Nauka o państwie i polityce opracowanie zagadnień do egzaminu
Państwo – trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej
Sposoby definiowania państwa
Okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej („państwo” jako kraj)
Ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizowane w państwo)
Organizacja ludzi, rozpatrywana ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej („państwo” jako grupa społeczne zorganizowana)
Część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności („państwo” jako aparat państwowy)
Podmiot własności państwowej („państwo” jako fiskus, skarb państwa i podmiot prawa międzynarodowego)
Typy definicji państwa
Definicje funkcjonalne - opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełnić w danym układzie społecznym. Zwracają uwagę na władcze funkcje państwa.
Definicje strukturalno-elementowe – uwzględniają 3 elementy: ludność, terytorium, władza zwierzchnia. Określają państwo jako związek ludzi osiadłych na pewnym terytorium, podlegających jednej, zwierzchniej władzy.
Definicje psychologiczne – opisywały państwo jako zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Określały prawa rządzącego i obowiązki rządzonego.
Definicje socjologiczne – określają państwo jako społeczność polityczną. Według tych definicji państwo to zespół ludzi stanowiących członków określonych instytucji.
Definicje klasowe – określają państwo jako zróżnicowaną wspólnotę, w której nie wszyscy mogą brać udział w sprawowaniu władzy.
Cechy państwa
Państwo jako organizacji przymusowa
Przymus łączy się z wymuszaniem posłuchu jednostek i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej. Wiąże się z naciskiem organów państwowych lub ich funkcjonariuszy, w wyniku którego ulega naruszeniu wolność decyzji, woli człowieka. Przymus przejawia się w stanowieniu lub w stosowaniu zespołu środków oddziaływania organów państwowych, mających na celu realizację prawa. Przymusowość państwa to także przymusowa przynależność do państwa (objęcie władzą państwową wszystkich mieszkańców danego terytorium).
Przymus fizyczny – polega na stosowaniu siły fizycznej wobec ludzi, jest zmonopolizowany przez państwo, nie mogą go stosować jednostki lub związki obywateli
Przymus ekonomiczny – polega na zastosowaniu różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty, np. gospodarcze, możliwości określonych zachowań
Przymus psychologiczny – forma, w której rozmiary mogą być bardzo rozległe, np. cenzura. W państwie prawnym stosowanie przymusu jest społecznie kontrolowane. Przymus nielegalny a więc bezprawny jest przestępstwem.
Państwo jako organizacja terytorialna
Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorium, czyli co najmniej obszarów lądowego i przestrzennego, na których rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwowe. Terytorium państwa często stanowi czynnik spajający społeczeństwo, jest więc składnikiem świadomości społecznej czy narodowej. Terytorium składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Granice lądowe przebiegają między sąsiednimi państwami, granica morska sięga do 12 mil morskich od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne państwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysokości sięgnięcia środkami techniki obronnej.
Państwo jako organizacja suwerenna
Suwerenność – niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej innej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków państwa, a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw.
Za suwerenne uznaje się państwo, które:
Posiada zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością
Może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych
Może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa
Przejawem suwerenności zewnętrznej państwa jest uznanie go za podmiot stosunków międzynarodowych przez inne państwa i utrzymanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i kulturowych.
Koncepcje pochodzenia państwa
Starożytna koncepcja Arystotelesa
Państwo pochodziło z natury, co oznacza, że powstało na drodze naturalnego rozwoju, syntezy mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które skupiając się tworzyły wspólnotę miasta-państwa.
Zadaniem polis (państwa) miało być zapewnianie obywatelom szczęśliwego i cnotliwego życia, co mogło być osiągnięte przez zachowanie umiaru w działalności politycznej.
Pełnię szczęścia dawałoby stworzenie ludziom takich warunków, by mogli osiągnąć pełnię rozwoju materialnych i moralnych wartości.
Arystoteles sformułował ideę podziału zadań w państwie. Wyróżnił 3 podstawowe czynniki władcze: obradujący, rządzący, sadzący. Za najważniejszy uznawał czynnik obradujący, rozstrzygający o sprawach wojny i pokoju, zawierający i rozwiązujący przymierza, stosujący kary śmierci, wygnania i konfiskaty mienia, decydujący o wyborze uczestników i kontroli nad innymi.
Doktryny średniowieczne
Doktryna teologiczna
Doktryna teologiczna poza wyjaśnieniem boskiego charakteru władzy państwowej, miała utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, o jego legitymacji do podejmowania najbardziej istotnych decyzji.
Św. Augustyn
Przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury ludzkiej. Bóg dał człowiekowi państwo, ale zrobił to z powodu grzechu; tak więc gdyby nie upadek ludzi państwa by nie było. Państwo represjonowało grzeszników. Bóg dawał władzę zarówno dobrym jak i złym, dostarczał nawet tyranów. Zatem chrześcijanie winni byli tolerować władzę, nawet wówczas, gdy była identyczna z bezkarnością. Prawo do biernego oporu przysługiwało im jedynie wtedy, kiedy normy prawa ludzkiego naruszały prawo boże.
Św. Tomasz z Akwinu
Państwo nie było instytucją ustanowioną przez Boga dla poskromienia grzesznego człowieka. Źródłem postawania społeczności ludzkiej była ludzka natura. Władza państwowa pochodziła tylko pośrednio od Stwórcy, Boska była tylko sama zasada władzy, natomiast każdy konkretny ustrój tworzyli ludzie. Gdy władca stawał się niepoprawnym tyranem, można było czynnie wystąpić przeciw niemu. Tyranem był władca, który: nielegalnie zdobył władzę lub źle władzę sprawujący.
Doktryna patriarchalna (Robert Filmer)
Państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemiona zaś w większe całości, aż do państwa włącznie; przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej w ramach form pierwotnych. Król posiada władzę jako patriarcha swojego narodu i spadkobierca biblijnego Adama. Władza państwowa została przyrównana do władzy starszego rodu (wodza plemiennego lub innego patriarchy), sugerując, że jest ona sprawowana w interesie całego społeczeństwa.
Doktryna patrymonialna (Ludwik von Haller)
Koncepcja patrymonialna ujawniała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej, a zgodnie z tą zasadą w jej łonie obowiązywały w odniesieniu do państwa podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych.
Doktryny nowożytne
Następuje oddzielenie własności prywatnej księcia, króla, władcy politycznego od własności publicznej państwowej, stanowiącej własność społeczeństwa obywatelskiego.
Następuje wytworzenie się trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych i sądowniczych, a więc całej struktury organizacyjnej władzy państwowej, odrębnej od wszelkich innych struktur, jakie w społeczeństwie zorganizowanym w państwo występują.
Powstają różne formy „partycypacji”, doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli lub pewnej grupy obywateli w sprawowaniu władzy państwowej.
Doktryna umowy społecznej
Hugo Grocjusz
Człowiek posiada naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu zgodnego i rozumnego współżycia. Niestety nie ma ustrojów idealnych. I jakkolwiek dokonanie wyboru ustroju należało do ludzi, to nie oznaczało to, że do ludu zawsze i na trwałe należała suwerenność. Ludzie mogli się jej zrzec, zwierzchność polityczna bowiem podobnie jak własność mogła być przedmiotem obrotu.
Baruch Spinoza
Stan natury był stanem trwogi i wzajemnej wrogości ludzi, bo granicą praw naturalnych ludzi, była tylko ich siła, a natura nie podlegała prawom rozumu. W interesie przeto ludzi leżało, aby poprzez umowę społeczną dla własnego pożytku stworzyć państwo gwarantujące im pomyślność i wolność. Umowa polegała na tym, że jednostki zrzekały się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa.
Thomas Hobbes
Stan naturalny, w jakim żył człowiek, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi. Instynkt samozachowawczy nakazywał człowiekowi zrezygnować z wojny i naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju i porozumienia z innymi ludźmi. Zaistniała potrzeba ograniczenia wolności i zawarcia umowy społecznej na rzecz ogółu – przy czym była to umowa każdego z każdym – w celu przekazania suwerenowi prawa rządzenia.
John Locke
Okres stanu natury Locke traktował jako epokę pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości. Jednak ten stan idealny implikował określone niedogodności. Otóż każdy miał prawo bronić swych naturalnych praw i karać tych, którzy je naruszali. Stwarzało to niedopuszczalną sytuację, w której ludzie stawali się sędziami we własnych sprawach. W tej sytuacji pojawiła się potrzeba ustanowienia władzy państwowej. Umowa społeczna nie oznaczała zrzeczenia się praw naturalnych, lecz przeciwnie, jej celem było ich umocnienie. Umowa społeczna składała się z dwóch aktów. Akt pierwszy – to umowa pomiędzy jednostkami powołującymi społeczeństwo, akt drugi – umowa społeczeństwa z władzą tworzącą rząd (państwo).
Jean Jacques Rousseau
Stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli bowiem w harmonii z naturą i sąsiadami. Wielkie znaczenie miały klęski żywiołowe. Zmuszały człowieka do łączenia się z innymi i zakładania skupisk, które dały początek życiu osiadłemu i pierwszym ustabilizowanym związkom międzyludzkim, takim jak rodzina. Rodzina zrodziła uczucia miłości, zazdrości i próżności oraz pierwsze zasady umożliwiające życie w społeczeństwie. W rezultacie nastąpił szybki rozwój cywilizacji, która przyniosła konsekwencję w postaci własności prywatnej i zróżnicowania majątkowego między ludźmi. Podział na biednych i bogatych utorował drogę konfliktom i stanowi wojny. Pojawiła się konieczność utworzenia instytucji im zapobiegającej, czyli państwa. Istotą umowy była więc równość wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności, wolności cywilnej i politycznej chronionych przez prawo i instytucję państwa.
Doktryna podboju(Gumplowicz)
Powstanie państwa wiązało się przede wszystkim z działaniem sił zewnętrznych. Od zarania dziejów antagonizmy pomiędzy plemionami ludzkimi prowadziły do krwawych konfrontacji zbrojnych, wskutek czego powstawały państwa pod rządami plemion silniejszych, liczebniejszych, waleczniejszych, itp. Innymi słowy, państwo stanowi instrument panowania jednych – silniejszych, nad drugimi – słabszymi.
Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego(Engels)
Trzy podstawowe przyczyny powstania państwa:
Wzrost wydajności pracy i wielkie społeczne podziały pracy, nieznane społeczeństwom pierwotnym.
Ukształtowanie się własności prywatnej, nieznanej społeczeństwom pierwotnym.
Rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym sprzeczności klasowych, niedających się pogodzić bez specjalnej siły przymusu, jaką mogło stworzyć dopiero państwo.
Drogi powstania państwa
Droga klasyczna, którą przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej.
Droga, jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący między patrycjuszami a plebejuszami konflikt; zastąpił on rodowy podział ludności podziałem terytorialnym i ekonomicznym oraz powstaniem organizacji państwowej.
Droga, jaką przeszły plemiona germańskie, które znajdując się na etapie wspólnoty rodowej, zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpadający się ustrój niewolniczy, przy czym równoczesny podział germańskiej wspólnoty i rzymskiego niewolnictwa doprowadził do powstania feudalnych państw zachodniej Europy.
Doktryny socjologiczne(Comte, Spencer)
Wyjaśniają genezę państwa interakcjami pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Podkreślają różne czynniki społeczne w genezie państwa. Państwo jest organizacją społeczną, harmonizującą i solidaryzującą różne interesy grup społecznych.
Doktryna psychologiczna(Petrażycki)
Państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, które podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest jego zdaniem projekcją psychologiczną, jest bowiem tylko przypisywaniem określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikuje się z przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego.
Typy państwa
Typ państwa – jednostka klasyfikująca państwa w ujęciu historycznym wyróżniona przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni
Państwo niewolnicze
Niewolnictwo – jedna z form wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami pracy, stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać
Początki niewolnictwa sięgają rozpadu formacji wspólnoty pierwotnej i przetrwało no także w wielu państwach feudalnych czy nawet kapitalistycznych. O powstaniu niewolnictwa przesądziły czynniki ekonomiczne oraz społeczne. Praca niewolnicza była ;przede wszystkim szansą na szybkie i łatwe wzbogacenie się właścicieli pól uprawnych, gdyż koszt pracy niewolników zamykał się w zapewnieniu mu wyłącznie podstawowych warunków egzystencjonalnych. Niewolnictwo powstało również w wyniku występowania znacznych różnic w kulturze, wykształceniu i posiadaniu dóbr. Występujące kontrasty sprawiały, że niektórzy ludzie wyrażali zgodę zarówno na bycie niewolnikami, jak ich posiadanie.
Państwo feudalne
Feudalizm – system społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek
System feudalny powstał z powodu:
Słabości władzy centralnej
Dezintegracji administracji Rzymu
Prowadzenia niezliczonych działań wojennych i potyczek, które pochłonęły rzeszę ludzi
Zmiany technik militarnych
System feudalny pojawił się już w czasach plemiennych. Wyrósł on na gruncie przyjaźni i wierności pomiędzy władcą a jego żołnierzami, a społeczeństwo poczęło szukać opiekunów, którzy byli by wstanie zapewnić im bezpieczeństwo, dobrobyt i spokój. Przeważnie byli to posiadacze potężnych majątków ziemskich, które w tamtych czasach świadczyły o potędze i sile.
Państwo kapitalistyczne
Kapitalizm – system gospodarczy zorientowany na rynek, tj. miejsce, w którym spotykają się popyt, a także podaż dóbr i usług oraz gdzie odbywa się współzawodnictwo
W państwach kapitalistycznych zróżnicowany jest stopień zamożności większości społeczeństwa i inaczej przebiegają interakcje społeczno-polityczne wewnątrz samych państw. W każdym państwie opartym na doktrynie kapitalizmu występuje zasada wolnej konkurencji, a przede wszystkim samoregulacji gospodarki. Ośrodki władzy właściwie nie ingerują w sposoby bogacenia się społeczeństwa, jeśli mieszczą się one w ramach obowiązującego prawa. Dominującym systemem pracy jest praca najemna. Pojawia się podmiot, który zleca wykonanie pracy, tj. kapitalista i osoba, która zobowiązana jest ją wykonać – pracownik. Pojęcie kapitalizmu kojarzy się z szeroko rozumianą wolnością posiadania, handlu, wyboru zawodu, miejsca i metod pracy, itp.
Państwo wczesnokapitalistyczne
Państwo oparte na kapitalizmie wolnokonkurencyjnym, prowadziło działalność interwencyjną w stopniu minimalnym. Charakteryzowało się liberalizmem gospodarczym i politycznym.
Liberalizm gospodarczy – polega na wolności pracy, handlu, produkcji; opera się na założeniach klasycznej ekonomii; wierzy w samoczynne funkcjonowanie nieskrępowanej konkurencji na wolnym rynku
Liberalizm polityczny – określa sposób sprawowania władzy państwowej; definiuje stosunek władzy państwowej do obywatelskich wolności politycznych, m.in. sumienia, druku, słowa, zgromadzeń; opowiada się za demokratycznym ustrojem państwa, kierującego się konstytucyjnymi zasadami mającymi na celu ochronę swobód obywatelskich oraz samych obywateli
Gospodarka państwa kapitalistycznego wolnokonkurencyjnego opierała się na prywatnej własności kapitału i środków produkcji, rozproszonej między znaczną liczbą właścicieli. Konkurowali oni między sobą na rynkach: kapitałowych, surowcowych, handlowych, siły roboczej.
Kapitalizm monopolistyczny
Następowała integracja przedsiębiorstw, ułatwiło to swobodny przepływ kapitału między nimi oraz kumulację znacznych środków finansowych. Monopolizacja gospodarki spowodowała zwiększenie skali inwestycji, a także zmianę metody sporządzania planów finansowych. Przedsiębiorstwa zaczęły wytwarzać dobra z myślą nie tylko o rynkach wewnętrznych, ale zwłaszcza o rynkach zewnętrznych, które przynosiły większe zyski. Państwo było dominującym podmiotem nie tylko w aspekcie ekonomicznym, ale także społecznym i politycznym. Państwo podejmowało działania, by nie utrudnić aktywności poszczególnych organizacji społeczno-ekonomicznych. Wysoką pozycję zyskały wielkie korporacje.
Kapitalizm państwowomonopolistyczny
Działalność interwencyjna państwa w sferze ekonomiki była bardzo szeroka. Administracja centralna współtworzyła z korporacjami jeden wspólny organizm, mający władzę zarówno w aspekcie ekonomicznym jak i politycznym. Państwo stało się czynnym regulatorem gospodarki. Państwo było naczelnym właścicielem środków produkcji, które nabywało na drodze kupna od właścicieli indywidualnych.
Państwo liberalno-demokratyczne
Wysoko rozwinięte społeczeństwa sprawują władzę za pośrednictwem swoich przedstawicieli, wybieranych w powszechnych, równych i tajnych wyborach. Państwo zapewnia możliwość bezpośredniego wpływania na politykę państwa za pomocą instrumentów przewidzianych przez demokrację powszechną (np. w drodze referendum). Cechuje się ustabilizowaną sytuacją społeczno-polityczną i ukształtowanymi mechanizmami szeroko pojętej ochrony i kontroli. Państwo to zajmuje się: regulowaniem nadmiernego wzrostu gospodarczego, stymulowaniem gospodarki, organizowaniem szkolnictwa na wszystkich szczeblach nauczania, zapewnianiem bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, ściąganiem podatków, przeciwdziałaniem konfliktom społecznym, popieraniem prywatyzacji, wspieraniem najuboższej części społeczeństwa.
Państwo faszystowskie
Państwo to charakteryzuje połączenie trzech elementów: narodu, władzy i partii poprzez struktury aparatu państwowego z partyjnym, wyrażającym wolę i interesy narodu. W strukturze faszystowskiej został wyeksponowany aparat przymusu: policja, administracja państwa oraz częściowo wojsko celem całkowitego podporządkowania jednostek wszechwładzy państwa. Doktryna faszystowska zakłada łączenie kultu państwa z kultem wodza. Ideologia faszystowska zakłada m.in. antykomunizm, antyliberalizm, antydemokratyzm, antysemityzm, antyfeminizm, antyparlamentaryzm, antypluralizm, antypacyfizm. Powstanie państwa faszystowskiego było spowodowane kryzysem ekonomicznym, społecznym i politycznym po I wojnie światowej. A także rozczarowaniem rezultatem wojny (państwa centralne), wybuchami strajków, bezrobociem, a przede wszystkim postanowieniami traktatu wersalskiego. Demokracja nie miała jeszcze wówczas ugruntowanej pozycji, poszukiwano ustroju, który powstrzymałby falę kryzysu i frustracji społeczeństwa. Poza tym ludzie obawiali się ekspansji komunizmu i byli gotowi zaakceptować pewne ograniczenia wolności i demokracji, w zamian za poprawę warunków bytowych. W państwie faszystowskim została wprowadzona odgórna kontrola nad gospodarką. Państwo kontrolowało niemal wszystkie sfery życia.
Państwa trzeciego świata
Państwa trzeciego świata stanowią grupę państw o swoistych cechach, które powstały do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po II wojnie światowej. Państwa te mają wiele znamion wspólnych: wyzwoliły się z panowania kolonialnego, posiadają stosunkowo niski poziom rozwoju gospodarczego, prezentują strukturę społeczną niezwykle zróżnicowaną, wykształciły strukturę polityczną słabo rozwiniętą, przyjmują zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich.
Termin państwa trzeciego świata odnosi się do państw nowo powstałych po II wojnie światowej oraz państw Ameryki Łacińskiej i niektórych państw azjatyckich.
Systemy ekonomiczne:
System patriarchalnej wspólnoty i związanej z nią gospodarki naturalnej
System drobnotowarowy, z dominacją indywidualnej gospodarki rolnej, opartej na prywatnej własności ziemi
System prywatno-kapitalistyczny
System państwowy, w którym państwo występuje jako główny właściciel środków produkcji
Występuje w krajach najbiedniejszych tzw. czarnej Afryki, w którym istotną rolę odgrywają organizacje rodowoplemienne i związane z nimi sposoby gospodarowania. Jest to jedna z najbardziej prymitywnych form dzisiejszych czasów. Lokalni wodzowie są przeciwni wszelkim formom modernizacji, co powoduje, że nie możliwe jest unowocześnienie państwa.
Ziemia uprawiana jest rękami właściciela. Jest to sposób niezwykle prymitywny i rozdrobniony. System ten obejmuje także działalność rzemieślniczą i usługową, także o niskim współczynniku jakości. Występuje w muzułmańskich krajach Afryki, Afryce równikowej oraz w państwach Azji południowo-wschodniej.
Objawia się różnym stopniem rozwoju ekonomicznego państwa oraz znaczenia rodzimego lub obcego kapitału monopolistycznego. Występuje np. w Indiach czy Tunezji. Kapitał obcy pozwala tym państwom przezwyciężyć zacofanie i problemy natury technologicznej. Zmniejszeniu ulega również stopa bezrobocia. Ze wzrostem nakładów kapitałowych wzrasta stopa życiowa społeczeństwa.
Charakteryzuje się mniejszym lub większym stopniem nacjonalizacji gospodarki, a także tym, że państwo występuje jako główny inwestor na rynku budowlanym i kapitałowym.
Ciągłe zamachy stanu powodują, że demokratyczne formy rządów nie mają racji bytu. Sprowadza się to do tego, że „rację ma silniejszy”. Partie polityczne mają na ogół charakter niezorganizowanych, żywiołowych, licznych ruchów skupionych wokół osób aspirujących do zdobycia władzy.
Państwo socjalistyczne
Oparte jest na doktrynie społecznej, ekonomicznej i politycznej socjalizmu. Idea socjalizmu powstała jako sprzeciw wobec idei indywidualizmu, liberalizmu, konserwatyzmu, a zwłaszcza kapitalizmu, który traktował jako źródło wszelkiego zła i niepowodzeń. W krajach socjalistycznych wykrystalizowały się trzy grupy społeczne: robotnicy, chłopi i inteligencja. System partyjny był faktycznie monopartyjny. Na czele partii socjalistycznej bądź komunistycznej stał najczęściej pierwszy sekretarz – najważniejsza postać w państwie. Pełnię władzy, zarówno wykonawczej jak i uchwałodawczej posiadała dominująca partia lewicowa. Jakakolwiek opozycja była niszczona, często za pomocą bezprawnych środków. Należały do nich m.in. fałszowanie wyników wyborów, szykany polityczne lub internowanie przywódców partii politycznych. Niemal w każdym państwie socjalistycznym istniał aparat terroru. Społeczeństwo było pozbawione podstawowych swobód politycznych czy obywatelskich.
Formy państwa
Forma państwa – sposób zorganizowania naczelnych organów państwa, ich kompetencje oraz wzajemne zależności polityczne i prawne, następnie sposób wyznaczania stosunku organów centralnych do terenowych na odpowiednich zasadach centralizacji i decentralizacji, koncentracji i dekoncentracji
Podział ze względu na kryterium reżimu politycznego
Formy demokratyczne (systemy)
Parlamentarno-gabinetowy – zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających wzajemny stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej: parlamentem, głową państwa – prezydentem albo monarchą – i rządem w taki sposób, że rząd powoływany przez głowę państwa musi posiadać zaufanie parlamentu (większość państw)
Parlamentarno-komitetowy – zaspół zasad polityczno-ustrojowych, określających w szczególny sposób stosunki między trzema naczelnymi organami państwowymi, tj. parlamentem , głową państwa i rządem, w taki sposób, że parlament, jako najwyższy organ państwowy, bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę państwa jak i rząd, który jest niejako komitetem wykonawczym parlamentu. Parlament jest także najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności (Szwajcaria)
Prezydencki – zespół zasad prawnoustrojowych, opartych na idei podziału władzy, określających w szczególny sposób relacje między parlamentem, prezydentem, będącym jednocześnie szefem rządu i głową państwa, realizatorami polityki prezydenta oraz sądami, sprawującymi wymiar sprawiedliwości i kontrolę konstytucyjności aktów prawnych (Stany Zjednoczone)
Półprezydencki- zespół zasad prawnoustrojowych, według których prezydent posiadając szerokie kompetencje osobiste, jest powoływany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych, on to powołuje następnie rząd, którzy jest odpowiedzialny zarówno przed nim, jak i przed parlamentem.
Formy autokratyczne (reżimy dyktatorskie)
Monarchia
Ograniczona (konstytucyjna)
Nieograniczona (absolutna)
Podział ze względu na sposób wyłonienia władzy
Dziedziczna – władza przechodzi (najczęściej w chwili śmierci monarchy) na najstarszego syna
Elekcyjna – władca jest powoływany w drodze wyborów na określoną kadencję z grona uprawnionych osób
W epoce niewolnictwa monarchia przybierała formę despotyczną. Władcę otaczano niemal boską czcią, a jego działalność była pozbawiona jakiekolwiek kontroli ze strony społeczeństwa. Jego decyzje stawały się źródłem powszechnie obowiązującego prawa.
W okresie feudalizmu monarchia przybierała różne formy: wczesnofeudalną, stanową i absolutną. Monarchię wczesnofeudalną cechowała mocna pozycja monarchy w państwie. Najistotniejsze zmiany w ustroju monarchii nastąpiły w okresie wykształcenia się monarchii stanowej, która ograniczyła nieco „samowolę” rządzącego. W większości państw reprezentacja stanowa zyskała znaczne możliwości działania. Monarchia stanowa ukształtowała się ostatecznie w końcowym okresie feudalizmu. W głównej mierze charakteryzowała się skupieniem całej władzy w rękach monarchy, który wydawał prawa, mianował urzędników, kierował sprawami państwa – nie podlegając absolutnie żadnej kontroli. Usunięto wiele średniowiecznych przywilejów stanowych, przeprowadzono reformy likwidujące instytucje okresu feudalnego, wprowadzono tolerancję religijną, a także dostosowano prawo do warunków. Ówcześni władcy próbowali stworzyć wysoko scentralizowaną administrację, rozszerzając tym samym zakres ingerencji państwa w życie społeczne, polityczne i gospodarcze.
Głównymi przyczynami upadku absolutyzmu były: powstanie państw kapitalistycznych oraz gwałtowny rozwój i popularność republikańskiej formy państwa wśród społeczeństw. W wyniku przemian społecznych, gospodarczych i politycznych większość monarchii absolutnych uległa likwidacji albo stała się monarchiami konstytucyjnymi, gdzie dokładnie wymieniono kompetencje monarchy a jego pozycję wpisano w konstytucyjny system instytucji państwowych.
Współczesne monarchie konstytucyjne są w pełni zgodne z rządami demokratycznymi i przyjmują przeważnie postać monarchii parlamentarnych.
W monarchii każdego rodzaju suwerennym reprezentantem władzy jest monarcha (przeważnie dożywotnio piastujący stanowisko), który zwany jest w zależności od państwa: cesarzem, królem, księciem, carem, sułtanem, szachem, emirem lub imperatorem. Zakres uprawnień monarchy przeszedł prawdziwą metamorfozę – od pełni władzy (monarchia despotyczna, absolutna) aż do pełnienia wyłącznie funkcji reprezentatywnych (monarchia konstytucyjna i parlamentarna).
Republika
Forma państwa, w której głowa państwa wybierana jest przez naród w sposób pośredni – za pomocą parlamentu, zgromadzenia, konwentu, itp. lub bezpośredni – w głosowaniu powszechnym. Cechą charakterystyczną republiki, jest to, że głowa państwa jest najczęściej jednoosobowa. Suwerenem politycznym w republice jest cały naród, a nie jednostka czy wąska grupa ludzi.
Do najbardziej charakterystycznych wyznaczników republiki zaliczamy:
Władza w państwie pochodzi z demokratycznych wyborów
Organy władzy publicznej wybierane są określony czas (kadencję)
Głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność
Legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się uzupełniają
Poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imię republiki
Podział ze względu na zakres wpływu obywateli na wybór naczelnych organów państwowych
Demokratyczne – zapewniają udział w wyborach szerokiemu gronu
Arystokratyczne – zapewniają udział w wyborach tylko wąskiej grupie obywateli, spełniających określonej warunki majątkowe lub społeczne
Kryterium reżimu politycznego
Parlamentarne
Prezydenckie
Mieszane
W republikach demokratycznych podstawowe znaczenie w systemie organów władzy państwowej przysługuje parlamentowi – jako organowi ustawodawczemu i kontrolnemu w całej strukturze organów władzy, składającemu się z przedstawicieli różnych grup społecznych, wyłonionych w drodze wolnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborów. Administracja republik demokratycznych jest zasadniczo dwuczłonowa i składa się z administracji centralnej (państwowej) i samorządowej (terenowej). Ta ostatnia pochodzi najczęściej z wyborów lokalnych, odbywających się tylko na określonym terytorium, właściwym podziałowi terytorialnemu państwa.
Państwo federalne
Ustrój federacji (państw związkowego) – polega na podziale instytucji władzy państwowej między całość związku i poszczególne jego części składowe (landy, stany, republiki), które w określonym zakresie regulują swoje sprawy samodzielnie przez własne organy władzy – w sposób odrębny, a często również odmienny od pozostałych części państwa.
Części składowe federacji chociaż nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, a nawet budżety, flagi, hymny, godła, symbole, itp.
Do najistotniejszych czynników wpływających na powstawanie i kształtowanie się federacyjnej formy państwa zaliczamy czynniki: narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijny i polityczne.
Uprawnienia państwa federacyjnego
Ustalanie i prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej
Zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, kierowanie armią
Przyjmowanie państw w poczet nowych członków federacji
Zagwarantowanie jednostki ustawodawstwa
Bicie monety
Ustalenie podatków i opłat
Czuwanie nad zgodnością konstytucji federalnej z konstytucją części składowych
Nadawanie obywatelstwa
Federacyjny charakter państwa jest często wyrażany w nazwie państwa jak, np. Republika Federacyjna Niemiec, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W państwie związkowym owe części składowe mają nawet nazwy wskazujące na pewną ich samodzielność i podmiotowość w stosunku do całości państwa, jak landy – kraje w Niemczech, stany w USA. Zawsze jednak są one częściami danego państwa.
Do państw federalnych zaliczamy m.in.: Stany Zjednoczone, Kanadę, Meksyk, Brazylię, Austrię, Niemcy, Szwajcarię, Rosję, Australię.
Państwo unitarne
Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”. Niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym. Dominującym ośrodkiem podejmującym decyzję jest władza centralna., która ma możliwość przekazywania poleceń do niższych szczebli, wchodzących w skład szeroko pojętej administracji państwowej. Państwa unitarne dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się między sobą wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważkością. Podział ten jest dokonywany w celu sprawniejszego zarządzania państwem. Samorząd terytorialny realizuje głównie zadania z zakresu administracji publicznej i zaspokajają potrzeby wspólnot lokalnych. Samorząd terytorialny jest jedną z podstawowych form decentralizacji administracji państwowej. Wykonuje zadania własne i zlecone przez administrację rządową.
Funkcje państwa
Funkcja – ukierunkowana społecznie realizacja jakiegoś założenia przez dany podmiot społeczny (jednostkę, grupę lub organizację) celu
Adaptacyjna – polega na dostosowaniu struktury i zasad funkcjonowania organizacji państwowej do ujawnionych w innych systemach społecznych potrzeb oraz interesów różnorodnych podmiotów społecznych (w tym zwłaszcza potrzeb ekonomicznych, socjalnych, kulturowych); jej istotą jest dostosowanie struktur organizacji państwowej do zmieniającego się otoczenia tej organizacji
Regulacyjna – dotyczy tworzenia wzorców zachowań podmiotów społecznych w ramach organizacji państwowej, pozwalających na optymalizację wewnętrznej struktury i zasad funkcjonowania organizacji; jej istotą jest tworzenie i utrzymywanie wewnętrznego ładu w organizacji państwowej
Innowacyjna – polega na wprowadzaniu nowych elementów do powiązań między daną organizacją państwową a innymi systemami społecznymi bądź podmiotami otoczenia międzynarodowego, a w rezultacie do przeobrażenia struktury i zasad funkcjonowania tych systemów; jej istotą jest początkowanie lub ukierunkowanie takich zmian (przeobrażeń) w otoczeniu organizacji państwowej, jakie bez ingerencji systemu władzy państwowej nie zostałyby dokonane
Wewnętrzna – jej istotą jest osiągnięcie i utrzymanie ładu społecznego w ramach organizacji państwowej; ma na celu wprowadzenie i utrzymanie porządku publicznego oraz bezpieczeństwa wewnętrznego (administracja publiczna, organy wymiaru sprawiedliwości)
Funkcja zewnętrza – obejmuje ogół działań organów państwowych skierowanych na osiągnięcie stanu bezpieczeństwa zewnętrznego państwa rozumianych jako realizowanie racji stanu danego państwa, tworzenie przestrzeni życiowej dla danego narodu; podejmowanie działań umożliwiających trwanie i rozwój danej organizacji państwowej (służby dyplomatyczne, umowy międzynarodowe, współpraca gospodarcza i polityczna z innymi państwami)
Funkcja organizacji państwa
Hierarchizacji i selekcja ujawnionych we wspólnocie państwowej potrzeb i dążeń
Opanowanie najbardziej istotnych konfliktów społecznych
Organizowanie działań jednostkowych i zbiorowych
Funkcje ze względu na kierunki działalności systemu władzy publicznej
Normotwórcza – tworzy złożony układ wiążących wzorów zachowań w ramach organizacji państwowej; decyduje o przewidywalności zachowań w makroskali społecznej, kształcie ładu społecznego w danej wspólnocie państwowej, poczucie bezpieczeństwa
Rozdziału dóbr – dystrybucja pożądanych dóbr i wartości, występujących w ograniczonej ilości w stosunku do ujawnionych potrzeb społecznych
Organizatorska – organizowanie życia zbiorowego, w ramach organizacji państwowej; organizowanie działań jednostkowych i grupowych w społecznych procesach wytwarzania, obrotu i podziału dóbr konsumpcji materialnej (polityka gospodarcza, polityka socjalna, polityka kulturalna)
Ochronna (gwarancyjna) – gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego oraz sankcjonowanie naruszeń obowiązującego prawa, a także przeciwdziałanie procesom anarchizacji życia publicznego
Represyjna – realizowana przez państwowy aparat przymusu
Pojęcie i cechy państwa prawa
Państwo prawa – związanie państwa i jego organów przepisami stanowionego prawa, prymat norm prawnych nad regułami działania celowego oraz samo ograniczenie władzy państwowej i jej działań granicami gestii państwa i kompetencji jego organów
Cechy państwa prawa
Zagwarantowanie obywatelom (podmiotom prawnym) pewności prawa stanowionego przez organy państwowe (państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi i niespodziewanymi zmianami stanowionego przez siebie prawa)
Adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne (ingerencja ta nie powinna być nadmierna, nie powinna krępować swobody jednostki)
Ochrona praw słusznie (legalnie) nabytych
Konstytucjonalizacja ustroju oraz zasada systemu prawnego – poddanie systemu prawnego i systemu ustrojowego stabilizującym regułom o nadrzędnej mocy prawnej oraz dużej trwałości obowiązywania
Konstytucjonalizacja między państwem a jednostkami – konstytucyjne zagwarantowanie wolności praw człowieka i obywatela na terytorium danego państwa
Kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego
Legalizm – przekazanie władzy musi odbywać się z zachowaniem wcześniej ustanowionych i obowiązujących reguł; każde działanie organu państwa powinno być oparte o obowiązujące normy, owe działania nie mogą naruszać prawa
Prymat ustawy
Podział władzy