§ 138. Ogólna charakterystyka

1. Pojęcie prawa spadkowego i dziedziczenia

• w chwili śmierci wygasały uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (np. władza ojcowska, władza nad żoną), zaś wszystkie prawa o charakterze majątkowym podlegały dziedziczeniu

• na spadkobiercę przechodziły wszystkie prawa i obowiązki majątkowe po zmarłym (w tym prawa majątkowe, jak np. wierzytelność, prawo wieczystej dzierżawy) oraz obowiązki zmarłego (np. pożyczki).

• na spadkobiercę nie przechodziły jedynie uprawnienia czysto osobiste spadkodawcy, takie jak służebności osobiste, zobowiązanie zapłacenia kary oraz wierzytelności wynikające z niektórych deliktów

• spadek- ogół stosunków prawnych, uprawnień i zobowiązań po zmarłym przechodzących na inną osobę drogą dziedziczenia (spadkobrania).

• przejście praw i obowiązków osoby zmarłej na inne osoby mogło mieć dwie formy:

• dziedziczenie (sukcesja uniwersalna)-wszystkie prawa i obowiązki przechodziły na dziedzica na podstawie jednej czynności prawej

• zapis (sukcesja syngularna)- określone przysporzenie majątkowe kosztem spadku

• dziedziczony majątek zlewał się z dotychczasowym majątkiem dziedzica

• dziedzicem (heres) mogła być tylko osoba powołana do spadku. Powołanie to (delatio hereditatis) następowało:

• bądź na podstawie testamentu (ex testamento)

• bądź na mocy przepisów prawa w razie braku lub nieważności testamentu (ab intestato, ustawowe)

• w pewnych wypadkach, celem ochrony interesów niektórych członkó rodziny, testament mógł być częściowo lub w całości unieważniony- w takich przypadkach następowało dziedziczenie przeciwtestamentowe (succesio contra tabulas).

• dziedzicznie testamentowe i ustawowe wykluczały się wzajemnie:

Nemo pro parte te status, pro parte intestatus decedere potest.

Nikt nie może pozostawić dziedziców częściowo testamentowych, częściowo ustawowych.

2. Powołanie do dziedziczenia

• dawało osobie powołanej prawną możność nabycia spadku przez oświadczenie woli o jego przyjęciu.

• wyróżniano dwie kategorie spadkobierców:

  • dziedziców domowych i koniecznych (heredes domestici et necessarii)- osoby pozostające pod władzą spadkodawcy jako zwierzchnika familijnego. Z chwilą jego zgonu dziedzice ci nabywali spadek z mocy prawa (ipso iure) i nie mogli oni odrzucić spadku.

  • dziedziców postronnych, obcych, zewnętrznych (heredes extranei et voluntarii)- spadek nabywali na podstawie oświadczenia woli objęcia spadku.¹

heredes domestici et necessarii

heredes extranet et voluntarii

3. Hereditatis i bonarum possessio

• do czasów Justyniana obowiązywały dwa systemy spadkowe: wg ius civile i ius honorarium

• dziedziczenie wg prawa cywilnego oparte głównie na Ustawie XII tablic, było regulowane przez surowe prawo, ograniczało prawo spadkobrania do wąskiej grupy dziedziców

• już w prawie przedklasycznym zaczęto stosować dziedziczenie wg prawa pretorskiego, zwane bonarum possessio (posiadanie majątku)- pretor przyznawał posiadania rzeczy spadkowych.

• prawo pretorskie również uzupełniało luki w prawie, np. powołując sukcesywne powołanie spadkobierców, sprzeczne z zasadą prawa cywilnego:

Przy dziedziczeniu cywilnym nie zachodzi sukcesywne powoływanie spadkobierców.

• z biegiem czasu pretor mógł wprowadzić w majątek spadkowy osoby spoza grupy dziedziców cywilnych (np. emancypowanego syna)- poprawiał prawo cywilne.

• wprowadzenie w posiadanie spadku przez pretora mogło mieć skutek jedynie relatywny; z tego punktu widzenia posiadanie majątku spadkowego mogło być:

• bonarum possessio cum re (ostateczne)- dziedzic prawa pretorskiego w rzeczywistości otrzymywał spadek (jego prawo do spadku było silniejsze od prawa dziedzica cywilnego)

• bonarum possessio sine re (tymczasowe)- odwrotnie

§ 139. Dziedziczenie testamentowe

1. Pojęcie testamentu

• jednostronne oświadczenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica

• objaw woli tylko spadkodawcy

• dziedzic musiał być ustanowiony dla całego spadku

• wywierał skutki prawne dopiero po śmierci

Wola spadkodawcy może być zmieniona aż do jego śmierci.

2. Rodzaje testamentów

1. starorzymskie formy testamentu- testamenty publiczne i ustne

• Testamentum calatis comitiis- przed zgromadzeniem kurulnym, które zbierało siedwa razy do roku (ograniczenie)

• Testamentum in procinctu- przed oddziałem w szyku bojowym, forma dostępna dla żołnierzy w czasie wojny (ograniczenie)

• Testamentum per aes et libram, testamentum per mancipationem- testator przenosił za swego życia własność całego majątku za pomocą macypacji a osobę zaufaną (familiae emptor), z równoczesnym zastrzeżeniem, aby po śmierci testatora przekazała majątek wskazanej osobie

1. testament prawa pretorskiego

• jednostronne oświadczenie ostatniej woli w dokumencie okazywanym wobec 7 świadków i przez nich pieczętowanym

• pretor przyrzekał wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego

• początkowo miał jednak pierwszeństwo beztestamentowy dziedzic prawa cywilnego (bonarum possessio sine re); w II w. testowanemu dziedzicowi przyznano zarzut podstępu wobec dziedzica prawa cywilnego

1. testament w prawie poklasycznym i justyniańskim

• zwyczajne testamenty prywatne:

• Testamentum tripertitum- stworzony przez Teodozjusza w 439 r., testator przedstawiał spisany testament świadkom, on świadkowie podpisywali go i pieczętowali

• Testamentum holographum- własnoręcznie spisany i podpisany przez testatora, bez udziału swiadkó. Wprowadzony w V w.

• nadzwyczajne testamenty prywatne

• testament sporządzony w czasie epidemii- nie musiał być dokonany w obecności 7 świadków równocześnie

• testament żołnierski- w dowolny sposób, dopuszczał równoczesne dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe

• testament niewidomego- podpisany prze miejscowego urzędnika i 7 świadków

• testament głuchoniemego- musi być napisany własnoręcznie

3. Nieważność i nieskuteczność testamentu

• testator musiał mieć zdolność do sporządzenia testamentu (testamenti factio activa, ten kto miał osobowość prawną lub był żołnierzem)

• spadkobierca musiał być obywatelem rzymskim (testamenti factio passiva) w chwili sporządzania testamentu, śmierci i nabycia spadku

• nie mogły być spadkobiercami osoby, których testator nie był w stanie dokładnie określić (ubodzy, chorzy, wdowy, sieroty); później wyjątek dla postumusa

• osoby prawne mogły dziedziczyć dopiero w prawie poklasycznym

• testament był nieważny od początku, gdy:

• brakowało ustanowienia dziedzica

• nie zachowano przypisanej prawem formy

• testator lub dziedzic nie miał testamenti factio

• zostali pominięci heredes sui

• ważny testament mógł utracić swoją ważność, gdy:

• testator po sporządzeniu testamentu doznał capitis demunatio

• urodził się pogrobowiec nieuwzględniony w testamencie

• został sporządzony nowy testament

• po sporządzeniu testamentu testator adoptował lub arrogował syna

• zniszczony, uszkodzony testament nie tracił ważności

4. Kodycyl (codicillus)

• listowna prośba o wykonanie pewnych rozporządzeń z którą występował spadkodawca wobec swego dziedzica beztestamentowego, testamentowego lub zapiskobiorców

• kodycyl uzupełniał ustawowy lub testamentowy porządek dziedziczenia

• w kodycylu nie można było wyznaczać dziedzica i wydziedziczać

• mógł być potwierdzony lub nie w testamencie (confirmatus – non confirmatus)

• kodycyl dawał możność przynajmniej częściowego podtrzymania w mocy testamentu- mógł zawierać zapis, że jeżeli testament uznany będzie za nieważny, ma być uznany za kodycyl

§ 140. Treść testamentu

1. Ustanowienie dziedzica (heredis institutio)

• początek i podstawa testamentu

• musiało spełniać następujące wymogi:

• po łacinie (od późnego cesarstwa również greka)

• jeśli dziedzicem miał być niewolnik, trzeba go było najpierw wyzwolić

• ustanowienie dziedzica musi nastąpić na początku testamentu w sposób indywidualny, jednoznaczny

• dziedzic nie mógł być ustanowiony pod warunkiem rozwiązującym lub terminem rozwiązującym czy zawieszającym

Semel heres semper heres. – Raz ustanowiony dziedzic zawsze nim jest.

• testament mógł zawierać inne rozporządzenia na wypadek śmierci (zapis, ustanowienie opiekuna), które mogły być utrzymane w mocy jako kodycyl

2. Cautio Muciana

• dziedzic mógł być ustanowiony pod warunkiem zawieszającym

• jeśli był to warunek potestatywny negatywny stwierdzenie jego spełnienia mogło nastąpić dopiero po śmierci uprawnionego, dlategoKwintus Mucjusz Scewola stworzył instytucję zabezpieczenia wykonania warunku w formie stypulacji

3. Podstawienie dziedzica (substitutio heredis)

• testator postanawiał, że w wypadku gdy dziedzic ustanowiony nie mógł lub nie chciał nabyć spadku, ma go uzyskać dziedzic podstawiony- podstawienie zwyczajne

• liczba stypulacji nie była ograniczona

• substytucja pupilarna (pupillaris)- pater familias podstawiał swemu niedojrzałemu synowi dziedzica na wypadek śmierci dziedzica przed uzyskanie dojrzałości, a po śmierci testatora (dla zabezpieczenia życia dzecka)

• substytucja quasi- pupilarna (quasi-pupillaris)- ascendenci umysłowo chorego ustanawiali dla niego dziedzica na wypadek jego śmierci przed odzyskaniem zdrowia

§ 141. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

1. Wydziedziczenie. Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne.

• wg prawa cywilnego ojciec nie mógł pominąć nikogo z kategorii osób sui heredes

• nie musiał podać powodu wydziedziczenia, ale we właściwej formie (syn indywidualnie, reszta zbiorowo)

• testament stawał się nieważny gdy pojawiły się po nim inne osoby sui heredes, głównie na skutek małżeństwa testatora cum manu, adopcji lub pogrobowca.

Postumus rumpli testamentu. – Pogrobowiec obala testament.

• dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne następowało, gdy testator nie wydziedziczył w sposób prawidłowy lub pominął zstępnych

• jeśli wydziedziczył syna w nieprawidłowy sposób- testament nieważny

• jełki pominął osoby- testament ważny, ale osoby pominięte mogą prawo ubiegać się o swój udział (złamanie zasady, wedle której niemożliwe jest jednoczesne dziedziczenie ustawowe i testamentowe)

2. Querella inofficiosi testamenti

• skarga składana przez najbliższych członków rodziny testatora, którzy zostali wydziedziczeni bezpodstawnie lub pominięci

• miała na celu unieważnienie testamentu

• legitymowani czynnie- zstępni, następnie wstępni, rodzeństwo testatora, spadkobiercy testamentowi nie; tylko ten kto nie otrzymał kompletnie nic

3. Zachowek (pars legitima). Dziedziczenie przeciw testamentowe materialne

• minimalna część majątku spadkowego jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny

• obliczana w stosunku d części jaką ewentualnie otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym (ab intestato).

• w prawie klasycznym ¼; za Justyniana 1/3, a jeśli nie otrzymał całego zachowku mógł tylko domagać się jego uzupełnienia

• jeżeli zaś nie uzyskał zachowku za pomocą skargi querella inofficiosi testamenti- otrzymuje cały udział w dziedziczeniu beztestamentowym- dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

§ 142. Dziedzicznie beztestamentowe

1. Pojęcie i rozwój historyczny

• zachodziło, gdy:

• spadkodawca nie pozostawił testamentu

• jego testament stracił ważność

• żadna z osób powołanych do dziedziczenia nie stała się dziedzicem

• prawo rzymskie wypracowało trzy systemy takiego dziedziczenia: wg Ustawy XII tablic (oparte wyłącznie na pokrewieństwie agnacyjnym), prawa pretorskiego (system mieszany) i prawa justyniańskiego (oparte wyłącznie na kognacji)

• dziedziczenie ustawowe było niemożliwe po peregrynach i niewolnikach oraz osobach prawnych

• w prawie cywilnym występowała zasada, według której następowało zasiedzenie spadku przez inną osobę, jeśli nie przyjął go spadkobierca ustawowy

• w prawie pretorskim i justyniańskim krewni zostali podzieleni na klasy- klasa bliższa wyłączała dalsze, tak długo jak długą są w niej osoby zdolne do dziedziczenia

2. Dziedziczenie beztestamentowe wg ius civile

• opierało się na Ustawie XII tablic i wyróżniało 3 klasy dziedziców (wyłącznie agnaci):

• heredes sui- osoby znajdujące się pod władzą ojcowską zmarłego i które stały się sui iuris; podział spadku odbywał się in capita (na głowę każdego), tj. w częściach równych jeśli byli w równym stopniu z nim spokrewnieni; jeśli byli spokrewnieni w różnym stopniu następował podział in stripes (wg szczepów)- wnuki otrzymywały do podziału część jaką otrzymałby ich ojciec (ius repraesentationis).

• Proximi agnati- najbliżsi agnaci, boczni krewni agnacyjni (rodzeństwo), powoływani w wypadku braki sui heredes, jeśli było kilku agnatów tego samego stopnia- podział in capita; ²

• Gentiles- osoby należące do tego samego rodu co spadkodawca (wspólny przodek i nazwisko) , powoływani gdy nie było agnatów. Klasa ta upadła po zaniku organizacji rodowej pod koniec republiki.

3. Dziedziczenie beztestamentowe według edyktu pretorskiego

• Unde liberi

• krewni zstępni spadkodawcy bez względu na to czy znajdowali się pod jako władzę (więc także syn emancypowany, ale nie żona)

• Unde ligetimi

• wszystkie osoby uprawnione do spadkobrania według prawa cywilnego (heredes sui i proximi agnati)

• Unde cognati

• wszyscy krewni kognicyjni do VI stopnia włącznie (z VII stopnia tylko prawnuki rodzeństwa)

• w tej klasie dziedziczenie następowało po ojcu i po matce

• Unde vir et uxor

• do dziedziczenia powoływano małżonków

4. Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu

• w okresie pryncypatu wprowadzono wiele zmian zwiększających uprawnienia spadkowe pewnych grup kognatów

• senatus consultum Tertullianum (II w.)- Hadrian- matka posiadająca ius trium liberorum dziedziczyła po swoich dzieciach niezależnie od tego czy byłą ich agnatką (powołana jako heres legitimus w klasie 2.)

• senatus consultum Orphitianum (II w.)- Marek Aureliusz- dzieci dziedziczyły po matce przed wszystkimi agnatami (również przechodzili do klasy 2. jako heres legitimus)

5. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa justyniańskiego

• wprowadził jednolity system dziedziczenia beztestamentowego opierającego się wyłącznie na pokrewieństwie kognicyjnym ze spadkodawcą zachowując sukcesję klas i stopni

• ustanowił 4 klasy dziedziców:

1. krewni zstępni bez względu na płeć i stopień pokrewieństwa oraz władzę ojcowską

2. krewni wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci pierwszego stopnia rodzeństwa rodzonego

3. rodzeństwo przyrodnie oraz ich potomstwot

4. wszyscy krewni kognicyjni boczni bez ograniczenia wedle stopnia bliższości, zawsze wedle głów

6. Kwarta ubogiej wdowy

• Justynian nie uwzględniał dziedziczenia małżonków po sobie- żona mogła dziedziczyć po mężu jeśli nie było krewnych kognicyjnych

• przyznał ubowiec wdowie, która nie otrzymała posagu po śmierci męża, uprawnienie do dziedziczenia ¼ spadku, nie więcej jednak jak 100 funtów złota (jeśli pozostawił dzieci- nie więcej niż każde dziecko)

§ 143. Nabycie spadku i jego skutki

1. Nabycie spadku

• w przypadku dziedziców zewnętrznych potrzebne oświadczenie woli o przyjęciu spadku (editio hereditatis) dokonane za pomocą:

• Cretio- formalne, ustne oświadczenie woli o obecności świadków, z reguły w ciągu 100 dni i zastrzeżeniem testatora, że w razie nie przyjęcia spadku nastąpi wydziedziczenie

• Pro herede gestio- zajmowanie się spadkiem w charakterze spadkobiercy (posiadanie, spłacanie długów)

• Nuda voluntas- proste, zupełnie nieformalne oświadczenie woli

2. Skutki nabycia spadku

• osoba powołana stawała się dziedzicem i wstępowała w ogół stosunków majątkowych testatora jako następca ogólny

• zlanie praw i obowiązków

• by uchronić wierzycieli spadkowych przed niewypłacalnością dziedzica możliwe było separatio bonarum (oddzielenie majątku)- majątek otrzymywał kurator, najpierw mają być zaspokojeni wierzyciele, dopiero później przechodzi na dziedzica

• by ochronić dziedzica przed stratami w razie objęcia majątku nadmiernie obciążonego wprowadzono beneficium inventarii (dobrodziejstwo inwentarza)- dziedzic mógł ograniczyć swą odpowiedzialność za długi spadkowe przez sporządzenie inwentarza spadku

3. Transmisja powołania

• gdy dziedzic dobrowolny umarł przed wyrażeniem woli, powołanie do dziedziczenia nie przechodziło na jego spadkobierców, a na dalszych dziedziców spadkodawcy

• w czasach cesarstwa wprowadzono transmisję powołania- przechodziło na jego spadkobierców, w następujących sytuacjach:

• gdy powołany nie złożył oświadczenia woli z ważnych przyczyn- pretor mógł udzielić restitutio in integrum

• powołany infantes zmarł zanim jego ojciec objął spadek- powołanie przechodziło na ojca

• spadkobierca zstępny zmarł przed otarciem testamentu – prawo przechodziło na jego dzieci

§ 144. Nabycie spadku przez kilku spadkobierców

1. Wielość dziedziców. Prawo przyrostu

• czasami powoływano kilka osób- współdziedziczenie (coheredes)

• zobowiązani i uprawnieni w zależności od udziału w spadku

• jeżeli jeden nie przyjął lub zmarł przed przyjęciem spadku jego część przechodziła do podziału pomniędyz pozostałych (ius adcrescendi- prawo przyrostu)

2. Zaliczenie na dział spadkowy

• collatio bonarum- zaliczenie do masy spadkowej- gdy zstępni testatora za jego życia nabyli jakieś korzyści majątkowe musiało nastąpić wyrównanie działów spadkowych:

• majątku, który mieli zstępni jako sui iuris w chwili spadkobrania

• przysposobienia majątkowe dokonane przez testatora za życia na ich rzecz

• collatio emancipati- zaliczenie na dział spadkowy emancypowanego syna- mógł być dopuszczony do spadku w równej części, gdy cały swój majątek zaliczył do masy spadkowej

• collatio dotis- zaliczenie odnoszące się do posagu otrzymanego przez żonę

• collatio descendentium- w prawie poklasycznym wprowadzono obowiązkowe zaliczenia do masy majątkowej tego co zstępni uzyskali zstępnych za ich życia.

3. Ochrona dziedzica

• przysługiwały mu środki służące do realizacji uprawnień majątkowych wchodzących w skład spadku

• dziedzicowi prawa cywilnego (heres) przysługiwało hereditatis petitio- skarga uniwersalna o wydanie spadku od posiadacza

• dziedzicowi pretorskiemu (bonarum possessor)- pretor udzielał posiadania należących do majątku spadkowego rzeczy, w drodze zasiedzenia mógł stać się heres

4. Spadek leżący (hereditatis iacens)

• między powołanie a nabyciem- spadek niczyi (res nullius)- każdy mógł nim zawładnąć

• zainteresowani mogli wnieść o ustanowienie kuratora

§ 145. Zapisy

1. Pojęcie i rodzaje zapisów

• cząstkowe przysporzenia ze spadku na rzecz osoby trzeciej, zwanej zapisobiorcą- sukcesja syngularna

• nie powodował odpowiedzialności za długi

• w dawnym prawie tylko legat, za pryncypatu fideikomis, za Justyniana obie formy zrównane

2. Legat

• ustanowienie musiało dokonać się w sposób formalny, tylko w testamencie

• rodzaje:

• legat windykacyjny- bezpośrednie oddanie rzeczy będącej własnością kwirytarną (w chwili zapisu i śmierci). Skarga rei vindicatio o wydanie zapisu.

• legatdamnacyjny- powstanie zobowiązania dziedzica względem zapisobiorcy, nie stwarzał prawa rzeczowego, a tylko roszczenie. Skarga actio ex testamento o wykonanie zapisu.

• legat sinendi modo- zobowiązanie dziedzica do wyrażenia pozwolenia, aby zapisobiorca zabrał i zachował zapisaną rzecz

• legat per praeceptionem- uprawniał zapisobiorcę do objęcia przedmiotu zapisu, który nie wchodził do podziału spadku i nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej.

3. Ograniczenie zapisów. Kwarta falcydyjska

• majątkiem częściej rozporządzano w formie legatów- dziedzic nie uzyskiwał żadnego prawa przysporzenia majątkowego i pozostawało mu tylko miano spadkobiercy; spadek w testamencie nie przynosił żadnych korzyści więc się od niego uchylano, co prowadziło do dziedziczenia beztestamentowego i nieważności zapisów w testamencie

• lex Voconia (169 r. p.n.e.)- nikt nie może nabyć w drodze zapisu niż ustanowiony w testamencie dziedzic

• lex Falcidia (40 r. p.n.e.)- dziedzic mógł wydać na legaty max. ¾ całego majątku spadkowego, ¼ czystego spadku (nie obciążonego) powinna przypaść dziedzicowi (quarta Falcidia). Nadwyżki podlegały umniejszeniu ipso iure.

4. Fideikomisy (fideicommissum)

• zapis oparty na nieformalnej prośbie spadkodawcy do spadkobiercy, aby wydała osobie trzeciej pewną korzysć majątkową

• początkowo tylko obowiązek moralny, od pryncypatu objęte ochroną prawną konsula w drodze postępowania nadzwyczajnego; od I w. były zaskarżalne i podlegały jurysdykcji dwóch specjalnych pretorów- praetores fideicommissarii.

• mógł być ustanowiony również poza testamentem, w jakichkolwiek słowach

5. Fideikomis uniwersalny (fideicomissum hereditatis)

• zapis na podstawie którego spadkodawca polecał dziedzicowi powierniczemu wydać cały majątek wskazanej osobie trzeciej (fideikomisariuszowi) natychmiast lub w razie zaistnienia określonych okoliczności.

• sprzeczne z zasadą Raz ustanowiony dziedzic zawsze nim jest.

• odpowiedzialność za długi zostawała na dziedzicu powierniczym- często odmawiano przyjęcia spadku co powodowało wygaśnięcie fideikomisu

• wydano ustawy zabezpieczające spadkobiercę

• SC Trebellianum (I w.)- fideikomisariusz stawał się następcą ogólnym (heredis loco) i przejmował wszystkie jego zobowiązania

• SC Pegasianum (I w.)- dziedzic mógłzatryzmać ¼ (quarta Falcidia)

• wg prawa justyniańskiego fideikomisariusz stawa się zawsze heredis loco

---

1. Miało to istotne znacznie w razie spadku obejmującego długi.↩

2. Również kobieta mogła dziedziczyć jako najbliższa krewna agnacyjna. Lex Voconia (169 r. p.n.e.) wykluczała spadkobranie kobiet od dziedziczenia ustawowego po najbliższym agnacie (tylko po rodzeństwie).↩