Poststrukturalizm i postmodernizm

A.Szahaj, Postmodernizm a scjentyzm

- nie ma fundamentalizmu epistemologicznego

- demitologizacja poznania naukowego

- mistrzowie podejrzeń: Freud (psychika jako sfera procesów poza jakimkolwiek wglądem), Marks (wiedza nie jest bezinteresowna), Nietzsche (perspektywiczność wiedzy); cios w Kartezjusza: człowiek nie jest racjonalny

- nauka faktem kultury, a nie natury

- poznanie jest relacją wewnątrzkulturową i należy je rozpatrywać jako proces rozgrywający się wewnątrz pewnej wspólnoty

- wielość prawd, wielosć dyskursów

- antyreprezentacjonizm: nie należy patrzeć na język jak na zwierciadło rzeczywistości

- antyscjentystyczny dyskurs przydatny w dyskusji o nauce, samo refleksja

Strukturalizm prezentuje modernistyczną formację myślową, poststrukturalizm – postmodernistyczną

Strukturalizm szukał prawdy, chciał uchwycić porządek organizujący teksty świata, śnił o kompletnym o opisie, o teorii, która rozwikłałaby tajemnice człowieka i świata.

Postrstrukturalizm odwiedził po strukturalizmie pantekstualizm oraz zwrócenie uwagi na konstytutywną rolę języka w świecie, znaczenia tworzą się poprzez odwoływanie się do siebie, a nie do świata. W postrsturkturalizmie wyrwanie podmiotu spod władzy tekstu. Podmiot wiązką przekonań i pożądań, bez centrum, wciąż na nowo aranżowany. W post tekst w interpretacji pączkuje w inne teksty.

Proces różnicowania się znaczeń. Konstytuowanie znaczeń przez opozycję. W strukturalizmie wynikało to z samego języka (de Saussure) lub z ludzkiego umysłu (Levi-Strauss)

Różnia to aktywność, ruch obdarzony mocą kreowania znaczeń, jest wcześniejsza od wszelkich różnic, znaczeń, tekstów. Starsza od samego bycia. Zamiast metafizyki obecności, metafizyka różni: warunek istnienia świata.

R. Rorty, Prywatna ironia i liberalna nadzieja

­- każdy człowiek posługuje się zestawem słów, których używa; słownik finalny człowieka, za pomocą którego opowiadamy swoje życie

- są one dla czł ostatnią instancją językową

„ironistka”: odczuwa wątpliwości co do słownika finalnego, którym się aktualnie posługuje, ponieważ zrobiły na niej wrażenie inne słowniki; zdaje sobie sprawę z tego, że rozumowanie wyrażone w jej obecnym słowniku nie może ani potwierdzić, ani rozproszyć tych wątpliwości; o ile filozofuje na temat własnej sytuacji, nie uważa, by jej słownik był bliższy rzeczywistości niż inne; nigdy nie jest w stanie traktować siebie poważne, bo ma świadomość, że słowa, za pomocą których opisuje siebie, podlegają zmianie; nominalistka, historycystka; uważa, że nie ma rzeczywistej istoty; ma poczucie niewłaściwości: że mogła urodzić się w niewłaściwym kontekście i języku i to może czynić z niej niewłaściwą istotę; poszukiwanie innego słownika finalnego jest poszukiwaniem słownika a nie czegoś więcej; nie jesteśmy w stanie wykroczyć poza własny język; widzi banały, pozbywanie się banałów jest dokonywanie się zmiany, a nie odkrywaniem faktu; jej metodą jest opis a nie wnioskowanie; argumenty służą do zmuszania ludzi do zmiany poglądów; dialektyka Hegla jest sprawnością literacką: wprawą w wytwarzaniu zmian postaci przez dokonywanie gładkich, szybkich przejść od jednej terminologii do drugiej; rewizja własnego słownika finalnego, rewidowanie jednych postaci w kontekście drugich; odpowiedzią na opis jest nowy opis, zakwestionować słownik finalny może tylko inny słownik; „ironistka” z natury jest antyliberalna, ponieważ żyje w państwie liberalnym, a nie może obejść się bez kontestacji zastanego porządku; to, co łączy ludzi, to ból - upokorzenie

„metafizyk” obecność jakiegoś słowa w jego własnym słowniku finalnym daje gwarancję, iż odnosi się ono do czegoś, co posiada rzeczywistą istotę; przywiązany do zdrowego rozsądku; nie kwestionuje tego, że może istnieć jedna, niezmienna rzeczywistość; ważna jest prawda, a nie język; biblioteki dzielą się wg dyscyplin odpowiadających różnym przedmiotom wiedzy; potrzebują ustaleń, kto był prawdziwym poetą, a kto nie; filozofia na linii Platon-Kant, próba zyskania wiedzy o pewnych rzeczach; prawda mieści się w nas, możemy rozpoznać prawdziwy słownik finalny; metafizyk też tworzy nowy opis, ale maskuje go argumentacją

- literatura – wszystko, co krytycy literaccy krytykują

- to, co wiąże wewnętrznie społeczeństwa to wspólne słowniki i wspólne nadzieje

J. Derrida, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych

Jacques Derrida

- ur. 1930 w El Biar k. Algieru

- filozof

Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych 1966

- strukturalność struktury, choć zawsze obecna, zawsze też była neutralizowana i redukowana, a działo się to skutkiem procesu nadania jej centrum lub odnoszenia jej do punktu obecności; funkcją centrum miałoby być zagwarantowanie pewności, że organizująca zasada struktury ograniczy coś, co można nazwać wolną grą struktury; centrum też zamyka wolną grę, którą umożliwia; zmiana elementów w centrum jest zakazana, obłożona interdyktem

- centrum rządzi strukturą, ale samo nie podlega strukturalności

- centrum znajduje się jednocześnie w centrum całości, ale nie należy do całości, więc ma swoje centrum gdzie indziej

- mechanizm każdej archeologii i eschatologii współdziała w redukcji strukturalności struktury i zawsze usiłuje pojmować strukturę opierając się na pełnej obecności, która w grze nie bierze udziału

- historia pojęcia struktury należy uważać za szereg zmian jednego centrum na inne

- historia metafizyki jest historią metafor i metonimii określających w różnych okresach centrum; matryca historii opiera się na określeniu bycia jako obecności: wszystkie nazwy odnoszące się do centrum (podstaw) desygnowały stałą obecność: eidos, arche, telos, energia, ousia, aletheia (odsłonięcie)

- wydarzenie – pęknięcie nastąpiło, kiedy uświadomiono sobie strukturalność struktury; od tego momentu świadomość prawa, które rządzi pragnieniem centrum w konstytuowaniu struktury; świadomość tego, że centrum nie jest miejscem; od tego momentu wszystko stało się dyskursem; nieobecność transcendentalnego znaczonego

- tą decentrację widać w Nitzscheańskiej krytyce metafizyki, metafizyka, byt i prawda zostały zastąpione pojęciami gry, interpretacji i znaku; u Freuda w krytyce samoświadomości i Heideggera w krytyce bycia jako obecności

- nie mamy języka, by podważyć metafizykę, brakuje pojęć, które byłyby dla niej obce

- N., F., H. używali pojęć należących do metafizyki, i nawet jeśli wyrwali je z kontekstu, to te słowa pociągały za sobą całość metafizyki, tym sposobem destruktorzy sami siebie destruowali

- etnologia mogła się narodzić jako nauka w momencie decentracji, gdy kultura europejska doznała dyslokacji, została wyparta ze swego miejsca i zmuszona do tego, by porzucić mniemanie o sobie jako o kulturze referencyjnej; krytyka europocentryzmu (podstawowy warunek etnologii) była współczesna destrukcji historii metafizyki

- etnolog włącza w swój dyskurs założenia etnocentryzmu w momencie próby ich obalenia

- u L-S wypracowana została pewna teoria dotycząca krytyki języka i krytycznego języka w naukach humanistycznych; opozycja między kulturą a naturą: do natury zalicza się to, co uniwersalne i spontaniczne, do kultury to, co zależy od systemu norm regulujących społeczeństwo; problem: zakaz kazirodztwa – zakaz uniwersalny, więc naturalny, ale przecież jest systemem norm i w tym sensie można go nazwać kulturowym; cała konceptualizacja filozoficzna, odnosząca się w sposób systematyczny do opozycji kultura/natura, pozostaje z założenia w sferze wymykającej się myśli o tej właśnie rzeczy, która ową konceptualizację umożliwia: o źródle zakazu kazirodztwa język zawiera w sobie konieczność swej własnej krytyki; próba rozwiązania: prześledzenie historii pojęć typu natura/kultura albo drugi sposób (L-S): odkrywanie wszystkich starych pojęć, traktowanie ich jako narzędzia, którymi ciągle można się posłużyć, przy jednoczesnym ujawnianiu ich ograniczeń; w ten sposób język humanistyczny sam siebie krytykuje wg L-S w ten sposób można oddzielić narzędzia metody od obiektywnych znaczeń, do których ta zmierza

- bricolage – majsterkowanie, używanie narzędzi niekoniecznie zwracając uwagę na ich pierwotne przeznaczenie; bricoleur to przeciwieństwo inżyniera, który rekonstruuję pełnię swojego języka; a inżynier jest mitem, miałby tworzyć „z niczego”, byłby twórcą słowa, jest ideą teologiczną

- 2 interpretacje: jedna szuka prawdy lub początku, swobodnego od wolnej gry i porządku znaku; druga afirmuje wolną grę, próbuje wyjść poza człowieka; obie te interpretacje są nie do pogodzenia, ale wspólnie dzielą obszar nauk humanistycznych; nie ma chyba wyboru między tymi dwiema interpretacjami dzisiaj; najpierw należy ustalić wspólny grunt oraz różnicę tej nieredukowalnej różnicy; différance ruch, przez który język i inne kody konstytuują się jako tkanka różnic, konwencjonalnie pojęta kwestia przekładu (?)

B. Banasiak, Roż-ni(c)oś-ć; Dekonstrukcja – genialny unik

- differance – neografizm, czy to konwencjonalnie pojęta kwestia przekładu? Stawia przekład jako problem; ukazuje problemowość kwestii przekładania jednego języka na inny problemowość zagadnienia języka; należy znaleźć dla niej nowe miano, które powinno odsyłać do szerszego niż tradycyjnie wiążący się z terminem oryginalnym zasobu znaczeniowego; oznacza być innym, odróżniać się, nie utożsamiać się z czymś; stanowi przerwę, dystans między czymś a czymś, rozprzestrzenienie, rozsunięcie; efektami jej pracy są różni, różnice bądź inni – odsunięci czy odróżnieni wzajem od siebie, nieodzowna jest różnica wobec czegoś innego; stanowi warunek wszelkich organizujących nasz język dialektycznych, binarnych opozycji pojęciowych, będąc wobec nich uprzedniejsza umożliwia ich odróżnienie, pomyślenie różnicy. Oznacza też zwłokę, spóźnienie obecności wobec siebie samej, jej nieprzystawalność do samej siebie, rozsunięcie, rozprzestrzenienie czasu, w obecności tkwi luka, która nie pozwala jej nigdy być w pełni obecną. Tożsamość jest różnicą. Differance jest różnicą wewnętrzną. „A” w differance pochodzi od imiesłowu czasu teraźniejszego differant akcentując bezokolicznikowy kształt bezokolicznika differer, znaczoną przezeń trwającą czynność, nim jeszcze doprowadzi do powstania różnych czy różnic.

- jest zwłoką, odstępem, rozstępem, szczeliną w obecności, rozprzestrzenieniem czasu i uczasowieniem przestrzeni

- za Leśmianem d „roznicestwia”, wywodzi z nicości; źródłowym żywiołem jest nicość

- tradycyjnie nie da się jej wyłożyć

- roznicestwianie jest nieadekwatne, bo d powołuje do istnienia, pojęcia metafizyki są niewystarczające; należy o niej myśleć wbrew metafizyce

- nie jest historyczna, bo sama stanowi warunek historii

- jest zawieszeniem pełni obecności i pełni tej nierealizowalnością

- d nic nie poprzedza, bo cokolwiek by ją poprzedzało samo podlegałoby pracy d, owemu stałemu ruchowi odsyłania, nieprzystawania, różnienia; d „różnicestwia”

- propozycja: „różNICa”- podkreśla słowa Derridy, że d jest niczym, nie ma jej. Ale przecież ona nijak da się opisać w kategoriach metafizyki, bo sama je stwarza

- w powołaniu d chodzi o zakwestionowanie generalnego określenia sensu bycia jako obecności, całego zaś myślenia w przestrzeni naszej kultury jako metafizyki obecności

- jej znaczeniowe multiplikowanie sprawia, że ulega ona niejako uprzedmiotowieniu, substancjalizacji

- Derrida jest świadom pułapek, nie obiecuje przezwyciężenia metafizyki, a ciągłą walkę na pograniczu

- d nie daje się jasno ująć jako nic, ale też nie jako coś

- Banasiakowa „różnicość” jest wartościująca, ale w sposób ambiwalentny

- róż(nic)ość, różni(coś)ć róż-ni(c)oś-ć jednocześnie coś i nic i jednocześnie ani tym, ani tym

Dwa rodzaje krytyki:

- pars destruens, pars construens

- najlepszy przykład tej pierwszej to Derridańska dekonstrukcja

- dekonstrukcja zasługuje na miano krytycznej, o ile „krytyczność” rozumieć jako ścisłe, wnikliwe, wytrwałe dociekanie, które nie zatrzymuje się w obliczu napotykanych oczywistości, lecz nadal stawia pytania i kontynuuje namysł,

- różnicość zaczęła zajmować miejsce obecności

S. Greenblatt, W stronę poetyki kultury; Kultura

Pojęcie kultury odwołuje się do dwu przeciwieństw: ograniczenia i zmienności. Zbiór wierzeń i praktyk tworzących daną kulturę działa jak wszechobecne narzędzie kontroli, system granic wyznaczających obszar zachowań społecznych, zespół wzorów, do których jednostki muszą się dostosować.

- literatura przez długi czas wyznaczała granice kulturowe za pomocą pochwał i nagan. Satyra penegiryk.

- by zrozumieć należy odtworzyć granice kulturowe warunkujące powstanie dzieł

- pełna analiza kulturowa zmusi w końcu badacza do wyjścia poza obręb tekstu i określenia związku między nim a wartościami, zwyczajami, praktykami obowiązującymi w danej kulturze. Jednak określenie tych powiązań nie zastąpi analizy literackiej., analiza kulturowa może wiele się nauczyć od analizy tekstów literackich, ponieważ nie należą one do kultury jedynie poprzez odwoływanie się do świata zewnętrznego, ale ich kulturowość polega na wchłonięciu i przyswojeniu społecznych wartości i kontekstów.

- przestudiowanie dzieła literackiego pozwala lepiej zrozumieć kulturę i na odwrót

- sztuka odgrywa ważną rolę w przekazywaniu kultury

K. Kujawińska-Courtney, Stephen Greeenblatt i poetyka kulturowa/nowy historycyzm

- powrót literaturoznawstwa do historii

- Poetics of Culture, Cultural Poetics

- historycyzm sugeruje odniesienie do przeszłości lub do czegoś, co ma wartość historyczną, ponieważ z przeszłości pochodzi

- synonim pojęć kulturowych formacji czy podstawowych sformułowań w słownictwie strukturalistów i poststrukturalistów, których używa wielu socjologów kultury i badaczy zajmujących się studiami kulturowymi

- system form i praktyk, procesów i mechanizmów znaczeń, zgodnie z którymi uznaje się, że kultura nie tylko kształtuje sama siebie, ale też nadaje znaczenie rzeczywistości, która z kolei też ją definiuje

- tekst literacki głównym przedmiotem badań

- odrzucenie pojęcia autonomii autora, autonomii dzieła i uznanie, że teksty są zależne od kontekstu historycznego

- literatura też tworzy historię

- kultura jest konstruktem; założenia także podlegają konstrukcji, jak i dekonstrukcji

- historyczność tekstu i tekstualność historii

- traktowanie tekstów w kategoriach okresów historycznych i kultur, które kształtowały autorów,

- potrzeba rozumienia literatury w kontekstach

- wszystkie teksty odzwierciedlają wartości i opinie kultur, które je stworzyły; złożone formacje samej kultury też są tekstami, dlatego wymagają interpretacji

- umieszczanie tekstów w większym kontekście tekstu kulturowego

- podmiot zawsze społecznie i lingwistycznie skonstruowany przez rozmaite dyskursy danej kultury

- nie istnieje obiektywny ogląd świata, gdyż świat jest doświadczany poprzez język

- Geertz: podważenie obiektywności badań, traktowanie faktów jako zjawisk interpretatywnych i w większości tekstualnych, społeczeństwo jest formą arbitralną i niespójną

- krytyk literacki i antropolog mają opisać i uczestniczyć w znaczeniu

- opis zagęszczony wyławia struktury znaczeń i określa ich społeczną podstawę i naleciałości

- zagęszczone czytanie – retoryczna dekonstrukcja

- znaczenie tekstu odnaleźć można w systemie kulturowym składającym się z powiązanych ze sobą dyskursów autora, tekstu i jego czytelników

J. Topolski, Nowe koncepcje prawdy a narracja historyczna

Kryzys klasycznej koncepcji prawdy. Rodzaje konstruktywizmu.

- wg korespondencyjnej teorii prawdy prawdziwym jest zdanie, które jest zgodne z rzeczywistością; porównanie i orzekanie o korespondencji dwu stron modelu jest sensem klasycznej koncepcji prawdy. Z tym wiązało się metafizyczne (H. Putnam) pojmowanie rzeczywistości, czyli realizm: rzeczywistość jako byt niezależny od podmiotu poznającego. Prawda jako coś gotowego do odkrycia i opisania.

- na kontrze: prawda konstruowana przez badacza; konstruktywizm w pojmowaniu rzeczywistości; konstruktywizm podważa też empiryzm

3 postacie konstruktywizmu:

1. Konstruktywizm realistyczny: konstruktywizm powiązany z realizmem w odniesieniu do całości twierdzeń nauki; jednak chce bazować na empirii i klasycznym modelu prawdy; ale obraz rzeczywistości jest konstruktem badacza, a nie odbiciem rzeczywistości. Quine: wiedzę należy traktować jako całość, twierdzeń i teorii nie można weryfikować oddzielnie; wówczas twierdzenie o empirycznych podstawach wiedzy i jej zależności od języka będą prawomocne. Wittgenstein: linguistic turn. Feyerabend: metodologiczny anarchizm, anything goes. Devitt: broni kategorii obiektywnie istniejącej rzeczywistości, ale nie widzi potrzeby wiązania realizmu tak pojmowanego z klasyczną prawdą. Klasyczna prawda wg niego to jedynie element teorii języka. Putnam: realizm wewnętrzny, „z ludzką twarzą”; prawda nadal jest relacją odnoszenia się i korespondencji, ale nie na zasadzie porównywania twierdzeń z rzeczywistością; orzekanie o tym, co prawdziwe, ma sens tylko w obrębie danego opisu rzeczywistości; nie ma konkluzywnego uzasadnienia, bo prawda jest zawsze subiektywna

2. Konstruktywizm quasi-realistyczny: powiązany z realizmem w stosunku do stwierdzeń, które można nazwać bazowymi. Empiryzm konstruktywny Fraassena, White, Ankersmit. Fraassen: badacz powinien przynajmniej przyjąć, że przedmioty obserwowalne są realne, nie ma takiej natomiast potrzeby, jeśli chodzi o sprawy nieobserwowalne. White zaproponował uchwycenie przeszłej rzeczywistości poprzez tropy i formy literackie, prawdziwe lub fałszywe mogą być jedynie indywidualne zdania o przeszłości o charakterze kronikarskim, narracja historyczna jest konstrukcją retoryczną historyka. Ankersmit: narracja historyczna konstrukcją historyka, w stosunku do której nie ma zastosowania klasyczna koncepcja prawdy; narracje historyczne osnute wokół narracyjnych substancji (jak np. rewolucja francuska) należą do uniwersum narracyjnego niezależnego od rzeczywistości.

3. Konstruktywizm antyrealistyczny: antyrealistyczny odrzucający epistemologię. Zwalczanie klasycznej epistemologii. Dummer: rozumieć zdanie, to znać warunki jego słusznej stwierdzalności, a te nabywamy w procesie nabywania języka. Rorty: zdobywanie wiedzy utożsamia z jej uzasadnieniem; język nie jest medium między umysłem a rzeczywistością a zdobywanie wiedzy nie jest poznawaniem rzeczywistości; zdobywanie wiedzy jest zdobywaniem praktyki działania społecznego, jest to zawsze praktyka lokalna, praktyka uniwersalna to solidarność. Goldstein: akonstrukcjonizm konceptualny: pojęcie prawdy korespondencyjnej w historii nie jest potrzebne, bo nie ma dostępu do przeszłej rzeczywistości, a jedynie do opisów; wszystko, co dowiadujemy się o historii, dzieje się za pomocą metod badania historycznego; historyk nie mogąc dokonać obserwacji konstruuje obraz przeszłości. Krytyka Goldsteina przez Nowell- Smitha: postać historyczna to postać „realna”, a wg Goldsteina to intelektualna konstrukcja; odróżnia poznanie obserwacyjne od konstytuowania przeszłości. Wg Topolskiego konstruowanie rzeczywistości odbywa się w toku obserwacji, jak i w toku badania źródłowego.

Konstruktywizm narracji historycznej

- nie można (wg Topolskiego) być realistą w stosunku do bazy faktograficznej narracji i jednocześnie antyrealistą w stosunku do całości (jak White)

- myślimy wg konstrukcji teoretycznych będących konwencjami funkcjonującymi w danym społeczeństwie: np. nie możemy obserwować wojny, ale dzięki jakiejś konwencji „wiemy”, czym jest wojna

- możemy ustalać, dzięki tym konwencjom, korespondencję między naszymi sformułowaniami a rzeczywistymi faktami obserwowalnymi w świetle języka i jego konwencji

Wielość prawd historycznych a mechanizm konsensu społecznego

- dochodzenie do prawdy jest procesem społecznym

H. White, Tekst historiograficzny jako artefakt literacki

-metahistoria

Jak wygląda struktura specyficznie historycznej świadomości?

Jaki jest status epistemologiczny wyjaśnienia historycznego?

Jakie formy przybiera historyczne przedstawienie?

- ważne: status narracji historycznej

- raczej prowizoryczny i przygodny charakter historycznego przedstawienia

- tekst hist.- wytwór werbalnej fikcji, produkt inwencji, ma wiele wspólnego z literaturą piękną

- Frye: mity historycznego pisarstwa, np. romansowy, komiczny, tragiczny, ironiczny

- ideał pisarstwa hist zakłada opozycję między mitem a historią

- fabularyzacja- kodowanie faktów zawartych w kronice jako składników specyficznych rodzajów struktur fabularnych

- Collingwood: historyk to przede wszystkim narrator; wrażliwość historyczna przejawia się w zdolności do stworzenia wiarygodnej opowieści na podstawie zbioru faktów; „wyobraźnia konstruktywna” – by nadać sens niepełnym, fragmentarycznym źródłom historycznym

- wydarzenia historyczne same w sobie są aksjologicznie neutralne

- historyk wnosi do swych rozważań nad materiałem źródłowym pojęcie typów konfiguracji wydarzeń, jakie mogą być uznawane za opowieści przez publiczność, dla której pisze

- fabularyzowanie zdarzeń, by przybrały dany sens

- nie przeżywamy naszego życia jako opowieści

- całościowe uporządkowanie jest możliwe przez dostosowanie „faktów” do wymagań formy narracyjnej

- opowieść historyczna to rozbudowana metafora; nie obrazuje przedmiotu opisu, lecz przywołuje go na myśl tak, jak czyni to metafora

- metafora nie obrazuje, a niesie wskazówki dotyczące zespołu wyobrażeń z tym przedmiotem związanych

- pisarstwo historyczne używa wszystkich struktur fabularnych, które można wykorzystać w celu nadania zespołowi wydarzeń różnych znaczeń

- narracje h podlegają klasyfikacji wg typów dyskursu retorycznego, w obrębie których zostały ukształtowane

Domańska, Od języka do doświadczenia: filozofia historii Franka Ankersmita

- Narrative Logic: nie interesuje go, czy jest możliwa wiedza o przeszłości, ale jak narzędzia językowe, których używamy, aby tę wiedzę wyrazić, determinują jej naturę

- narracja nie odzwierciedla ale określa wizerunek przeszłości

- punkt widzenia jest konstrukcją historyka

- dyskusje dotyczą interpretacji a nie faktografii

- nie mówi o prawdzie/fałszu, a o obiektywności/subiektywności

- niereferencyjny charakter narracji historycznych; nie mogą rodzić pytań epistemologicznych

- obecnie estetyzacja historii, narracje historyczne wzbudzają emocje – postnarratywistyczne podejście: Nowy Romantyzm, sensytywizm; poczucie misji przekazania współczesnym tego, co odnaleźli w przeszłości (tak jak Michelet, Tocqueville, Goethe, Byron) w tych pismach paradygmat doświadczenia historycznego, wtedy historia rościła sobie prawo do prawdy historycznej

- rehabilitacja subiektywnego ja historyka

- historyk powinien zaufać swoim najbardziej intymnym odczuciom; historia jest doświadczeniem fragmentu przeszłości, który przeciwstawia się intuicjom co do tego, jaki jest świat

- sensytywizm – zezwolenie na doświadczenie mimesis rzeczywistości

- Huizinga: doznanie historyczne może się pojawić na przykład w zetknięciu ze starą pieśnią – to chwila, w której przeszłość odsłania się nam, jaka była w całej swej obcości i inności; wtedy historyk znajduje się w autentycznym kontakcie z przeszłością; a więc bezpośredniość doświadczenia hisotrycznego dla Ankersmita stanowi jego najistotniejszą cechę; ale to doświadczenie jest zdekonstektualizowane

- doświadczenie historyczne jest rodzajem doświadczenia estetycznego – bo jest podporządkowane naszej percepcji

- doświadczenie historyczne jest zawsze osobiste i nigdy nie może zostać powtórzone, bo jest związane z jakimś momentem życia

- nostalgia to najintensywniejsze doświadczenie przeszłości; dom, do którego się chce tu wrócić, nie jest tu miejscem, a czasem

- nostalgia powinna być matrycą badań, bo bazuje na doświadczeniu różnicy między przeszłością a teraźniejszością

- jedynymi momentami, w których przeszłość odkrywa nam swoje prawdziwe oblicze są chwile traumy będące zaskoczeniem

- historia mentalności stawia pod znakiem zapytania intuicyjne przekonanie o bliskości z przeszłością; jej zainteresowanie to niezgodność między przeszłością a teraźniejszością; wtórne doświadczenia (np. w obliczu pomnika holocaustu)

Wolfgang Welsch, Transkulturowość. Nowa koncepcja kultury

Tradycyjna koncepcja pojedynczych kultur

- pojęcie kultury początkowo było koncepcją ogólną, która obejmowała wszystkie dziedziny życia człowieka XVII wiek; Pufendorf: suma czynności, poprzez które ludzie kształtują swoje życie jako istoty ludzkie

- Herder: społeczna jednorodność, etniczne zjednoczenie, wyraźne interkulturowe granice; kultura ma kształtować życie ludzi (dziś to wszystko przestarzałe; wielokulturowość i wielość sposobów życia społeczeństw

Koncepcja wielokulturowości i interkulturowości

- wielokulturowość chce stanąć naprzeciw problemom, które mają różne kultury w ramach jednego społeczeństwa, ale tak naprawdę jest do tego niezdolna; żyje dawną koncepcją kultury jako tworu jednorodnego; stawia i akceptuje bariery jako swe podstawy (patrz USA); poprzez odwoływania do kulturowej tożsamości (konstrukt przeszłości) nawołuje do gettoizacji i fundamentalizmu kulturowego

- interkulturowość – opiera się na tradycyjnym modelu kul i wysp kultur, stwarza problem utrudnionej koegzystencji i niemożności komunikowania się między kulturami

- obie te koncepcje powinny opierać się na przenikaniu się kultur a nie na dawnych, przestarzałych elementach koncepcji kultury

- trans kulturowość: kultury straciły już dawno swą odrębność; przeniknie, przemieszanie; wykracza poza tradycyjną koncepcję

Trans kulturowość:

- budowanie sieci kulturowych: różne czynniki; te same problemy podstawowe, stany świadomości pojawiają się w różnych kulturach

- hybrydyzacja: globalność informacji, produktów, itd., można dostrzec swoją kulturę w innej

- rozległość zmian kulturowych: na poziomie niskiej i wysokiej kultury; cross-cultural

- zanik rozróżnienia na obce i nasze własne: wszystko jest w zasięgu ręki; większość jest zdeterminowana kulturowo; wg Welscha nasze stało się folklorem

Trans kulturowe formowanie się jednostek:

- jesteśmy kulturowymi hybrydami

- mamy tożsamości przecinające różne granice

- Valery: zewnętrzny pluralizm społeczny gwarantuje wewnętrzny pluralizm jednostki

- rozróżnienie między tożsamością kulturową a narodową

- pracowanie nad własną tożsamością coraz częściej staje się pracą nad integracją elementów o różnym pochodzeniu kulturowym

Determinanty kulturowe są trans kulturowe.

Trans kulturowość w historii.

Nasze rozumienie kultury jest aktywnym czynnikiem w naszym życiu kulturalnym.

Celem koncepcji trans kulturowości jest zazębianie i przyłączanie, przeobrażanie. Działania społeczne nie powinny zachodzić w granicach, a mieć zdolność dokonywania przejść i łączenia się. Mamy zdolność do przekraczania monokulturowych punktów widzenia.

Trans kulturowość nie oznacza uniformizacji, łączy się z tworzeniem nowej różnorodności. Różnice nie pojawiają się już pomiędzy wyraźnie odgraniczonymi kulturami, a między trans kulturowymi sieciami.

Trans kulturowość a globalizacja i partykularyzacja.

Wiąże się ze świadomością przygodności, zmiana konfiguracji procesów: zawsze są w ruchu, tymczasowe

C. Geertz, Świat w kawałkach

- pluralistyczny wzór stosunków między społeczeństwami świata, którego obraz wciąż jest niejasny

- nie ma nowego, światowego ładu, a raczej poczucie rozproszenia, partykularyzmu, złożoności i zanikania centrum świata

- po upadku muru berlińskiego… itd. zjawisko postępującego rozkawałkowania świata, z którym nagle zostaliśmy skonfrontowani; rozpad spójnych układów na małe, chwiejne struktury utrudnia wykazanie związków lokalnych rzeczywistości z tworami nadrzędnymi, ze światem jako całością

- świata nie da się uchwycić całego, a za sprawą przypadków, różnic, wariantów

- w pokawałkowanym świecie badać jego kawałki; tutaj otwiera się zadanie dla teorii; zadanie dotyczy szczególnie tego, gdzie ten proces demontażu rozstaje się z wielkimi pojęciami

- mamy niewielką ilość propozycji kierunku, w jakim powinny badania pójść

- najbardziej wychwalana propozycja to postmodernizm, wg którego należy zaniechać poszukiwania powszechnych wzorów, istnieją tylko zdarzenia, osoby, formuły; jest to raczej sceptyczna wizja. Z drugiej strony pojawiają się koncepcje mówiące o szerszych pojęciach: „cywilizacja”.

- studia intensywnie skupiające się na jakimś zagadnieniu straciły swą adekwatność

- demontaż ujawnił tylko fakt samej heterogenicznośći jako czegoś zwyczajnego, niemożliwego do ukrycia za parawanem wielkich idei

- nie potrzebujemy wielkich idei, a myślenia wrażliwego na szczegóły, na wielość sposobów przynależności i bycia

- analizy wykazujące się szczegółowością mogą okazać się bardziej przydatne np. w analizie polityki

- należy uznać różnice, a nie tworzyć uogólnienia, należy również uznać, że różnica nie jest negacją podobieństwa, ona podobieństwo w sobie ujmuje; połączyć lokalne krajobrazy z zawiłą topografią; zmienić myślenie o tożsamości; język raczej powinien klasyfikować niż podsumowywać

- krytykuje termin „globalna wioska”, bo nie ma ani solidarności, ani tradycji, wspólnych celów ani całościowego charakteru

- im bardziej rzeczy łączą się ze sobą, tym bardziej stają się odrębne

- najbardziej wartościowa cecha antropologii: sięganie poza to, co swojskie; wymusza porównawczą analizę

- język, religia, rasa, obyczaj spotykają się we wszelkich możliwych połączeniach i nie poddają się racjonalizacji

H. Joas, Pojęcie tożsamości a wyzwanie postmodernizmu

- Taylor: mocne wartościowania – w ramach tych doświadczeń przeżywamy wartości nie będące produktem naszej własnej woli; doświadczamy czegoś, co nie jest dziełem przypadku; kryzys tożsamości rujnuje nasz system wartości

- Rorty: należy porzucić wiarę w substancjonalność naszej istoty, poddać tożsamość rozprężeniu i zaufać naszej wewnętrznej różnorodności; nasza przygodność jest szansą dla kreatywności, tworzenia siebie w zmieniających się kontekstach

- koncepcja tożsamości l. 90 XIX wieku

- w procesie formowania się tożsamości nachodzi na siebie dialog i wykluczenie; stabilizacja poprzez wychowanie i przemoc oraz własne kształtowanie

- Rorty chcąc uciec natrafia na wymiar uczuć moralnych i spójność jaźni (człowiek nie może żyć bez spójności; tortury, upokorzenie; społeczeństwo nie ma wspólnych dążeń, jego celem jest uniknięcie upokorzenia)

Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe

- niespójność, niekonsekwencja postępowania, fragmentaryzacja, epizodyczność

- wzory osobowości funkcjonują w ponowoczesności, ponieważ stały się „normą” zachowań w życiu codziennym, teraz się ich nie wybiera ani nie trzeba wybierać

- tożsamość jest zadaniem do wykonania; ją się konstruuje

- Ricoeur: kwestia tożsamości zawiera w sobie dwa problemy: kwestię odrębności i ciągłości

- życie nowoczesne jak pielgrzymka; życie terenem wolności i wyboru, ale wolności zasadzającej się na dobrej znajomości tego, co konieczne i nieuniknione

- osobowość ponowoczesna to brak tożsamości

- kultura ponowoczesna jest nieustanną próbą generalną śmierci, świadomość przemijalności; nieostateczność śmierci, przemijanie na nowo,

- „miłość współbieżna” Giddensa

- wszystko znaczy, a więc nic nie znaczy

- nie ma miejsca dla pielgrzyma, bo nie ma ostatecznego celu

- upowszechnienie wzoru spacerowicza; rzeczywistość wtapia się we własną reprezentację

- włóczęga, ciągle w drodze, każdy stan to przystanek, na którym długo nie zabawi; trasa powstaje w czasie marszu; pogoń za odmianą

- turysta: szuka wrażeń i opowieści o wrażeniach; nie musi podróżować, tak jak włóczęga; wyniosły wobec świata, a nie uległy; chce, by aktorzy grali wg jego upodobań

- gracz; zasadą świata jest ryzyko

- niespójność i niekonsekwencja postępowania w ponowoczesnym życiu; wszystkie wzory się mieszają ze sobą

H.L. Moore

Stosunkowo niedawno dwa terminy zrobiły karierę w humanistyce: gender i queer, które rozwinęły się w badania genderowe Gender Studies i badania queerowe Queer Studies. Rozbudziły one nową wrażliwość na inność: w przypadku gender: wrażliwość na różnice płciowe i ich funkcje w społeczeństwie i w kulturze, a w wypadku queer chodzi o kwestie związane z seksualnością.

Warto zauważyć, że za prekursorkę badań gen derowych uważa się Margaret Mead, która w opublikowanej w 1935 roku książce Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych analizowała problematykę zależności roli i statusu danej jednostki w społeczeństwie od jej płci. Nie używała słowa gender, ale zwróciła uwagę, że określanie różnic charakterologicznych właściwych danej płci ma charakter konstrukcji pojęciowych wytwarzanych przez społeczeństwo. Przypisywanie pewnych cech płci jest praktyką społeczną, która pociąga za sobą wyznaczanie ról w przestrzeni kulturowej.

Właściwym twórcą badań genederowych, jest amerykański psychoanalityk Robert J. Stoller, który w latach 60 zaprezentował koncepcję gender identity jako indywidualnej świadomości płciowej. Wywnioskował on również na podstawie swoich badań, że tożsamość psychoseksualna jest nabyta, a nie wrodzona.

Płeć społeczno-kulturowa – zbiór atrybutów, wzorów zachowań, wyobrażeń i oczekiwań społecznych, a także norm związanych z płcią biologiczną. Jest ona na ogół uznawana za coś skonstruowanego, lecz jednocześnie ściśle wyznacza funkcje pełnione przez daną jednostkę w społeczeństwie i kulturze, wpływa także na jej status i na przysługujące jej prawa.

W latach 70 80 spory, o relację między płcią biologiczną a kulturową. Wyodrębniły się 3 stanowiska:

- esencjalistyczne – płeć biologiczna niepodważalna, decydująca o różnicach między ludźmi, czynnik silnie determinujący tożsamość

- kompromis – płeć biologiczna pierwotna, ale płeć kulturowa pełni ważniejszą funkcję w konstruowaniu tożsamości

- konstrukcjonistyczne – jedynie gender, kształtujący się w toku społecznych interakcji, odgrywa konstytutywną rolę w tworzeniu tożsamości.

Bardzo ważna książka Judith Butler Gender Trouble 1990, zajmuje stanowisko konstruktywistyczne, płeć biologiczna fikcją wytwarzaną przez płeć kulturową. Nie ma żadnych biologicznych przyczyn dla tworzenia podstaw gender. Nawiązała do teorii aktów mowy Austina: do idei aktu per formatywnego i uznała, że przyporządkowanie do pewnej płci ma charakter językowego aktu. Gender przybiera ostatecznie formę performatywu. Płeć biologiczna jest per formatywnie wytwarzana przez dyskurs. Płeć kulturowa jest efektem językowego ustanowienia roli płciowej. Powstaje ona dzięki codziennym praktykom stylizowania ciała, które utrwalają się jako inskrypcje. Nasze ruchy, gesty, itd. sprawiają, że nasze ciała stają się coraz bardziej żeńskie lub męskie. Jest to wytwarzanie iluzji zgodności z osobowością narzuconą.

Henrietta L. Moore, Co się stało kobietom i mężczyznom? Płeć kulturowa i inne kryzysy w antropologii, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempny, E. Nowicka

- w polskiej literaturze tłumaczenie z angielskiego: sex- płeć, gender-płeć kulturowa

- w latach 70. Przyjęto to rozróżnienie

- antropologia kulturowa dostarczyła dowodów na to, że płeć nie musi decydować o płci kulturowej

- początkowo zajmowano się antropologią kobiet koncentrowano się na dokumentowaniu ich pozycji w społeczeństwie

- l. 80. powstaje antropologia płci kulturowej (anthropology of gender) oraz studia nad stosunkami między płciami (gender relations) rozumiane jako strukturalna zasada organizująca relacje w ramach wszystkich ludzkich społeczności

- l.70 i 80. obiektem zainteresowań była płeć kulturowa, a sama płeć była na marginesie teorii

- w późnych latach 80. – powstała nawet teza, że płeć nie istnieje

- dwie badaczki: Sarah Yanagisako i Jane Collier stwierdziły, że badania opierają się na błędnym, wywodzącym się z zachodniego myślenia, założeniu, że gender jest kulturowym rozwinięciem pochodzącej z natury różnicy płci i biologicznej reprodukcji. Te różnice w prokreacji mężczyzn i kobiet niekoniecznie muszą leżeć u podstaw płci kulturowej

- opierając się na powyższych tezach Shelley Ervington zaproponowała 3 terminy: płeć (małą literą) jako ciała obdarzone płcią, Płeć (wielką) – kulturowa, szczególna konstrukcja ludzkich ciał, płeć kulturowa – to, co różne kultury robią z płcią

- Płeć (wielką) jest kulturowym konstruowaniem ciał obdarzonych płcią. Gender dotyczy podziału pracy ze względu na płeć

- to rozróżnienie może było w jakiś sposób przydatne, ale granice są trudne do ustalenia, bo gdzie leży granica między Płcią a płcią kulturową? Zaproponowano więc powrót do pierwszego rozróżnienia na płeć (małą) i płeć kulturową

- w l. 80/90. Przeważała w antropologii teoria praxis, praktyki; kładła ona nacisk, że kategorie płci kulturowej nie jest ustalona i jest konstruowana w praktyce. Płeć kulturowa jako coś, co się robi, a nie ma. Płeć przestała poprzedzać płeć kulturową, a to płeć kulturowa stała się dyskursywnym źródłem płci. Efektem tego przewrotu w myśleniu stała się książka Judith Butler Gender Trouble

- wg Butler płeć jest efektem istnienia zespołu regulacyjnych praktyk, które stara się ustanowić jednolitą tożsamość płciową poprzez narzucanie obowiązkowej heteroseksualności. Płeć kulturowa nie jest ustaloną relacją. Jest trzonem procesu stawania się, nabywania tożsamości, konstruowania podmiotowości jednostki. Stąd wzięła się teoria per formatywności płci kulturowej (de Beauvoir: kobietą się nie rodzi, tylko się nią staje)

- teoria performatywna płci kulturowej – istnieje wielość wykonywania płci kulturowej. Wg Butler zdyscyplinowana produkcja płci kulturowej powoduje fałszywą stabilizację płci, co wzmacnia konstrukcję heteroseksualną

- kategorie płci kulturowych, które znamy, są konstruktami idealnymi i nikt nigdy nie znajdzie bezpośredniego przełożenia między nim a swoim własnym doświadczeniem ciała

- teoria per formatywna płci kulturowej, ponieważ rozwinęła się poza antropologią, jest powiązana z koncepcją ciała widzianego w kontekście seksualności i praktyk seksualnych, które zwykle pojawiają się w ramach teorii queer

- w latach 90 podważano teorię płci kulturowej, teorie feministyczne i queer stwierdziły, że koncepcja płci kulturowej nie jest potrzebna. Tymczasem w antropologii zastanawiano się, jaka jest różnica między społeczną konstrukcją płci a społecznie konstruowaną płcią

- różne nurty tej debaty:

1. rekonceptualizacja płci kulturowej to proces, a nie kategoria. Wg queer płeć kulturowa to sposób na seksualności, ustalona i odgrywana tożsamość płciowa; rozumienie różnicy płciowej jako płciowej różnorodności. Wszelkie konwencje powinny zostać obalone. Płeć graniczy tu z seksualnością… albo płeć to od razu płeć kulturowa

2. antropologia: przeciwko mieszaniu pojęć płci, seksualności i płci kulturowej. Przywiązanie do empiryzmu. Sceptycyzm wobec zachodniego myślenia. Dokumentacja spostrzeżeń i praktyk jednostkowych. Kontekstualizacja! warto zwrócić uwagę, że antropologia od dawna dostarcza przykładów pewnych praktyk, co nie musiało być zamierzone.

- musimy być świadomi, że współczesne pisarstwo etnograficzne dotyczące płci, gender i seksualności, w tym samym stopniu kształtuje płeć kulturową, co praktyki i opinie, które stara się opisać

- związek dyskursu seksualności z produkowaniem tożsamości: paradoks wieloznaczność i płynność seksualności oraz płci kulturowej są wykorzystywane, aby formować podstawy polityk tożsamościowych – to, co zmienne, stanowi grunt dla tego, co stałe. Używanie ciała jako mechanizmu konstruującego i zarządzającego tożsamością w efekcie: uprzywilejowanie ciała. Ale ciało i nie będzie całkowicie stabilnym punktem wyjścia dla tożsamości. Przykłady: Stelarc – ciało ma umożliwić przetrwanie tożsamości, umocnienie jej.

- per formatywność płci kulturowej dotyczy aktów działania, które nie musi być związane z mową. Nie można jednak zapomnieć, że relacje jednostki z płcią kulturową, seksualnością, płcią i ciałem dokonują się za pośrednictwem symboli. Nie zawsze wszystko jest świadome. Nie możemy kontrolować naszej relacji z symbolicznym, z językiem.

- z psychoanalizy Lacana: różnica płci tworzona jest poprzez język, w tym, co symboliczne krytykowane przez feminizm: wg nich takie podejście odsuwa problem od relacji społecznych i traktuje różnicę płci jako coś pierwotnego, poza historią.

- nie możemy też zapomnieć, że każda relacja podmiotu z własnym ciałem jest zarówno materialna, jak i wyobrażona.

- płeć, płeć kulturowa, seksualność są produktami zespołu ich wzajemnych oddziaływań z materialnymi i symbolicznymi warunkami poprzez język i reprezentację.

E. Domańska, Badania postkolonialne

- F. Fanon Wyklęty lud ziemi: zadaniem 3Świata jest napisanie na nowo historii człowieka obejmującej wspaniałe wytwory kultury europejskiej myśli i europejskie zbrodnie

- postkolonializm kondycją ponowoczesności

- interdyscyplinarność

- per formatywny aspekt

- perspektywa użyteczna wszędzie tam, gdzie istnieją stosunki podporządkowania i dominacji narzucane przez imperailen struktury władzy

- celem badań jest dekolonizacja umysłów

- społecznie zaangażowana teorię, która jest narzędziem walki politycznej

- po II wśw słowo postkolonializm na określenie kondycji państw dotkniętych zachodnioeuropejską kolonizacją, które uzyskały niepodległość

- Orientalizm jak zachodnie techniki przedstawiania z jednej strony umacniały stereotyp Orientu i obcego, a z drugiej legitymizowały imperialną politykę i dominującą pozycję Europy w świecie

- Leela Ghandi: czymś innym postkolonialność jako historyczna kondycja, a czymś innym jako terapeutyczna teoria, która leczy rany przeszłości

- jeśli chcemy mówić o Polsce w ramach postkolonializmu, to musimy podjąć się wyzwania zbudowania teoretycznego intrementarium jej badań

24.05.13

- decentralizacja

- nie ma podmiotu

Postkolonializm

1961 Wyklęty lud ziemi książka manifest

- subaltern studies

- kondycja postkolonialna jest pozycją ponowoczesności

- studia postkolonialne jako krytyka form ponowoczesnych

- te studia identyfikują nas mówią o naszej kondycji społecznej

- to nie jest dyscyplina; korzystają z różnych aspektów teoretycznych do zbadania szeroko rozumianego problemu

- marksizm, dekonstrukcja, psychoanaliza

- to po prostu perspektywa, gdzie jest władza i podporządkowanie pod tę imperialną władzę

- obalenie europocentryzmu

- przybliżanie postkolonialnych rodzajów wiedzy, sztuki

- bunt wobec Zachodu

- teoria rewizji (to też przykład humanistyki zaangażowanej – emancypacja, itd.)

- zmiana w latach 80., kiedy obserwujemy zwrot tekstualny walka/praktyka czym innym od dyskursu

- to nie teoria, raczej polityka (tożsamości) istnieją cele polityczne, do których używa się szereg różnych teorii

- 3 fazy dekolonizacji

- 1978 Orientalizm Saida punkt zwrotny dla badań postkolonialnych

- problem z zapisem „postkolonializm”; post nie oznacza odcięcia, włącza się w postkonialne formy globalizacja, kapitalizm, itd.

- Koczanowicz My, skolonizowani jak dyskurs prawicowy przejął teorię postkolonialną dla własnych celów

- badanie wewnętrznego kolonializmu europejskiego

Tekst Chakrabarty 1992

- tylko „Europa” jest podmiotem teoretycznym to „Europa” dostarcza kategorii; Europa hiperrealna jako kolebka pojęć

- trudno napisać własną historię Indii, kiedy nomenklatura jest europejska

- „narracja indyjska pozostaje boleśnie niedokończona”

- projekt Chakrabarty’ego: wszyscy zajmujemy się historią europejską, chodzi o to, żeby włączyć w narracje opowieści o represji, o tym, jak Europa stosunkowała się do Innego; projekt rewizjonistyczny

- projekt prowincjonalizacji Europy

- proces kształtowania się historii państw postkolonialnych jest skomplikowany

Feminizm

- feminizm francuski jest skupiony na kobiecie jako Innej

- 3 fale feminizmu

Emancypacja, prawa wyborcze dla kobiet

60/70 USA ruch nowej lewicy, emancypacja ekonomiczna, polityczna, prawo do rozwodów, aborcji, itd.,

Wprowadzenie kategorii kobiecego pisania

- w badaniach głównie kładzie się nacisk na rolę, jakie przypisuje się rodzajowi męskiemu, żeńskiemu

- najpierw była antropologia kobiet; dopisywanie historii, uzupełnianie o kobiece wątki

- a. kobiet rozwijała się w l 70/80 w USA; Wlk. Brytania kontekst polityczny

- history, herstory, mystory

- jeśli nie patrzy się na historię tylko z perspektywy mężczyzny, to otwiera się nieskończona ilość nowych wątków

- badać asymetrię płciową w ramach jednej grupy społecznej