwoju osobowości dziecka. Rodzice skłóceni z sobą, nie kochający się wzajemnie i nie szanujący, oddziałują negatywnie na postawy i zachowania swoich dzieci. Rodzina zdekompletowana i nie zintegrowana, rodzice egoistycznie broniący własnych spraw stanowią środowisko patologicznych stosunków wewnętrznych, w którym brak warunków do normalnego życia i rozwoju osobowości własnych dzieci, muszą zapewnić im te wszystkie warunki, w których proces ich rozwoju i wychowania będzie przebiegał prawidłowo. Rodzice muszą zapewnić dzieciom miłość, wiarę w innych ludzi i w siebie samych. Te warunki uzależniają istotnie rozwój emocjonalny, psychiczny, społeczny, moralny i fizyczny dziecka. Uzależniają one także więź rodzinną i funkcjonowanie rodziny. Rola rodziny w rozwoju osobowym dziecka jest nie do zastąpienia przez jakąkolwiek instytucję wychowawczą. A nauczyciel? Nauczyciel wobec dziecka winien być nie tyle autorytetem, ile przyjacielem...