Fundamentalna zasada prawa cywilnego, tj. zasada autonomii woli stron pozwala uczestnikom obrotu cywilnoprawnego na ukształtowanie łączącego ich stosunku prawnego według własnego uznania. Z tym jednak zastrzeżeniem, iż jego treść lub cel nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 3531 Kc). Podstawowym zaś instrumentem służącym realizacji tejże zasady jest czynność prawna.l. Istotnym elementem każdej czynności prawnej jest oświadczenie woli.2.
Co do zasady czynność prawna powinna wywołać skutek odpowiadający treści oświadczenia woli, zdarza się jednak, iż skutek taki nie następuje. Należy wówczas mówić o wadliwości czynności prawnej. Wadliwość czynności prawnej jest, zatem ściśle związana z jej skutkami prawnymi, które w zależności od konkretnej sytuacji albo w ogóle nie powstają, albo podlegają uchyleniu, albo też z mocy samego prawa zastąpione zostają skutkami przewidzianymi w przepisach ustawy.
W nauce prawa cywilnego wyróżnia się następujące typy sankcji odnoszących się do wadliwych czynności prawnych:
1) nieważność bezwzględna,
2) nieważność względna,
3) bezskuteczność zawieszona,
4) bezskuteczność względna.
Nieważność bezwzględna
Nieważność bezwzględna następuje z mocy samego prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakichś dalszych czynności. Dotyka ona czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołała żadnych skutków prawnych, a te, które de facto wywołała, muszą być unicestwione;
Przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego, przez odszkodowanie wyrównujące straty,
przez odebranie skuteczności tym wszystkim decyzjom, które zostały podjęte na podstawie tej czynności).
Czynność prawna nieważna bezwzględnie uważana jest za niebyłą, niedokonaną. Nieważność bezwzględna ma miejsce w kilku przypadkach:
gdy czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać (małżeństwo homoseksualne)
gdy czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej (nabycie większej nieruchomości bez zgody Ministra SWiA)
gdy czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności (przeniesienie własności nieruchomości bez formy aktu notarialnego).
nieważność względna
ma miejsce, gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu (np. sądu) o stwierdzenie nieważności. W takim przypadku od chwili orzeczenia nieważności przez kompetentny do tego organ (najczęściej sąd), czynność jest ważna, ale wydanie orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ze skutkiem wstecznym (ex tunc), tak jak w przypadku nieważności bezwzględnej. Nieważność względna w prawie polskim występuje,
np. w przypadku czynności prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu. W nauce prawa administracyjnego spotykamy jednak pogląd, że unieważnienie decyzji administracyjnej może wywołać skutek dopiero od chwili stwierdzenia wadliwości (ex nunc – od momentu od zaraz), a nie od samego początku.
Bezskuteczność zawieszona to jedna z możliwych konsekwencji wadliwej czynności prawnej, która przejawia się tymczasowym brakiem skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z jej prawidłowym dokonaniem. Bezskuteczność zawieszona zachodzi, gdy wada czynności prawnej polega na braku wymaganej zgodnie z ustawą zgody osoby trzeciej na jej dokonanie. Są to następujące przypadki:
umowa zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody jej przedstawiciela ustawowego,
umowa zawarta w cudzym imieniu przez osobę, która podaje się za pełnomocnika innej osoby bez stosownego umocowania, albo przekracza zakres udzielonego pełnomocnictwa (tzw. falsus procurator),
jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu przez osobę, która podaje się za pełnomocnika innej osoby bez stosownego umocowania, albo przekracza zakres udzielonego pełnomocnictwa, jeżeli osoba, do której czynność jest skierowana, zgodziła się na działanie bez umocowania
umowa zbycia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością dokonana bez zgody spółki
umowa zawarta przez jednego z małżonków bez zgody drugiego prowadząca do:
zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków
zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal
zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa
darowizna z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych, dokonana przez jednego z małżonków bez zgody drugiego.
Czynność dokonana bez wymaganej zgody określana jest w nauce mianem kulejącej (negotium claudicans). Druga osoba może wyznaczyć termin, w którym oczekiwała będzie na potwierdzenie czynności przez właściwą osobę trzecią. Czynność bezskuteczną z powodu braku pełnej zdolności do czynności prawnych strony może potwierdzić również ona sama po jej uzyskaniu. Po upływie terminu, w braku takiej zgody czynność staje się definitywnie nieważna. Potwierdzenie czynności powoduje, że staje się ona ważna od momentu dokonania.
Zgoda osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej z reguły musi być wyrażona w formie przewidzianej dla tej czynności pod rygorem nieważności.
Sankcja bezskuteczności zawieszonej nie dotyczy czynności dokonanej bez wymaganej zgody sądu. W takim przypadku skutkiem jest zawsze bezwzględna nieważność.
Bezskuteczność względna - art. 59 k.c. - rodzaj szczególnej sankcji będąca skutkiem wadliwości czynności prawnej. Czynność prawa pozostaje ważna, co do zasady wywiera skutki prawne, na które była nastawiona, jednak jest bezskuteczna względem określonej osoby (osób), zachowując przy tym walory swej skuteczności wobec innych podmiotów.
Beskuteczność względna nigdy nie następuje z mocy oświadczenia woli lecz tylko z mocy samego prawa lub orzeczenia sądowego (np. 527 k.c. - czynność prawną dokonaną przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli uznaje się za beskuteczną wobec tychże wierzycieli).
Konwalidacja [edytuj]
Konwalidacja wiąże się uzyskaniem przez nieważną czynność prawną, przede wszystkim umowę, przymiotu ważnej czynności prawnej, przy spełnieniu określonych warunków, wśród których dominuje wykonanie przez strony postanowień czynności nieważnej. Na skutek konwalidacji nieważna czynność prawna staje się ważna i wywołuje wszystkie związane z nią skutki prawne.
Konwalidacja umowy darowizny zawartej z pominięciem wymaganej formy aktu notarialnego ma miejsce, gdy przedmiot darowizny zostanie obdarowanemu wydany. Umowa dotycząca drobnej bieżącej sprawy życia codziennego i zawartej przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych staje się ważna z chwilą jej całkowitego wykonania, jeżeli nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby.
Konwersja czynności prawnej jest konstrukcją prawną wypracowaną przez orzecznictwo, która ma na celu utrzymanie w mocy woli osób dokonujących nieważnej czynności. Mechanizm konwersji opiera się na założeniu, że osoba która dokonała nieważnej czynności prawnej i spełniła równocześnie wymogi innej czynności prawnej o zbliżonych, choć nie tak daleko idących skutkach prawnych, godziła się na ich wystąpienie. Tym samym przyjmuje się, że w miejsce czynności nieważnej została dokonana czynność ważna, choć wywołująca skutki prawne mniejsze niż zamierzone.
Przykładem konwersji jest potraktowanie testamentu allograficznego nieważnego z powodu braku osoby urzędowej jako ważny testament ustny. W prawie autorskim ustna umowa o przeniesienie majątkowych praw autorskich do utworu może być potraktowana jako udzielenie licencji niewyłącznej na korzystanie z niego.
klauzula salwatoryjna - postanowienie umowne zastrzeżone w celu utrzymania zawartego przez strony kontraktu na wypadek, gdyby część czynności prawnej okazała się dotknięta nieważnością na skutek sprzeczności z prawem, zasadami współżycia społecznego lub innych wad. Zgodnie z treścią klauzuli salwatoryjnej umowa może pozostawać w mocy pomiędzy stronami w części, w jakiej nie dotyczy jej ustawowa sankcja nieważności, w miejsce nieważnych postanowień mogą wchodzić inne, wcześniej uzgodnione przez strony warunki, względnie strony mogą zobowiązywać się do uzupełnienia treści umowy o brakujące elementy.
Klauzulę wypracowała praktyka gospodarcza pod rządami niemieckiego kodeksu cywilnego, który w razie nieważności części czynności prawnej nakazuje traktować całą czynność prawną jak nieważną, o ile strony inaczej nie postanowiły. W polskim porządku prawnym klauzula salwatoryjna znalazła swój ustawowy wyraz w kodeksie cywilnym, dlatego wprowadzanie jej podstawowej wersji (bez postanowień zapasowych) do treści umów regulowanych przez prawo polskie jest zbędne.
Typowe brzmienia klauzuli salwatoryjnej [edytuj]
Jeżeli jakiekolwiek postanowienia niniejszej umowy okażą się nieważne, nie uchybia to ważności pozostałych;
Jeżeli postanowienia A,B,C okażą się nieważne, wówczas zastosowanie pomiędzy stronami umowy znajdują postanowienia D,E,F;
Jeżeli jakiekolwiek postanowienia niniejszej umowy okażą się nieważne, strony zobowiązują się podjąć negocjacje w celu uzupełnienia umowy w tej części;
Postanowienia umowy niniejszej mają charakter rozłączny, a uznanie któregokolwiek z nich za nieważne, nie uchybia mocy wiążącej pozostałych.