GOSPODARKA TOWAROWA , PIENIĄDZ
1.1 Gospodarka naturalna ( tradycyjna ) a gospodarka towarowa
Przyczyną podejmowania przez człowieka działalności gospodarczej jest wytwarzanie dóbr służących zaspokajaniu jego potrzeb. Współczesne gospodarki są gospodarkami opartymi na produkcji i wymianie towarów. Jednakże ten typ gospodarki nie istniał zawsze – pojawił się w pewnym etapie rozwoju społeczno- gospodarczego ludzkości . Należy pamiętać , iż formy gospodarowania , zjawiska gospodarcze nie są ponadczasowe . Mają swój historyczny wymiar , ulegają zmianie pod wpływem różnych czynników – ekonomicznych , politycznych społecznych czy technicznych.
W historii gospodarczej społeczeństw można wyróżnić dwie główne formy gospodarowania :
Gospodarkę naturalną ( tradycyjną)
Gospodarkę towarową
Te dwa typy gospodarowania różni zarówno cel jak i sposób jego osiągania.
GOSPODARKA NATURALNA - celem działalności gospodarczej jest produkcja dóbr na bezpośrednie szaspokajanie potrzeb danej grupy społecznej . W gospodarce tej nie występuje rynek i wymiana. Podstawowym podmiotem gospodarczym jest , oparte głównie na rodzinie gospodarstwo domowe – nie istnieją inne przedsiębiorstwa produkcyjne , sklepy . Producent dóbr stara się wytworzyć wszystko co potrzebne jest na zaspokojenie potrzeb i jego rodziny .
Taka gospodarka gospodarowania charakteryzowała wczesne etapy rozwoju społeczeństw ludzkich np. wspólnotę pierwotną , ale także występowała w okresach późniejszych – w epoce niewolnictwa i leudalizmu.
GOSPODARKA TOWAROWA - to taki typ gospodarki w którym głównym , dominującym celem działalności producentów jest wytwarzanie dóbr na wymianę czyli na sprzedaż . Rozwojowi gospodarki towarowej towarzyszy powstanie nowych podmiotów gospodarczych takich jak manufaktury , fabryki , sklepy , banki itp.
Wytworzone przez człowieka dobro , przeznaczone na wymiane to towar . Pojęcie to obejmuje nie tylko dobra materialne - konsumpcyjne i produkcyjne , ale także dobra niematerialne czyli usługi.
Gospodarka towarowa występująca współcześnie forma prowadzenia działalności gospodarczej , kształtowała się przez wieki a wymiana towarowa w swych początkach funkcjonowała równolegle z gospodarką naturalną . We wspólnoście pierwotnej , a konkretnie u jej schyłku , jak i w niewolnictwie jak i feudalizmie wymiana towarów miala charakter marginalny , dochodziło do niej bardzo rzadko i dotyczyło wąskiej grupy dóbr – wymianiało głownie wytworzone nadwyżki . Gospodarka towarowa staje się dominującą stroną gospodarowania dopiero w systemie gospodarki kapitalistycznej .
Przesłanki powstania gospodarki towarowej
Historyczno – gospodarczymi przesłankami powstania gospodarki towarowej a bardziej precyzyjnie produkcji towarowej , gdyż gospodarka towarowa jest efektem wielowiekowego rozwoju gospodarki i wymiany towarowej są:
Społeczny podział pracy
Ekonomiczna odrębność wytwórców
Społeczny podział pracy przejawia się w zawodowym podziale społeczeństwa . Polega on na tym , że w społeczeństwie wyodrębniają się pewne grupy ludzi zajmujące się wytwarzaniem określonych produktów . W sytuacji kiedy producent nie produkuje już wszystkich dóbr potrzebnych na zaspokojenie jego potrzeb, pozostałą część musi zdobywać drogą wymiany.
Rolnictwo było pierwotną przesłanką aktywności gospodarczej ludzi . Stosowanie nowych metod upraw ziemi i narzędzi przyczyniało się do wzrostu wydajności i produkcji nadwyżek. Rolnicy produkowali więcej aniżeli potrzebowali do zaspokojenia własnych potrzeb . Nadwyżki te mogły być wymieniane . Jednocześnie zwalniało to część ludzi z konieczności produkcji żywności na zaspokojenie niezbędnych potrzeb i uniemożliwiło rozwój innych pozarolniczych sfer działalności . Tak kształtowały się inne zawody i dziedziny aktywności gospodarczej i rozwijała się wymiana.
W ujęciu historycznym zasadnicze znaczenie dla rozwoju gospodarki towarowej miały TRZY WIELKIE PODZIAŁY PRACY :
Pierwszy miał miejsce pod koniec wspólnoty pierwotnej . Pojawiły się wówczas dwa duże obszary działalności ludzkiej :
Rolnictwo (w sensie uprawy ziemi)
Pasterstwo (hodowla zwierząt )
Drugi wystąpił w okresie niewolnictwa i polegał na wyodrębnieniu się dwóch pierwszych – rzemiosła
Trzeci dokonał się pod koniec epoki niewolnictwa i wyraził się w powstaniu klasy kupców, którzy zaczęli uczestniczyć w procesie wymiany, pośrednicząc miedzy różnymi producentami jak i procedurami i konsumentami . W tym okresie rozpoczyna się również proces oddzielania miasta od wsi .
Drugim niezbędnym warunkiem rozwoju i funkcjonowania gospodarki towarowej jest ekonomiczna odrębność (odosobnienie) wytwórców , co rozumianie się jako powstanie oddzielnych na bazie (prywatnej ) własności podmiotów gospodarczych . Odrębny ekonomicznie producent jest właścicielem rzeczowych czynników produkcji (fabryk , maszyn , urządzeń) i tym samym staje się właścicielem produktu . Będąc właścicielem produktu może go wymienić na inny produkt, lub sprzedać go .
Początkowo wymiana przybierała formę wymiany towaru na towar ( co można zapisać T –T ).
Gdy wymniana straciła swój sporadyczny charakter i stała się czymś coraz bardziej powszechnym , pojawiły się towary pośredniczące w wymianie . Proces ten doprowadził do powstania nowego zjawiska ekonomicznego – pieniądza .
1.2Pieniądz – istota i ogólna charakterystyka
Teoria ekonomii nie dostarcza jednej powszechnie obowiązującej definicji pieniądza . Jest to konsekwencją tego , że zjawisko określane jako pieniadz uleglo zmianie na przestrzeni wieków .
Pieniądz – jako towar , który jest powszechnie akceptowany , za pomocą którego określane są wartości wszystkich towarów i realizowane zobowiązania ( np. spłata długu ) i płatności za dostarczone dobra i usługi . Pieniądz można także zdefiniować jako towar, który pełni rolę powszechnego ekwiwalentu . Funkcja towaru ekwiwalentu polega na tym , że z nim porównywane i w nim wyrażane są wartości danych towarów . Powszechnym ekwiwalentem jest towar , który jest najczęściej używany w wymianie , najchętniej przyjmowany w danych społecznościach . Pieniądz pojawił się jako efekt rozwoju wymiany towarowej .
WYMIANA BARTEROWA – wymiana bezpośrednia towaru na towar.
Wymiana ta miala wiele niedogodności .W tym etapie wymiany każdy sprzedający jest również kupującym .Wymaga to podwójnego dopasowania potrzeb uczestników wymiany – osoba sprzedająca musi znaleźć kogoś kto chce kupić jego towar i jednocześnie ma produkty na które on zgłasza zapotrzebowanie . Jest to niewątpliwie uciążliwa , czasochłonna i pracochłonna forma wymiany . Zważywszy , że czas i wysiłek są zasobami rzadkimi , wymiana barterowa oznacza marnotrawstwo . Jej istnienie było uzasadnione , zrozumiałe wówczas , gdy miała charakter sporadyczny . Jednakże z narastaniem transakcji wymiennych system barterowy przestał wystarczać – wzrosło zapotrzebowanie na pośrednika w wymianie towarowej .
1.1.2Ewolucja pieniądza
Pierwszy okres ewolucji pieniądza przypada na pieniądz towarowy . Funkcję pieniądza pełniły różnorodne towary. Najczęściej były to dobra konsumpcyjne takie jak np. suszone ryby, sól , suszone skóry , bursztyn a także bydło . Aby pełnić fukcje pośrednika wymiany towary musiały posiadać cechę powszechnej akceptacji , musiały być towarami pożądanymi i powszechnymi .
Pieniądz towarowy niewątpliwie usprawnił wymianę chociaż nie był pozbawiony wad. Do podstawowych wad zaliczyć można :
Niedostateczną podzielność a więc i możliwość realizacji transakcji o różnej wartości
Niejednorodność co utrudnia wymianę miedzy poszczególnymi społecznościami
Uciążliwość w transporcie
Niewielka trwałość
Niestabilna wartość
Wady towarów powszechnego użytku w funkcji środka wymiany powodowały ich zmiany co droga ewolucji doprowadziło do wyłonienia się i umocnienia się pozycji powszechnego ekwiwalentu – METALI ( bądź ich stopów) , tj. żelazo , miedź , brąz , nikiel a także srebro i złoto.
Metale zwłaszcza te szlachetne , ze względu na rzadkość występowania posiadały w miarę stabilną wartość oraz zawierały w niewielkiej masie fizycznej relatywnie wielką wartość . Nie podlegały też samoistnemu niszczeniu tak jak wiele poprzednio używanych towarów . Było to szczególnie istotne z punktu widzenia pełnienia przez nie , jako pieniądz funkcji środka przechowywania wartości ( FUNKCJI TEZAURYZACJI). Pierwotny pieniądz z metali szlachetnych występował w różnych formach .W starożytnym Rzymie zapłaty dokonywano poprzez odważenie odpowiedniej ilości złota uformowanego ze sztabki .Pieniądz ważony był uciążliwy dlatego też sztaby zaczęto dzielić na mniejsze kawałki , którymi można było realizować płatności bez konieczności ważenia. Kawałki metali najczęściej przyjmowały formę okrągłych kulek .
Przez długie wieki rolę pieniądza pełniło kilka metali : brąz , złoto , srebro. Np. we Francji przed wielką rewolucją krążyły następujące jednostki pieniężne : z brązu : sou , ze srebra : ecu , ze złota: luidor. Rynkowa wartość tych metali zmieniała się co wpływało na ciągłe zmiany cen wyrażane w różnych pieniądzach i relacje między nimi.
PIENIĄDZ KRUSZCOWY – to pieniądz oparty na wykorzystaniu w roli pieniądza kruszców – złota i srebra.
W zależności od rodzaju materiału rozróżnia się :
System waluty srebrnej
System waluty złotej
MONOMENTALIZM – pieniądz będacy w obiegu wyprodukowany z jednego rodzaju metalu , srebra lub złota
BIMETALIZM – pieniądz wyprodukowany zarówno ze złota jakże i ze srebra
PRAWA KOPERNIKA – GRESHMANA - prawo mówi że pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Pieniądz lepszy to pieniądz , którego wartość rynkowa jest wyższa od wartości ustalonej przez władze monetarne . Jako pieniądz lepszy można przyjąć złoto , srebro – pieniądz gorszy .
Złoto jako pieniądz funkcjonowało w 3 systemach , które różniła m.in. możliwśc wymiany pieniądza na złoto . Były to :
-system pełnej wymienialności pieniądza papierowego na złote monety
-system sztabowo złoty
-system dewizowo –złoty
SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ – wprowadzona w Wielkiej Brytanii w XIX w. Charakteryzował się m.in. tym , że w obiegu funkcjonowały pełnowartościowe monety złote i pieniądze papierowe w pełni wymienialne na złoto wg obowiązującego parytetu.
ZAŁAMANIE SYSTEMU WALUTY NASTĄPIŁO W CZASIE i WOJNY ŚWIATOWEJ. USA przewróciło system waluty w 1919 r. zaś pozostałe kraje odbudowały go jedynie w ograniczonych formach – jako systemy waluty sztabowo- złotej lub dewizowo – złotej .
SYSTEM SZTABOWO ZŁOTY - zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii w 1925 r. Charakteryzował się tym , że wycofano z obiegu pieniądz złoty i zastąpiono go pieniądzem papierowym wymienialnym na złoto , występującym w formie nie monet a sztabek . Ta z pozoru pełna wymienialność była w praktyce ograniczana przez wielkośc sztabek złota .
SYSTEM DEWIZOWO ZŁOTY - złoto zostaje wycofane z obiegu wewnętrznego , pozostaje jedynie w rozliczeniach międzynarodowych . Występuje JEDYNIE pośrednia wymienialność na złoto. Pieniądz krajowy można wymienić na dewizy , które można zamienić na złoto.
Współczesny pieniądz papierowy wywodzi się z banknotów , które były certyfikatami emitowanymi przez banki , uprawniającymi do wymiany na złoto bez ograniczeń. Stopniowe zawieszenie wymienialności banknotów na złoto , doprowadziło do umocnienia się pieniądza papierowego .
PIENIĄDZ PAPIEROWY JEST PIENIĄDZEM SYMBOLICZNYM.
PIENIĄZ SYMBOLICZNY – pieniądz którego wartość rynkowa przewyższa koszt jego wytworzenia lub jego wartość jako towaru w innych zastosowaniach .
Pieniądz papierowy charakteryzuje się wieloma zaletami . Można do nich zaliczyć
- łatwość transportu i przechowywania w małej masie
- jest podzielny wg potrzeb
- nowoczesne technologie chronią pieniądz papierowy przed fałszerstwami
- niski koszt produkcji ( do produkcji nie wykorzystuje się stosunowo rzadkiego dobra)
Współczesny pieniądz nie posiada substancjonalnej wartości , jest tylko jej symbolem , któremu władza państwowa nadała kurs przymusowy , ma status PRAWNEGO ŚRODKA PŁATNICZEGO co oznacza , że można za niego nabywać różnego rodzaju towary i musi być akceptowany w transakcjach handlowych .
BILON – wystepuje w postaci monet , można go określić jako pieniądz symboliczny , ponieważ wartość metalu z którego monety wykonano jest mniejsza od ich wartości nominalnej .
WARTOŚĆ NOMINALNA PIENIĄDZA - to wartość nadana przez władze monetarne i oznacza na pieniądzu np. 2 zł
WARTOŚĆ REALNA PIENIĄDZA - wartość materiału z którego pieniądz został wykonany.
O pieniądzu pełnowartościowym mówimy jeśli jego wartość nominalna pokrywa się z jego wartością realną . Pieniądzem pełnowartościowym mógł być tylko pieniądz kruszcowy i tylko wówczas nie był oszukiwany.
PIENIĄDZ BEZGOTÓWKOWY ( BANKOWY ) - jest to pieniądz występujący na rachunkach depozytowych w bankach . Za pomocą tych pieniędzy możemy bezgotówkowo , poleceniem , przelewem regulować nasze zobowiązania , płacic rachunki .
CZEK – forma rozliczeń bezgotówkowych , forma pieniądza bankowego . Jest to dokument za pomocą którego jego wystawca zleca swemu bankowi wypłacenie podanej w tym dokumencie sumy pieniężnej okazicielowi lub określonej osobie .
PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY - przy tym pieniądzu rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera , a wszystkie transakcje są dokonywane przy wykorzystaniu urządzeń elektronicznych . Formy rozliczeń dotychczas stosowane tj. czek , przelew zastąpione są czynnościami dokonywanymi za pomocą kart magnetycznych .
FUNKCJE PIENIĄDZA :
- miernik wartości
- środek cyrkulacji ( środek wymiany )
- środek tezauryzacji ( gromadzenia i przechowywania wartości )
- środek płatniczy
MIERNIK WARTOŚCI
wyrażany jest w cenie .
Cena – to wartość towaru wyrażona w pieniądzu . Mierząc wartość towaru i wyrażając ją w cenach , pieniądz w tej funkcji sprowadza wszystkie towary do wspólnego mianownika , co umożliwia ich porównywanie . By pieniądz mógł pełnić tą funkcję potrzebna jest postawowa jednostka miary ( w Polsce – 1 zł ) .
Funkcję miernika wartości pieniądz pełni w sposób idealny ( wyobrażeniowy) co oznacza , że nie musimy go posiadać by wyrazić wartość towaru
ŚRODEK WYMIANY
W tej funkcji pieniądz pośredniczy w wymianie towarów , rozbijając transakcje wymiany na 2 akty : AKT KUPNA i AKT SPRZEDAŻY .
Osoba sprzedająca nie musi poszukiwać kontrahenta do wymiany barterowej ale sprzedając towar dostaje pieniądze za które w dowolnym czasie może nabyc potrzebne dobra i usługi .
W fukcji środka wymiany pieniądz stale krąży na rynku , jest w obiegu zaś wymieniane za jego pośrednictwem towary są z niego wycofywane, służać celom konsumpcyjnym albo produkcyjnym .
By pieniądz mógł pełnić tą funkcję musi charakteryzować się stabilnością wartości co gwarantuje stabilność cen , dogodnością w użyciu czyli występowaniu pieniądza w dostatecznej ilości i odpowiednio zróżnicowanych nominałach , ważnym jest by pieniądz był wygodny w użyciu , materiał z którego został wykonany jest równie ważny.
BANK CENTRALNY W POLSCE – NBP ( NARODOWY BANK POLSKI )
ŚRODEK PŁATNICZY ( wiąze się z funkcją środka wymiany)
Do zaistnienia pieniądza w tej funkcji dochodzi , gdy zapłata za nabyty towar następuje w terminie późniejszym . Funkcja ta wiąże się z regulowaniem powstałych wcześniej zobowiązań. W chwili dokonywania tego typu transakcji pieniądz wystepuje jako miernik wartości ( określana jest cena) jednak realnie pojawia się później , gdy nabywca płaci za dostarczone wcześniej dobra.
Przykładami transakcji w których pieniądz występuje jako środek płatniczy jest np. spłaty rat kredytów, opłaty czynszowe, opłaty rachunków telefonicznych / za gaz/ za światło.
Wzrost rozwoju tej funkcji wiąże się z rozwojem transakcji kredytowych , które umożliwiaja dostęp do dóbr droższych szerszemu gronie odbiorców , co prowadzi do wzrostu popytu i korzystnie wpływa na wzrost produkcji.
ŚRODEK TEZAURYZACJI
W tej funkcji pieniądz opuszcza sferę obiegu i jest gromadzony , przekształca się w rezerwy pieniężne , pełni fukcję przechowywania wartości
Pieniądz może pełnić ta fukcje ponieważ ma zdolnośc przechowywania wartości w czasie – nie wydany dzisiaj zachowuje swoje wartości w terminach następnych
Do tej fukcji lepiej nadaje się pieniądz kruszcowy aniżeli pieniądz papierowy , gdyż przechowywanie pieniądza papierowego wiąże się z pewnymi zagrożeniami , prowadzącymi do spadku wartości pieniądza , czy też wycofania pieniądza z obiegu
Pieniądz nie jest jedynym środkiem przechowywania wartości ani tez o czym wspomniano najlepszym. Bogactwo może być przechowywane w postaci papierów wartościowych , akcji i obligacji
PIENIĄDZ ŚWIATOWY
Dawny pieniadz występujący pod postacią złotych lub srebrnych monet bardzo łatwo wchodził do obrotu międzynarodowego . Monety kruszcowe akceptowano w innych krajach , gdyż ukazywały
Wartość realną , akceptowaną przez wszystkich . W miarę jak rozwijała się wymiana międzynarodowa różnorodność monet poszczególnych krajów stanowila utrudnienie i zaczęto ją zastępować np. sztabkami złota. Racjonalizacja stosunków pieniężnych na rynku światowym doprowadziła do ekonomizacji kruszców .
EKONOMIZACJA KRUSZCÓW - zastępowanie kruszców środkami płatniczymi , będącymi ich reprezantami . Na rynku światowych substytucyjnymi środkami płatniczymi były dewizy. Zaczeto regulować należności , wręczając dokumenty uprawniające do otrzymania określonej wartości pieniadza. Dewizy zaczęto zastepować walutami .
WALUTA MIĘDZYNARODOWA ( waluta światowa , waluta kluczowa) - to waluta która w długim okresie występuje na stałe i powszechnie w zagranicznych rozliczeniach suwerennych krajów trzecich , zamiast ich własnych walut.
Waluty międzynarodowe są wykorzystywane w obrocie międzynarodowym . m.in. w transakcjach handlu zagranicznego i międzynarodowych rynkach finansowych .
SDR-y ( Specjalne Prawa Ciągnięcia ) – nie SA pieniądzem gotówkowym , nie mają własnej wewnętrznej wartości , istnieją jedynie w postaci zapisów bankowych państw członkowskich MFW . Obsługuja transakcje oficjalne między władzami pieniężnymi państw członkowskich MFW lub instytucji międzynarodowych . Kurs SDR-u określa koszyk walut , na które składa się dolar , funt , szterling , jen i euro .
Waluta międzynarodową jest również euro , pieniadz występujący w UE. Wprowadzenie euro było wyrazem przejscia tego ugrupowania na wyższy szczebel integracji – do UNI GOSPODARCZO WALUTOWEJ ( UGW).
Proces wprowadzania waluty w krajach UE podzielono na 2 fazy
I FAZA
Trwająca od 1 stycznia 1998 do 31 grudnia 2001 ustalono nieodwołalnie kursy walut narodowych do euro i wprowadzono euro do obrotu bezgotówkowego .
II FAZA
Trwająca od 1 stycznia 2002 do 30 czerwca 2002 . W tym czasie wycofano pieniądz krajowy z obiegu i wprowadzono euro w postaci banknotów i monet . Od 1 lipca 2002 jedynym obowiązującym środkiem płatniczym w krajach UGW jest euro . W 2007 r. euro było pieniądzem 13 krajów członkowskich UE.
Pozostawanie poza UGW reszty krajów UE wiaze się z zagwarantowaniem sobie prawa niewchodzenia do systemu euro luz z powodu braku wymaganej przez konstytucje społecznej akceptacji ( Dania) . Większość krajów pozostaje jednak poza systemem z powodu niespełnienia wymogów , określanych jako kryteria konwergencji . Kryteria te są następujące :
Stopa inflacji nie może być wyzsza więcej niż o 1,5 % od średniej stopy inflacji w trzech krajach o najniższym jej poziomie
Średnia długoterminowa stopa procentowa nie może być wyższa o 2 % w porównaniu z odpowiednią stopą procentową w trzech krajach o najniższym jej poziomie
Deficyt budżetowy nie może przekroczyć 3% PKB
Dług publiczny nie może być wyższy niż 60 % PKB
Przestrzeganie marż wahań kursowych obowiązujących w europejskim mechanizmie kursowym oraz nieprzeprowadzanie dewaluacji waluty w ciągu 2 lat poprzedzających wejście do UGW
Sformuowanie ilościowych kryteriów konwergencji miało ograniczyć pole do przetarów politycznych przy wprowadzaniu wspólnego pieniądza a także może sprzyjać właściwym przekształceniom w gospodarkach krajów aspirujących do UGW , które stwarzałyby warunki do stabilności , pewności i siły przyszłej wspólnej waluty krajów UE.
GOSPODARKA RYNKOWA
W dzisiejszej gospodarce rynek występuje w wielu formach . Plac targowy , historycznie najstarsza forma rynku , ma obecnie znaczenie marginalne w procesie wymiany .W teraźniejszości wraz ze wzrostem dóbr materialnych i usług będących przedmiotem wymiany oraz rozwojowi coraz to nowszych u efektywniejszych środków komunikowania się , transakcje mogą być zawierane w oderwaniu od konkretnego miejsca, na odległość , za pomoca np. telefonu lub faxu.
Uwzględniając realia współczesnej gospodarki rynek zdefiniować można jako ogół transakcji kupna i sprzedaży , oraz warunków umożliwiających dokonanie tychże transakcji .
W ujęciu ekonomicznym rynek można rozpatrywać w znaczeniu ogólnym jak i konkretnym
W znaczniu ogólnym obejmuje całość procesów wymiennych dokonujących się między kupującymi i sprzedającymi
W ujęciu konkretnym rozpatrywane są pojedyncze rynki . Rynki są te zróżnicowane i można je analizować przyjmując różne kryteria klasyfikacyjne .
RYNEK ZE WZGLĘDU NA RODZAJ TOWARÓW BĘDĄCYCH PRZEDMIOTEM WYMIANY
Rynek dóbr i usług konsumpcyjnych ( np. artykułów spożywczych , odzieżowych , usług medycznych )
Rynek czynników produkcji (ziemi , pracy , kapitału rzeczowego i finansowego )
Podział ten jest bardzo ogólny , bowiem przedmiotem wymiany w jednej i drugiej grupie są różnorodne dobra, co pozwala na dalszą bardziej szczegółową analizę i wyodrębnienie coraz bardziej konkretnych , pojedynczych rynków. I tak np. z rynku artykułów spożywczych można wyodrębnić np. rynek słodyczy a następnie rynek produktów czekoladowych a w jego obrębie – rynek czekolad .