T: Upadek systemu wersalskiego a początek II wojny światowej. Dlaczego tak się stało?

W latach międzywojennych pojawiły się ponadto państw „ideologiczne", przede wszystkim dwa mocarstwa: III Rzesza niemiecka i ZSRR. Główną bowiem inspiracją i siłą napędową ich międzynarodowych zachowań była ideologia totalitarna. Wszystkie te mocarstwa funkcjonowały w latach 1919-1939 w ramach lub
w opozycji do systemu wersalskiego, zwanego też systemem (ładem) wersalsko - waszyngtońskim. Warto zauważyć, że system wersalski nie jest ani określeniem precyzyjnym, ani prawno międzynarodowym. Składał się bowiem zarówno z formalnych traktatów, umów międzynarodowych, organizacji i instytucji, jak też idei i nowych zasad stosunków międzynarodowych. Konferencja paryska przygotowała główny traktat pokojowy z Niemcami (od miejsca jego podpisania zwany traktatem wersalskim) oraz traktaty pokojowe z Austrią 10 IX 1919 w Saint-Germainen-Laye. 27 XI 1919 z Bułgarią w Neuilly, 4 VI 1920 z Węgrami w Trianon i 10 VIII 1920 z Turcją w Sèvres . Na konferencji uzgodniono również Pakt Ligi Narodów. Mimo że stanowił on oddzielny dokument międzynarodowy, włączony został również do traktatów pokojowych, jako ich nierozdzielna część. Miało to podkreślać, że nowy ład światowy oparty zostanie na trwałych zasadach prawa międzynarodowego „uznanych odtąd za normy rzeczywistego postępowania rządów".

W styczniu 1919 roku w Wersalu pod Paryżem zebrali się przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w tej wojnie, by ustalić zasady trwałego pokoju
i zarazem określić losy państw pokonanych. W ciągu 6-miesięcznych obrad powstał tekst traktatu, zwanego od miejsca podpisania wersalskim, liczącego 440 artykułów. Mimo formalnej równości państw, organizacja i przebieg konferencji odzwierciedlały ówczesny układ sił. Decydujące znaczenie podczas toczących się tam obrad miało pięć wielkich mocarstw: Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Włochy i Japonia. Oficjalnie nazywały się one „głównymi mocarstwami sprzymierzonymi
i stowarzyszonymi". Mocarstwem „stowarzyszonym" w tym gronie były Stany Zjednoczone. Organem kierowniczym wielkich mocarstw była Rada Najwyższa, utworzona w końcu 1918 r. Składała się z szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych. Występowali oni na konferencji jako Rada Dziesięciu, którą tworzyli: premier George Clemenceau i minister spraw zagranicznych Stephen Pichon (Francja), premier David Lloyd George i minister spraw zagranicznych Arthur James Balfour (Wielka Brytania), prezydent Thomas Woodrow Wilson i sekretarz stanu Robert Lansing (Stany Zjednoczone), premier Vittorio Emanuele Orlando i minister spraw zagranicznych Giorgio Sidney Sonnino (Włochy) oraz dyplomaci Makino Nobuaki
i Saionji Kimmochi (Japonia)

W rzeczywistości największą rolę na paryskiej konferencji pokojowej odegrała wielka trójka": Clemenceau, Lloyd George i Wilson. Spośród nich, prezydent USA zainteresowany był przede wszystkim urzeczywistnieniem idei Ligi Narodów. Głównymi aktorami okazali się Clemenceau i Lloyd George. Problem polegał jednak na tym, iż ci dwaj wybitni przywódcy głęboko różnili się w sprawach dotyczących stosunku do Niemiec i wielu istotnych kwestiach powojennego porządku europejskiego. Pozostałe państwa uczestniczące w konferencji, choć w dokumentach nazywane są najczęściej kurtuazyjnie „mocarstwami", miały znacznie mniej do powiedzenia. W praktyce „państwa walczące", a wśród nich Polska, odegrały na konferencji większą rolę niż państwa neutralne w wojnie. Polska otrzymała prawo desygnowania dwóch delegatów, którymi byli: Ignacy Jan Paderewski i Roman Dmowski.

Pakt Ligi Narodów zapowiadał utworzenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (który rozpoczął działalność w końcu 1920 r.).Uzupełnieniem formalnych porozumień systemu wersalskiego były traktaty czterech, pięciu
i dziewięciu państw, zawarte w Waszyngtonie w 1922 r. Wzbogacały one ten system
o traktatowe uregulowanie spraw, którym na paryskiej konferencji pokojowej poświęcono niewiele miejsca, lub w ogóle pominięto. Zwłaszcza dwa problemy uzgodnione w Waszyngtonie miały wielkie znaczenie dla globalnych stosunków międzynarodowych. Pierwszym z nich było podpisanie traktatu o redukcji zbrojeń morskich, który ustalał parytet sił morskich państw posiadających największy potencjał w tej dziedzinie. Drugą kwestią o podstawowym znaczeniu było ustalenie interesów mocarstw na Dalekim Wschodzie i międzynarodowego statusu Chin. Już wówczas było bowiem oczywiste, iż Daleki Wschód, obok Europy, będzie głównym „polem" gry dyplomatyczno-politycznej. Jedną ze słabości powojennego ładu międzynarodowego było to, iż główna organizacja, która miała stać na jego straży, Liga Narodów, nie zdołała skupić państw decydujących o obliczu ówczesnego świata. Spośród siedmiu mocarstw międzywojennych (USA, Anglia, Francja, Niemcy, Włochy, Japonia, ZSRR), Stany Zjednoczone nigdy do Ligi Narodów nie należały,
a Niemcy, Włochy, Japonia i ZSRR - okresowo. Tylko dwa mocarstwa: Anglia
i Francja były przez cały czas członkami Ligi Narodów. Immanentną częścią ładu wersalskiego były normy i idee dotyczące samostanowienia narodów, budowy pokojowych stosunków międzynarodowych, zniesienia tajnej dyplomacji, wyeliminowania wojen napastniczych, bezpieczeństwa zbiorowego i rozbrojenia. Zawarte one zostały w Pakcie Ligi Narodów, a rozwinięte w Protokole genewskim
z 1924 r., Pakcie Brianda-Kellogga 1928 r. oraz planach rozbrojeniowych przedstawionych na genewskiej konferencji rozbrojeniowej w latach 1932-1937. Już w trakcie paryskiej konferencji pokojowej można było dostrzec, iż realizacja postanowień traktatowych oparta będzie przede wszystkim na woli i współdziałaniu tylko dwu mocarstw: Francji i Wielkiej Brytanii. Włochy w części obrad nie uczestniczyły, opuszczając konferencję niezadowolone z jej ustaleń. Również Japonia nie wykazywała na konferencji większego zainteresowania sprawami europejskimi. Oba te mocarstwa: Włochy i Japonia, należące do Ententy w czasie tworzenia ładu wersalskiego, zmieniły w okresie międzywojennym swą orientację polityczną i ostatecznie znalazły się w obozie przeciwnym. Stany Zjednoczone, po wprowadzeniu w życie swego głównego pomysłu: Ligi Narodów i przeforsowaniu zasad systemu mandatowego, w innych dziedzinach przejawiały mniejszą aktywność
i jeszcze w 1919 r. wycofały się z udziału w polityce europejskiej. Ciężar implementacji ustaleń traktatowych miał więc spoczywać na Francjii Anglii oraz na Lidze Narodów, w której również odgrywały główną rolę. Mocarstwa te przez cały okres międzywojenny pozostały sojusznikami, ale już od czasu konferencji pokojowej 1919 r. ostro zaczęły się rysować różnice między nimi w sprawach dotyczących Niemiec i innych istotnych kwestii porządku europejskiego. Francja, która niezbyt liczyła na możliwość wprowadzenia w życie mniej lub bardziej radykalnych idei rozbrojenia powszechnego, myślała przede wszystkim w kategoriach swego bezpieczeństwa narodowego. Jej celem było osłabienie Niemiec, także przez zmiany terytorialne. Anglia i Stany Zjednoczone zdecydowanie jednak  przeciwstawiły się oderwaniu od Niemiec lewego brzegu Renu, proponując w zamian Francji zawarcie trójstronnego układu sojuszniczego, gwarantującego jej pomoc na wypadek agresji niemieckiej. Jak wiadomo, układ taki został w czerwcu 1919 r. zawarty, ale nie wszedł w życie - co należy uznać za pierwszy sygnał erozji solidarności zwycięzców

W pierwszych latach powersalskich polityka brytyjska wobec Niemiec nie była jednak we wszystkich punktach spójna. 5 marca 1919 r. Lloyd George przesłał przywódcom swe opracowanie zatytułowane. Niektóre uwagi dla konferencji pokojowej w celu sformułowania ostatecznego projektu warunków pokoju, zwane memoriałem z Fontainebleau (w tej podparyskiej miejscowości ulokowano brytyjskiego premiera na czas konferencji). Apelował w nim, aby nie narzucać Niemcom zbyt surowych warunków pokoju, ponieważ może to prowadzić do przyszłej wojny. Nieprawidłowość popełniona w godzinie triumfu - dowodził - rodzi chęć zemsty przegranych. „Można Niemców obedrzeć z kolonii - pisał Lloyd George -ograniczyć ich zbrojenia tylko do sił potrzebnych do użytku wewnętrznego bezpieczeństwa, a marynarkę zmniejszyć do jednej piątej. W istocie jest to obojętne. Jeżeli jednak będą czuli, że w pokoju z 1919 r. potraktowano ich niesprawiedliwie, znajdą sposób, by kazać to sobie przez zwycięzców wynagrodzić [...]". Premier brytyjski ostrzegał także, iż zdesperowani Niemcy mogą zwrócić się w stronę bolszewizmu i połączyć z Rosją.„Największym niebezpieczeństwem, jakie
w dzisiejszej sytuacji dostrzegam, jest to, że Niemcy mogą połączyć się
z bolszewikami i oddać swoje środki, rozum i niezwykłe zdolności organizacyjne na usługi rewolucyjnych fanatyków [...]". Dlatego też Lloyd George zdecydowanie przeciwstawił się żądaniom Francji w sprawie lewego brzegu Renu i zaproponował udzielenie jej w zamian za to przez Anglię i USA gwarancji bezpieczeństwa. Projekt traktatów gwarancyjnych omawiany był na posiedzeniu konferencji 6 maja, po czym Wilson i Lloyd George wręczyli pisemne zobowiązanie w tej kwestii.

Traktat z Niemcami podpisany został w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Delegaci Niemiec podpisali go „w imieniu Rzeszy Niemieckiej oraz wszystkich składających ją Państw i każdego z nich z osobna". Miał on wejść w życie po spisaniu pierwszego protokołu ratyfikacyjnego. Warunek ten został spełniony 10 stycznia 1920 r., kiedy to w Paryżu złożony został pierwszy protokół stwierdzający ratyfikację traktatu przez Niemcy oraz Francję, Wielką Brytanię, Włochy, Japonię i Polskę. Część I traktatu pokojowego stanowił Pakt Ligi Narodów (art. 1-26), natomiast część II zawierała opis nowej linii granicznej Niemiec (art. 27-30).Podstawowe decyzje terytorialne zamieszczono w części III, zatytułowanej „Przepisy polityczne europejskie”(art. 31-117). Straty terytorialne Niemiec okazały się niezbyt duże, zwłaszcza jeśli porównać je z analogicznymi decyzjami dotyczącymi Austrii, Węgier 
i Turcji. Tracąc siódmą część dotychczasowego obszaru i około 10%ludności, Niemcy zachowały nienaruszoną historyczną strukturę państwową, gdyż ziemie oddane pochodziły z zaborów. Mimo to rewizjonizm terytorialny był najgłośniejszym i stałym motywem polityki niemieckiej w okresie międzywojennym. Niemcy straciły na rzecz Belgii niewielki obszar Moresnet, natomiast w powiatach Eupen i Malmedy w ciągu 6 miesięcy miał być przeprowadzony plebiscyt, który przyniósł sukces Belgii. Wielkie Księstwo Luksemburg wyłączono z dniem 1 stycznia1919 r. z niemieckiego Związku Celnego. Natomiast Francja uzyskała od Niemiec tylko Alzację i Lotaryngię, które straciła w 1871 r. Posiadłości niemieckie na lewym brzegu Renu oraz w pasie 50 km na wschód od tej rzeki zostały zdemilitaryzowane (art. 42-43). O wadze, jaką zwycięzcy przykładali do tych postanowień, świadczył artykuł następny, głoszący: „Pogwałcenie przez Niemcy w jakikolwiek sposób przepisów art. 42 i 43 uważane będzie jako dokonanie aktu nieprzyjacielskiego w stosunku do Mocarstw, które położyły podpisy swe na Traktacie niniejszym oraz jako czyn zmierzający do zakłócenia pokoju świata". O „gwarancjach wykonania" postanowień w sprawie Nadrenii mówiła część XVI traktatu (art. 428-432). Przewidywała ona, iż ziemie niemieckie położone na zachód od Renu będą okupowane przez wojska sprzymierzonych przez pięć do piętnastu lat. Obszar ten podzielony został na trzy strefy, ze wskazaniem, iż okupacja pierwszej nich będzie trwała pięć lat. drugiej - dziesięć, a trzeciej - piętnaście, pod warunkiem że traktat będzie ściśle przestrzegany przez Niemcy. Mimo wielkich starań, Francji nie udało się przyłączyć do swego państwa Zagłębia Saary. Oddano jej tylko kopalnie Saary jako wynagrodzenie za zniszczenie francuskich kopalni węgla oraz jako „część należności przypadającej od Niemiec tytułem wynagrodzenia szkód wojennych". Obszar Saary  poddany został władzy Ligi Narodów, działającej „w charakterze powierniczym", a po piętnastu latach przewidziano przeprowadzenie plebiscytu, który miał zadecydować
o ostatecznym jego losie (art. 49). Obszerny aneks, składający się z 40 paragrafów, regulował sposób zarządzania Zagłębiem w okresie przejściowym. Na rzecz Czechosłowacji Niemcy straciły małą część Górnego Śląska, tzw. Kraj Hulczyński, o czym mówiły artykuły 81-86.O wiele bardziej zasadniczych zmian dokonał traktat wersalski w zakresie granicy polsko-niemieckiej. Polska odzyskała wówczas prawie całą Wielkopolskę, część tzw. Prus Królewskich (Pomorza Zachodniego) i Pomorza Nadwiślańskiego oraz część Górnego śląska. Ogółem na zachodzie i północy zwrócono Polsce ziemie o powierzchni 45 463 km2
z zaludnieniem 3 034 030 osób.

Część IV traktatu wersalskiego dotyczyła „praw i interesów Niemiec poza Niemcami". Ogólne postanowienia w tej kwestii zawierały artykuły 118-127,
w tymm. in. decyzję, iż „Niemcy zrzekają się na korzyść Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów do swych posiadłości zamorskich"(art. 119). Ponadto skłoniono Niemcy do zrzeczenia się przywilejów
i korzyści wynikających z dawniej zawartych traktatów i konwencji: z Chinami.

Część V traktatu pokojowego poświęcona została „postanowieniom dotyczącym wojska, marynarki i lotnictwa", a więc rozbrojeniu (art. 159-213). Niemieckie siły zbrojne miały być zdemobilizowane i zredukowane. Najpóźniej od 31 marca 1920 r. armia niemiecka mogła liczyć nie więcej niż sto tysięcy, łącznie
z oficerami (nie więcej niż 4 tysiące) i służyć jedynie do utrzymania porządku wewnętrznego i pilnowania granic. Powszechna, obowiązkowa służba wojskowa w Niemczech została zniesiona (art. 173), a przysposobienie wojskowe zabronione (art. 177). Sztab Generalny i „podobne organizacje" rozwiązano i zaznaczono, że nie mogą odrodzić się w żadnej innej formie (art. 160). Twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech, zarówno na terenach zajętych przez wojska sprzymierzonych, jak i na pozostałym obszarze, miały być rozbrojone i zburzone. Do tego trzeba dodać wcześniej ujęte w traktacie postanowienie zburzenia urządzeń wojskowych na wyspie Helgoland (art. 115).Dopuszczalne maksimum posiadanej przez Niemcy broni palnej, artylerii o określonym ściśle kalibrze dział, amunicji i materiałów wojennych przewidziane zostało w dołączonych do traktatu tablicach. Wyznaczono też liczbę i rodzaj okrętów wojennych Niemiec, których załogi oraz personel obrony wybrzeża
i administracja nie mogły przekroczyć łącznie piętnastu tysięcy ludzi (art. 181-183). Ponadto Niemcy pozbawiono całkowicie lotnictwa wojskowego i morskiego (art. 198-202).Wykonanie wszystkich postanowień rozbrojeniowych przez Niemcy poddano kontroli Międzysojuszniczych Komisji: Wojskowej (art. 208), Morskiej (art. 209)
i Lotniczej (art. 210), a kosztami ich utrzymania obciążono Niemcy.

Część VI traktatu dotyczyła jeńców wojennych (art. 214-226), a część VII -sankcji (art. 227-230). W tej ostatniej części mówi się o postawieniu przed Trybunałem Międzynarodowym byłego cesarza Niemiec Wilhelma II oraz sądzeniu przez trybunały wojskowe tych Niemców, którzy zostali oskarżeni
„o dokonanie czynów sprzecznych z prawem i zwyczajami wojennymi". Artykuły te nigdy nie zostały zrealizowane i rychło przestały być aktualne.

Część VIII zawierała rezultaty dyskusji w sprawie odszkodowań toczonych na konferencji paryskiej. Rozpoczynał ją artykuł 231, przeciwko któremu Niemcy naj -mocniej protestowały zarówno przed podpisaniem traktatu, jak i później w całymokresie międzywojennym. Obciążał on bowiem Niemcy i ich sprzymierzeńców odpowiedzialnością „za wszystkie szkody i straty, poniesione przez rządy Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona w wyniku agresji ze strony Niemiec i ich sprzymierzeńców". Ustalenie wysokości wszystkich szkód pozostawiono międzynarodowej Komisji Odszkodowań, która miała zakończyć pracę do 1 maja 1921 r. Przewidziano rozłożenie spłat reparacji na lat 30, a do czasu ustalenia ich ostatecznej wysokości zobowiązano Niemcy do wypłacenia równowartości (w złocie, towarach, okrętach itp.) 20 miliardów marek w złocie. Aneksy II—VI dołączone do traktatu określały wartość różnych produktów, węgla, floty handlowej, które Niemcy miały przekazać sprzymierzonym, przy czym ich wartość byłaby odliczona od generalnej sumy reparacji.

Część IX traktatu dotyczyła postanowień finansowych; część X – postanowień ekonomicznych; część XI - żeglugi powietrznej. Z części XII, mówiącej
o portach, drogach wodnych i drogach żelaznych, zwrócić trzeba uwagę na artykuły
o umiędzynarodowieniu rzek: Łaby, Odry, Niemna, Dunaju (art. 327-364). Później konwencja, podpisana przez 12 państw 23 lipca 1921 r. w Paryżu, wprowadziła ostateczny Statut Dunaju i utrzymała istnienie Europejskiej Komisji Dunaju (złożonej z przedstawicieli: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Rumunii) oraz Międzynarodowej Komisji Dunaju (złożonej z przedstawicieli Austrii, Czechosłowacji, Niemiec, Węgier, Jugosławii, Bułgarii, Rumunii, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch). Zagwarantowano też wolny dostęp do Kanału Kilońskiego na zasadzie zupełnej równości dla statków handlowych i wojennych wszystkich państw.

Część XIII Traktatu wersalskiego zawierała Statut Międzynarodowej Organizacji Pracy. Część XIV to „Gwarancje wykonania" traktatu, o których już wspomniano. Ostatnia XV część traktatu publikuje „różne przepisy" (art. 434-440).Traktat wersalski nakładał więc na Niemcy surowe warunki pokoju. Przyszłość miała jednak pokazać, iż wiele z nich nigdy nie zostało spełnionych.

Niemcy nie pogodziły się z warunkami traktatu i polityka Republiki Weimarskiej dążyła do choć częścio­wego ich rozluźnienia. Państwem nastawionym rewizjonistycznie były także Węgry, ale ich rewizjonizm hamowała tzw. Mała Ententa, czyli system sojuszy zawartych między Czechosłowacją, Rumunią
i Jugosławią w początkach lat dwudziestych, wspierany przez Francję. Źródłem podważania porządku wersal­skiego była również polityka państwa radzieckiego, prowadzona za pomocą III Międzynarodówki, która nie wyrzekła się dążeń do „rewolucji światowej". Oba te czynniki prowadziły do tendencji współpracy między Niemcami a ZSRR.

Europa powersalska, szczególnie Europa Środkowa, uległa procesowi zwanemu czasem „bałkanizacją". Zwiększyła się liczba małych i średnich państw, granice nie mogły być granicami etnicznymi, niemal w każdym z nowych państw istniał problem mniejszości narodowych. Stanie się to zarzewiem wielu, w gruncie rzeczy nierozwiązywalnych, konfliktów, szczególnie w warunkach destabilizacji powo­jennej i rozbudzenia nacjonalizmów.

Także nie wszystkie państwa zwycięskie były zadowolone z nowego porząd­ku. Szczególnie Włochy miały poczucie „ukradzionego zwycięstwa", co wkrótce doprowadzi do rozwoju ruchu faszystowskiego. W pierwszej połowie lat dwu­dziestych najważniejszym problemem stała się sprawa reparacji ze strony Niemiec. Niemcy stwierdzały, że nie są w stanie spłacać ustalonych sum, co zresztą było zgodne
z prawdą. W 1922 r. doszło do zwołania międzynarodowej konferencji w Genui, która miała być poświęcona sytuacji gospodarczej powojennej Europy, spłacie reparacji oraz stosunkom gospodarczym z Rosją Radziecką. Niezależnie od ogólnych rozmów:
w Rapallo, miejscowości niedaleko Genui, nastąpiło podpisanie traktatu niemiecko-radzieckiego. Dwa państwa, z różnych powodów nie mieszczące się w porządku wersalskim, miały wspólne interesy. Zgodnie z traktatem, Rosja Radziecka zrzekała się reparacji, oba państwa nawiązywały ścisłą współpracę gospodarczą i wojskową. Rapallo pokazało słabość systemu wersal­skiego a zarazem stało się groźbą na przyszłość. Niemcy nadal nie płaciły reparacji. Nie pomogła też dokonana w 1923 r., trwająca ponad rok, okupacja przez wojska francuskie Zagłębia Ruhry, która ogromnie zaostrzyła nastroje odwetowe w Niemczech. W końcu 1924 r. zarówno Francja, jak Anglia zdecy­dowały się na przyjęcie koncepcji amerykańskiego finansisty, Charlesa Dawesa. Jej istotą było rozłożenie spłaty reparacji na dłuższy okres, a jednocześnie udzielenie Niemcom kredytów na odbudowę ich gospodarki (podobne elementy znajdą się w powojennym planie Marshalla).

Do nadzoru nad wykonaniem postanowień rozbrojeniowych traktatu powołano Międzysojusznicze Komisje: Wojskową, Morską i Lotniczą.

Niemcy robiły jednak wszystko, aby utrudniać prace Komisji i ograniczać proces rozbrojenia (wskazywano m.in. na niebezpieczeństwo rewolucji, której nie mogłyby powstrzymać ich powojenne siły zbrojne).

Niemieckie prośby odnośnie powiększenia armii ponad określony stan
i pozostawienia im pewnych jednostek lotnictwa wojskowego były odrzucane, ale realizacja zapisów rozbrojeniowych postępowała powoli. Niemcy potrafiły utrzymać tę część przemysłu, która szybko mogła być przestawiona na produkcję zbrojeniową,
i umiejętnie chronić kadry wojskowe. Oficerowie sztabu generalnego i innych szczebli umieszczani byli w strukturach administracyjnych armii lub urzędów cywilnych.

Brak rzeczywistego współdziałania Anglii i Francji był podstawową przyczyną tego, że Niemcy skutecznie potrafiły sabotować realizację postanowień rozbrojeniowych traktatu wersalskiego.

W 1925 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Niemiec Gustav Strese-mann wystąpił z projektem zawarcia paktów, zwanych paktem reńskim, między Wielką Brytanią, Francją a Niemcami, z udziałem Belgii i Włoch. Kolejne pakty podpisano
w 1925 r. w Locamo. O paktach tych mówi się czasem, że były ważne nie przez to, co tam było, a przez to, czego tam nie było. Zawierały gwarancję nienaruszalności granicy zachodniej Niemiec, natomiast granica wschodnia tego państwa została w nich pominięta. Była więc to, choć nie wypowiedziana wy­raźnie, zasada nierównego traktowania granic Niemiec, potencjalne skierowanie ich ekspansji w kierunku wschodnim. Ale jednocześnie Locamo stało się oficjalną akceptacją przez Niemcy choć części traktatu wersalskiego. Niemcy wchodziły z powrotem na arenę międzynarodową jako uczestnik „koncertu europejskiego", w 1926 r. zostały członkiem Ligi Narodów i weszły w skład jej Rady. „Duch Locarna" został uznany za ducha zwiastującego trwały pokój. Autorzy paktu — Aristide Briand, Joseph Austen Chamberlain i Stresemann — otrzymali pokojową nagrodę Nobla. Biorąc pod uwagę, że jednocześnie gospodarka europejska stabilizowała się, można było sądzić, że mimo wielu trudności system wersalski utrwalał się. W istocie jednak układy lokarneńskie oznaczały zapowiedź załamania się systemu wersalskiego.

W takiej atmosferze zostaje utworzona partia NSDAP, na której czele staje Adolf Hitler. Tworzy bojówki S.A. zwane "brunatnymi koszulami". W 1923r. organizuje nieudany hucz w Monachium i trafia do więzienia. Tam pisze książkę : "Mein kampf" ("Moja walka"), w której opisuje wyższość rasy niemieckiej nad innymi narodami, kult siły i wojny, walkę o przestrzeń życiową. 30 stycznia 1933r. NSDAP wygrywa wybory, a Adolf Hitler zostaje kanclerzem. Rok później zostaje prezydentem i mając pełnię władzy ogłasza się fiihrerem. Mając władzę rozpoczyna faszyzację kraju
i zmierza ku wojnie. Dążył on do zrzucenia ograniczeń, jakie na Niemcy nałożył traktat wersalski i do powetowania strat, jakie Niemcy poniosły w I wojnie światowej. Ład wersalski miał zostać podważony i obalony przez powstałe w latach 30-tych
w Europie systemy totalitarne - we Włoszech i Niemczech faszyzm,
a w Rosji komunizm. Do rozwoju tych ideologii, a zwłaszcza faszyzmu w Niemczech w dużej mierze przyczynił się kryzys, jaki wówczas przeżyła gospodarka światowa
i europejska (tzw. Wielki Kryzys Gospodarczy). Od razu po swym dojściu do władzy Hitler podjął kroki przeciw traktatowi wersalskiemu. W 1935 r. w Niemczech przywrócono powszechny obowiązek służby w armii niemieckiej, co oczywiście doprowadziło do jej wzrostu liczebnego. Rok później(1936 r.) Hitler zajął Nadrenię; chciał przy tym zorientować się, co do reakcji najbardziej zainteresowanej tym terenem Francji. Kiedy w tym roku wybuchła w Hiszpanii wojna domowa, Niemcy
i Włochy zaangażowały się po stronie generała Franco a przeciw hiszpańskiej lewicy. Kontakty między Włochami i Niemcami zacieśniły, a efektem tego stał się pakt antykominternowski z 1936 r., do której później przystąpiła też Japonia. Hitler nadal kontynuował politykę podbojów w Europie. W marcu 1938 r. przyłączył do Niemiec Austrię, a we wrześniu 1938 r. za zgodą mocarstw zachodnich, zachowujących bierną pozycję wobec poczynań Niemiec, Hitler oderwał od Czech Sudety wraz
z mieszkającą tam ludnością niemiecką. Francja, Anglia, Niemcy i Włochy na konferencji zdecydowali o odebraniu Czechom tego obszaru, nie pytając nawet władz czeskich o zdanie. Polska skorzystała z sytuacji i oderwała od Czech Zaolzie. Nie było to jednak z dyplomatycznego punktu widzenia dobre posunięcie. Na początku 1939 r. Niemcy skierowały swą uwagę na Polskę, żądając od niej zbudowania eksterytorialnej drogi przez Pomorze oraz włączenia Gdańska do Rzeszy. Józef Beck odrzucił te żądania. W marcu 1939 r. III Rzesza opanowała całe Czechy, na miejsce, których utworzyła protektorat Czech i Moraw. Jednocześnie Hitler ponawiał swe żądania wobec Polski. Niemcy wypowiedziały ostatecznie Polsce niemiecko-polski pakt o nieagresji. Polska szukała sojuszników we Francji i Anglii. Hitler planował atak na Polskę, ale nie był pewny postawy Rosji. Dopiero Pakt Ribbentrop-Mołotow otworzył Hitlerowi drogę do ataku na Polskę, a państwo polskie postawił
w obliczu strasznego niebezpieczeństwa które nadeszło 1września 1939 roku.

BIBLIOGRAFIA

Literatura podstawowa

1. A. Bartnicki, Traktat Wersalski: narodziny systemu „wersalsko-waszyngtońskiego, Warszawa 1967.

2. M. Bankowicz (red.), Historia polityczna świata XX wieku: 1901-1945, Kraków 2004.

3. W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa 1996.

4. J. Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, 2004.

Strony internetowe

1. http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/ma%C5%82y-traktat-wersalski

2. http://dzieje.pl/aktualnosci/traktat-wersalski

3. http://historia.org.pl/2012/08/21/traktat-wersalski-sprawiedliwy-pokoj-czy-krzywdzacy-dyktat/http://eszkola.pl/jezyk-polski/traktat-wersalski-2045.html

4. http://politycznahistoria.blogspot.com/2011/05/traktat-wersalski-pokoj-czy-zawieszenie.html

5. http://pl.shvoong.com/books/486339-traktat-wersalski/