PSYCHICZNE WŁAŚCIWOŚCI DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Okres przedszkolny trwa od 3 do 6 roku życia. Rozwój układu nerwowego w tym okresie charakteryzuje się przewagą procesów pobudzania nad hamowaniem. W dziecku rodzi się poczucie odrębności płci oraz świadomości roli społecznej kobiety i mężczyzny. Następuje dalszy rozwój kontaktów społecznych. W psychice zachodzą dalsze zmiany typowe dla wieku przedszkolnego. Dominującą formą aktywności jest zabawa, która wpływa na rozwój wszystkich sfer: poznawczej, uczuciowej, ruchowej i społecznej. Poprzez zabawę dziecko poznaje świat.. Proces poznawania świata jest ściśle związany z aktywnością dziecka.
Wiek przedszkolny to okres bardzo bujnej wyobraźni i fantazji. Dziecko przyjmuje postawę badacza - zadaje niekończącą się serię pytań, jest ciekawe świata. Rozwijają się zainteresowania, wzmacnia się zdolność do koncentracji uwagi, cierpliwość, zrozumienie norm i praw społecznych, poczucie obowiązku. Dziecko zaczyna więcej rozumieć. W tym okresie olbrzymi wpływ na rozwój dziecka ma rodzina, rówieśnicy i przedszkole. Życie w grupie zmusza dziecko do przestrzegania pewnych zasad, norm. Na początku zwykle dziecko broni się przed narzucanym mu przez dorosłych systemem nakazów i zakazów. Z czasem jednak zaczyna je sobie przyswajać, liczyć się z nimi i zgodnie z nimi postępować.
Mówimy wtedy o interioryzacji norm moralnych. Stopniowo dziecko przejmuje je od dorosłych tak dalece, że stają się one jego własnymi normami postępowania. Kształtuje się to, co potocznie nazywamy sumieniem i dzięki czemu dziecko zaczyna być zdolne do samokontroli. Jest to niezwykle ważny etap w rozwoju osobowości dziecka Rozwój osobowości dziecka jest zarazem rozwojem indywidualności, podmiotowości i rozwojem społecznym. Według Francuskiego psychologa Henri Wallona rozwój osobowości przedszkolaka znajduje się na etapie personalizmu - dziecko przeciwstawia „ja” innym osobom. Osiągnięciem rozwojowym tego okresu staje się usamodzielnienie i wzbogacenie własnego „ja”. Po tym etapie następuje etap różnicowania się osobowości (6 - 11 lat) pod wpływem kontaktów z innymi. Dziecko zaczyna wówczas zdawać sobie sprawę z granic własnych możliwości, ze swego usposobienia, inteligencji, zyskuje większy wgląd w siebie i dzięki temu staje się osobowością poliwalentną.
Na kształtowanie osobowości dziecka wpływa przede wszystkim rodzina, potem rówieśnicy
i nauczyciele. Osobowość rodziców, wzory, które chcą przekazać dziecku ukierunkowują rozwój osobowości dziecka. Otoczenie społeczne stawia przed dzieckiem rozmaite wymagania dotyczące jego zachowania. Przekazuje dziecku w sposób mniej lub bardziej świadomy obowiązujące w danej grupie reguły zachowania, a dziecko uczy się spełniać określone wymagania. Przez to rozwija się jego poczucie odpowiedzialności, obowiązkowości, sumienności oraz obraz samego siebie. Obraz samego siebie dziecko kształtuje również poprzez porównanie siebie do grupy odniesienia. Dzieci wychowywane w rodzinach pełnych, kochających się mają pozytywny obraz siebie. Rosną
w przeświadczeniu, iż stanowią dla swoich rodziców coś cennego. Natomiast dzieci z rodzin patologicznych często doznają poczucia niższości, czują się gorsze od innych, pogardzane
i odrzucane przez środowisko. Nie mając wsparcia ze strony rodziców już na starcie skazane są na niepowodzenia. Dziecko, które rozwija się w stymulujących warunkach - kochane, cenione buduje obraz siebie w kategoriach pozytywnych. Jego stosunek do otoczenia jest pełen akceptacji.
Nie odczuwa lęku przed nieznanym. Ufnie, metodą prób i błędów uczy się rozpoznawać i zaspakajać swoje potrzeby. Dzieci z rodzin toksycznych są pozbawione takich pozytywnych doznań. W każdej dziedzinie muszą walczyć pokonując rozmaite trudności. Zaspokojenie potrzeb psychologicznych - potrzeby sukcesu, przynależności, miłości jest uzależnione od zaspokojenia potrzeb bardziej podstawowych - potrzeb biologicznych oraz potrzeb bezpieczeństwa, akceptacji, uznania. Dziecko potrzebuje być kochane i cenione przez najbliższych.
Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko znacząco poszerza swoją wiedzę o świecie. Zaczyna umieć panować nad swymi emocjami. Zmniejsza się labilność emocjonalna. Postępujący rozwój umysłowy przejawiający się w kształtowaniu myślenia operacyjnego sprzyja aktywnemu poznawaniu świata i zdobywania doświadczenia społecznego. Rozumienie zdarzeń pozwala dziecku na wytworzenie adekwatnych do sytuacji zachowań, co umożliwia przystosowanie społeczne.
Na przystosowanie społeczne dziecka ogromny wpływ mają również emocje. Przedszkolak zachwyca wigorem, energią, gotowością poznawania nowych rzeczy, bogatą i żywą emocjonalnością. Jest to wiek ekspansji poznawczej i emocjonalnej. Dziecko poprzez emocje i działanie przekształca świat
w sposób świadom i celowy. Czynności przedszkolaka stają się coraz bardziej złożone. Ich realizacja wymaga nie tylko świadomości celu działania, ale także namysłu, analizy sytuacji i zaplanowania. Wraz z poszerzeniem się dziedzin działalności dziecka w środowisku dokonuje się interioryzacja czynności. Dzięki temu mechanizmowi możliwe staje się osiągnięcie przez dziecko poziomu myślenia konkretno - wyobrażeniowego, a następnie słowno - logicznego. U przedszkolaka widać również zalążki myślenia krytycznego.
Od wczesnego dzieciństwa przeżywanie pozytywnych lub negatywnych doznań emocjonalnych wiąże się z zaspokojeniem potrzeby bezpieczeństwa. Gwarancją zaspokojenia tej potrzeby jest ścisła więź rodziców z dzieckiem. Dziecko od urodzenia przebywając wśród ludzi zdobywa specyficznie ludzkie doświadczenia. Dlatego też uważa się, że prawidłowy rozwój dziecka jest możliwy tylko wtedy, gdy między rodzicami i dzieckiem powstaje pozytywna więź emocjonalna. Dziecko nie rodzi się z gotowym repertuarem reakcji emocjonalnych. Uczy się ich w toku nabywania doświadczenia. Emocje dziecięce jakościowo różnią się od emocji człowieka dorosłego - co wynika
z niedojrzałości układu nerwowego dziecka. Emocje dziecka są: intensywne i krótkotrwałe, przejściowe, pojawiają się często, ukazują indywidualność dziecka oraz uzewnętrzniają się
w działaniu. Rozwój emocjonalny u wszystkich dzieci przebiega podobnie wg określonej prawidłowości. Ale czas trwania i przebieg tego rozwoju zależy od indywidualnych cech dziecka, stąd różnice indywidualne między dziećmi. Emocje dziecka przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny
i ekspansywny. Dziecko uzewnętrznia emocje w żywych gestach, ruchach, słowach oraz mimice. Prawie do końca wieku przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego
i niewykształconych jeszcze procesów hamowania dziecko jest bardzo pobudliwe. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko osiąga umiejętność powściągania afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Rozwój emocjonalny podlega fluktuacjom w czasie. U podłoża zmian emocjonalnych leży swoisty rytm neurobiologiczny, zgodnie, z którym w rozwoju dziecka stany równowagi emocjonalnej przeplatają się ze stanami rozchwiania równowagi. Jest to swoista droga od stanu przystosowania emocjonalnego do stanu kryzysu w fazie następnej - tzw. dezintegracja pozytywna osobowości.
Rozwój społeczny dziecka polega zaś na zdobywaniu dojrzałości do współżycia
w społeczeństwie. Dziecko wchodzi w różnorodne interakcje społeczne. Głównie dorośli wprowadzają dziecko w świat wytworów społecznych, uczą właściwych zachowań przyjętych w danej kulturze. W tym okresie dziecko stawia pierwsze kroki na drodze do poznania i przyswojenia tradycji i wzorów kulturowych, które będą wyznaczać sposób jego zachowania. Wzory zaczerpnięte z domu rodzinnego wywierają przemożny wpływ na późniejsze postępowanie dziecka, cenione przez nie wartości, jego poglądy i nawyki, a atmosfera domu stanowi w dużym stopniu o sposobie życia dziecka.
Odnosząc się do profilaktyki uzależnień daje się zauważyć, że pierwsze kontakty małego dziecka z alkoholem mają zwykle miejsce w domu rodzinnym. Wychowanie do trzeźwości zaczyna się bardzo wcześnie i dotyczy spraw pozornie z piciem nie związanych. Dotyczy wychowania młodego człowieka: zdrowego, radosnego, przyjaznego innym, widzącego cel i sens w swoim życiu, samodzielnego, nie stającego bezradnie przed byle jaką trudnością, odpornego psychicznie. Jest to sprawa całej atmosfery domu, panującego w niej klimatu pogody, spokoju, życzliwości i wzajemnej akceptacji. Normalna, kochająca się rodzina stanowi istotną obronę i uodpornienie przed uzależnieniem.. Problem ten wiąże się ściśle z umiejętnością spędzania wolnego czasu,
z kształtowaniem od najmłodszych lat zainteresowań. Ten, kto się nie nudzi, kto umie ciekawie
i przyjemnie spędzać wolny czas - nie będzie szukać dla zaspokojenia pustki - zapomnienia
w alkoholu. To rodzice dają dziecku wiedzę jak spędzać wolny czas, poprzez wspólne zajęcia
z dzieckiem, poprzez obserwowanie rodziców i tego, co robią w wolnym czasie, poprzez pokazywanie wspólnych zabaw i innych ciekawych możliwości w domu i poza nim. Problem profilaktyki antyalkoholowej to także sprawa kształtowania obyczajów towarzyskich. Spotkania z przyjaciółmi, uroczystości rodzinne, zabawa mogą być miłe i przyjemne także i bez alkoholu. Warto wychowywać dziecko w poczuciu i przekonaniu, że abstynencja jest czymś zdrowym, dowodzącym dojrzałości.
Nie powinna być ukazywana jako zło konieczne, do którego doprowadza człowieka choroba, ani jako nieumiejętność cieszenia się z życia, ani też jako słabość i bezkrytyczne podporządkowanie się zarządzeniom dorosłych.
Dziecko powinno mieć wiedzę o alkoholu, jego ujemnym wpływie na organizm, o różnych niepożądanych następstwach picia. Obowiązek przekazania tej wiedzy dziecku spoczywa na nas - dorosłych.
Opracowała: mgr Magdalena Piechota
4