Źródła do filozofii przedsokratejskiej
Autentyczne fragmenty presokratyków zachowały się jako cytaty u późniejszych autorów, od Platona z IV w. p.n.e. do Simplikiosa z VI w. po Chrystusie. Platon wszelkie źródła cytował bardzo niedbale, mieszał cytaty z parafrazami i zazwyczaj nie dbał o bezstronność, traktując swoich nauczycieli humorystycznie lub ironicznie.
Niekiedy cytaty z presokratyków można również znaleźć w pismach innych autorów: epikurejczyka FILODEMOSA, stoików Marka Aureliusza, elektryków Maksyma z Tyru.
Platon jest najwcześniejszym autorem komentarzy do poglądów presokratyków. Platon, kiedy cytuje kieruje się ironią, humorem. Wzmianki o Heraklicie, Parmenidesie lub Empedoklesie są przesadnie zniekształcone.
Arystoteles poświęcił przedsokratejczykom więcej uwagi niż Platon. W księdze „A Metafizyki” opowiedział się krytycznie o ich teorii.
Znakomite dzieło Teofrasta było dla antycznych pisarzy podstawowym traktatem poświęconym presokratykom. Jest też źródłem większości późniejszych zbiorów „poglądów”. Pisarze powielający Teofrasta poświęcali oddzielne części ważniejszym tematom, pisali o poglądach filozofów, podawali szczegóły z życia postaci dostarczonych przez hellenistycznych biografów oraz historyków.
Naiwne wyobrażenie świata
Popularne widzenie ziemi można odnaleźć u Homera. Stała półkula nieba, podobna do misy pokryta okrągłą ziemią płaska. W niższej części przestrzeni między niebem a ziemią rozciąga się mgła, obejmująca chmury, a przestrzeń bliżej nieba uważana była jako powietrze ogniste. Pod powierzchnią ziemia ciągnie się daleko w dół mając swe korzenie w Tartarze. Relacje pomiędzy Tartarem, Madesem i Erebem nie były dokładnie znane, choć Tartar to najniższa strefa podzielnego świata. Niebo było połączone z Olimpem - siedzibą bogów. Ziemski dysk opływał Okeanos- potężna rzeka. Okeanos jako potężna rzeka otaczająca ziemię oraz źródło wszystkich wód. Często można spotkać wzmianki o nurtach Okeanos więc przypuszczalnie płynie w nich słodka woda. Z Bliskiego Wschodu pochodzi myśl Talesa, że ziemia unosi się na wodzie. Słońce żegluje statkiem z zachodu na wschód przez podziemne wody. Słońce jest wydrążoną misą wypełniona ogniem u Heraklita. Okeanos u Homera przedstawiony jest jako początek Bogów i innych rzeczy. Skoro woda jest niezbędna do życia, życie musi się brać z Okeanosa bezpośrednio lub pośrednio. Okeanos- ojciec Bogów - poetyckie wyolbrzymienie. Dla Platona i Arystotelesa wersy Homera miały znaczenie kosmologiczne. Homer, który powiedział „ Okeanosa rodzica Bogów i matkę Tetydę „ uznał wszystko za potomstwo płynięcia i ruchu. Są i tacy, którzy uczynili Okeanosa i Tetydę rodzicami powstania, a wodę nazwali Styksem. Także Orfeusz powiedział, że: „ pierwszy zaczął się żenić Okeanos o pięknym nurcie, który poślubił Tetydę, swą siostrę z tej samej matki”. Dziećmi Gai ( ziemi) i Uranosa ( niebo) byli Okeanos i Tetyda a ich dziećmi Forkys, Kronos, Rea, i ich towarzysze. U Hezjoda Okeanos, Tetyda i inni tytani zrodzili się z Gai i Uranosa w ich pokoleniu rozpoczęło się rozmnażanie postaci. Koncepcja opływającego świat Okeanosa mogła być zaadoptowana z mitów Egipcjan lub Babilończyków. Częścią tych mitów było również przekonanie, że świat powstał z pierwotnych wód.
NOC
„ I rzucił mnie Zeus z eteru w morze, poza zasięg wzroku, gdyby nie ocaliła mnie Noc, poskromicielka Bogów i ludzi. Do niej to uciekając poszedłem, a on, choć rozgniewany, wstrzymał się, gdyż lękał się zrobić coś niemiłego chyżej nocy”.
Jest to jedyny rozdział, gdzie noc jest upersonifikowała. Lęk Zeusa przed Nocą jest nie spotykany nigdzie indziej. Nawet Bogów męczą sny, tak, więc może Zeus bał się urazić Noc, matkę snu w obawie o pojedynek w niedogodnej sytuacji. U Epimenidesa wszystkie rzeczy składają się z Powietrza i Nocy i opowiadał, że u Homera to Okeanos spłodził Bogów z Tetydą. Niektóre pisma podają, że wszystkie rzeczy powstały z Nocy i Tartaru a inne, że z Hadesu i Efezu. Natomiast Akuzilaos, że powstały rzeczy z Chaosu, który był pierwszy.
Orfickie kosmologie
Kilka wariantów kosmogonii przypisywano orfikom. Mieli oni połączyć elementy kultu Apollina z tracką wiarą w reinkarnacje. Głosili, że dusza mogła przy zachowaniu czystości. Najważniejsza postacią był Dionizos. W Greckim świecie powoli rozprzestrzeniała się wiara w reinkarnacje. Niektórzy już w V w przed Chrystusem nazywali się Bakchanami. Potem powstały inne sekty. Damaskios podaje, że zdaniem Eudemosa wszystko pochodzi od Nocy. Wg orfickich hymnów Noc jest córka Fanesa, który z kolei pochodzi od Charona. Otrzyma wszy od rodzica moc wieszczenia, Noc przejęła po nim władze i prawdopodobnie w jakiś sposób ponownie wydała na świat Gaje i Uranosa. Powtórne powstanie nieba i ziemi oraz zamiar uczynienia z Fanesa ostatecznego twórcy świata sugeruje, że pierwszeństwo Nocy w kosmogonii bierze się z twórczości orfickiej teogonii.
„... Ponieważ według niego (Orfeusza) woda była początkiem całości rzeczy. Z wody powstał muł, z obu narodził się żyjące stworzenie, wąż z wyrastającą zeń głowa lwa, pośrodku nich natomiast twarz Boga zwanego Heraklesem i Chronosem. Ten Herakles stworzył ogromne jajo, które wypełnione mocą rodzica w wyniku tarcia pękło na dwoje. Z górnej części powstał ostatecznie Uranos, z dolnej zaś Ge. Wyłonił się także jakiś dwucielesny bóg. Połączywszy się z Ge, Uranos w żeńskim potomstwie spłodził Kloto, Lachesis, i Atropos...”.
„... Na początku byli Chaos i Noc, czarny Ereb i szeroki Tartar, ale nie istnieli ani Ge, ani Aer, ani Uranos. Czarnoskrzydła Noc w bezgranicznym łonie Erebu tworzy na samym początku wietrzne ( nie zapłodnione) jajo, z którego po dopełnieniu się pór przychodzi na świat pełen pożądania Eros z jaśniejącymi złotymi skrzydłami na plecach, podobny do wirującej wichury. Eros, połączywszy się ze skrzydlatym, mrocznym Chaosem w szerokim Tartarze, wysiedział nasz ród i wywiódł do światła. Zanim Eros zmieszał wszystkie rzeczy, nie istniał ród nieśmiertelnych; ale, kiedy mieszały się jedne z drugimi, powstali Uranos, Okeanos, Ge oraz nieśmiertelny ród wszystkich szczęśliwych bogów. Tak, więc jesteśmy najstarsze, wiele starsze od wszystkich szczęśliwych bóstw...”
Najnowsze odkrycia
W Hipponion odkryto zbiór złotych blaszek z grobów Wielkiej Grecji i Krety. Inskrypcja powstała ok.400 r. przed. Ch. Są tam pouczenia dla zmarłego - dla kobiety-, aby nie pić wody ze źródła przy białym cyprysie, lecz wodę wypływającą z dalszego jeziora pamięci.
Wiele elementów orfickiej teogonii bardzo przypomina teogonię Hezjoda. Ciekawe są różnice. Pierwszym władcą nieba jest Uranos (niebo), ale jest synem Nocy, która tym samym zajmuje to samo miejsce, co Chaos w teogonii Hezjoda. Kronos zdobywa władzę przez wielki czyn, jest to prawdopodobnie tak jak u Hezjoda kastracja Uranosa. Zeus kolejny włada otrzymuje wyroczenie od Kronosa i Nocy. Zeus nie zostaje połknięty przez Kronosa jak u Hezjoda. Członek Uranosa zostaje odcięty przez Kronosa. W wyniku tego wydaje na świat bogów, boginie, rzeki, i wszystko, co istnieje. Zeus odbywa kazirodczy stosunek z matką Reą. Zdaniem Burkerta z tego związku rodzi się Persefona. Persefona po złączeniu się z Zeusem zrodziła Dionizosa.
Kosmogonia Hezjoda
Hezjod zajmuje się relacjami między bogami, boginiami, oraz bóstwami, a bardziej pierwotnymi siłami, chce uprościć mitologiczny materiał i wprowadzić ład, ale i przedstawić źródła władzy i pozycji Zeusa.
„Zaprawdę najpierw powstał Chaos, później Gaja o szerokim łonie (ziemia), niewzruszone umocnienie wszystkiego na zawsze, i mroczny Tartar w kryjówce rozległej ziemi, a także najpiękniejszy wśród nieśmiertelnych bogów Eros, rozluźniający członki i obezwładniający myśli w piersiach oraz roztropną radę wszystkich bogów i wszystkich ludzi. Z Chaosu powstały Ereb i czarna Noc, a z nocy Eter oraz Dzień, których noc poczęła i zrodziła po miłosnym zmieszaniu z Erebem. Gaja najpierw zrodziła równego sobie gwiaździstego Uranosa (niebo), by pokrył ją całą i na zawsze był umocnieniem dla wszystkich nimf mieszkających na lesistych wzgórzach. Później wydała na świat Pontosa - jałowe morze o szumiących falach - bez rozkosznego zbliżenia. Potem, położywszy się z Uranosem, zrodziła Okeanosa o głębokich odmętach, Kojosa, Kriosa, Hyperiona i Japetosa.”
Opis pierwszych stadiów, kiedy powstanie Uranosa prowadzi do narodzin mitycznych postaci jak tytani. Rodzące się składniki świata albo są przeciwieństwem rodziców ( np. Eter i Dzień, powstają z Nocy i Erebu) albo są do rodziców podobne (np. Ereb i Noc powstają z Chaosu) albo są lokalnymi zróżnicowaniami. Niektórych tych narodzin nie tłumaczy żadna z tych zasad. Np. Uranos powstał z Gai. Gaia rodzi Pantosa „bez miłości”. Noc łączy się z Erberem, ale później bez kontaktu płciowego rodzi Chaos. Tuż po narodzinach Pantosa Gaja łączy się z synem i mężem Uranosem i rodzi Okeanosa. „ Najpierw powstał Chaos...” - To jest ważne, ponieważ:
Arystoteles uważał Chaos za miejsce.
Stoicy z Zenonem z Kition interpretowali Chaos jako wodę.
Chaos we współczesnym rozumieniu rozumiany jest jako nieład, bezkształtna materia.
Początkiem kosmogonii było rozdzielenie nieba i ziemi.
Opis Hadesu
„Są tam wszystkie rzeczy - mrocznej ziemi, mglistego Tartaru, jałowego morza i gwiaździstego nieba - źródła w rzędzie i straszliwe, bezmierne granice, którymi nawet bogowie się brzydzą, otchłań olbrzymia, do dna której nikt nie dotrze, nawet wędrując rok cały, jeśli się już znajdzie wewnątrz bram. Tu i tam straszliwe burze kładą się jedna na drugą. Dziw ten przeraża nawet bogów nieśmiertelnych. Są tam przeraźliwe sale mrocznej nocy, spowite czarno niebieskimi chmurami.
Są tam lśniące bramy i niewzruszony spiżowy próg, spojony ciągłymi korzeniami, który wyrósł sam. Z przodu zaś, z dala od wszystkich bogów, mieszkają Tytani w mrocznym Chaosie.”
Z dostępnych źródeł wynika, że dla Hezjoda I etapem narodzin świata było powstanie olbrzymiego rozziewu między niebem a ziemia. Dla Hezjoda ważniejsza była natura tej rozpadliny niż fakt rozdzielenia prowadzący do jej powstania
Mit kastracji w teogonii
„Najbardziej przerażające dzieci, potomstwo Gai i Uranosa, od początku obmierzły własnemu rodzicowi. Krył je więc w zakamarkach Gai, kiedy tylko przychodziły na świat, i nie wypuszczał na światło. I cieszył się złym czynem Uranos, a przeraźliwa Gaja jęczała w sobie, przepełniona. Uknuła wreszcie podstęp... Wysłali go (Kronosa), by się zaczaił, włożywszy w jego ręce ostro zębny sierp i wyjawiwszy cały zamysł. Nadszedł wielki Uranos, prowadząc Noc, a pragnąc zbliżenia, wyciągnął się nad Gają, pokrywając ją całą. Syna zaś, wyciągnąwszy się lewą ręką z kryjówki, prawą ujął ogromny, ostro zębny sierp i odciąwszy przyrodzenie drogiego ojca rzucił za siebie...”
Szczegóły tej opowieści wskazują że Uranos rozdzielał się z Gają przynajmniej za dnia. Dlaczego więc Gaja nie mogła uwolnić potomstwa podczas jego nieobecności? W innych wersjach mitu Uranos pokrywał Gaje cały czas, czyli w pewnym sensie niebo i ziemia były jednym kształtem.
Mieszane teologie
ALKMAN- Spartański liryk Alkman działał ok.600 r. przed. Ch. Jeden z jego wierszy zawierał teogoniczną kosmogonie „W tej pieśni Alkman zajmuje się naturą”. Kiedy materia zaczęła się układać, powstała jakaś droga [przejście, poros] jakby początek [lub źródło,arche] Alkman mówi, że materia wszystkiego była w rozsypce i bezładna. Później pojawił się ten, kto wszystko porządkował, później powstało przejście [poros] a kiedy przejście minęło, podążyła za nim granica [ lub cel, tekmor ]. I przejście jest jako początek lub źródło a granica jako koniec [ lub kres, telos ]. Kiedy powstała Tetyda stały się początkiem i kresem wszystkiego. Natura wszystkiego jest podobna do natury materii brązu a przejście i granica do początku i końca.
FEREKYDES Z SYROS - Ferekydes był mitografem i twórcą teogonii. Żył w VI w. Przed Ch. Żył w pokoleniu po Talesie w czasach Anaksymandra. Zdaniem Teopompa Ferekydes pierwszy pisał o przyrodzie i bogach. Niektórzy mówią, że jako pierwszy wydał księgę pisana prozą. Podobnie, jak Anaksymadnder , który także pisał prozą. Ferekydesowi przypisywano wiele cudownych zjawisk - zapowiedzi trzęsienia ziemi, katastrofy statku, zdobycia Messene. Zjawiska te miały się wydarzyć w rozmaitych miejscach, - w Sparcie, pod Efezem, na Samos, na Syros, ale te cuda także przypisywano Pitagorasowi. Według Androna Z Efezu pisarza z IV w przed CH. Tylko Pitagoras miał dokonać tych cudów oraz że Teompop spisał te opowieści od Androna i przypisał je Ferekydesowi, zmieniając miejsca zdarzeń by zataić plagiat. Jednak Andron nie jest zbyt wiarygodny, ponieważ sam wymyślił drugiego Ferekydesa z Syros - astronoma. Jest przekaz, że uczył Pitagorasa, ale sam nie miał nauczyciela i ćwiczył sam siebie, odczytując tajemne księgi Fenicjan.
Treść księgi Ferekydesa
Heraklit mówił o początku świata, którego nie stworzył ani Bóg, ani człowiek, bo świat był zawsze, jest i będzie. Zdaje się, że wieczni Bogowie mieli być pierwotnymi postaciami bóstw tradycyjnej teogonii. Jednym z nich jest czas. Można było sądzić, że czas się nie narodził. Damaskios mówił, że Chronos z własnego nasienia stworzył ogień, wiatr, wodę.
Podobnie jak z egipskich wierzeń, w których pierwsze składniki, które stworzyły świat powstają w wyniku onanizmu pierwotnego bóstwa Atum-Re. Także w mitologii greckiej niektóre postacie mitologiczne powstają z członka i krwi Uranosa. Skoro nasienie męskie ma moc twórcza, to nasienie boga ma stwórczą moc kosmogoniczna.
PODSUMOWANIE
Wygląd i dzieje świata ujmowano w kategoriach mitu. Postęp w stronę filozofii dokonał się dzięki grekom, którzy przezwyciężyli ten sposób myślenia i spojrzeli na świat mniej symbolicznie. Związek między niebem i ziemia nie trzeba ujmować w kategoriach płciowych kontaktów Uranosa i Gai . Jednak presokratycy nie zrezygnowali z tego poglądu i tych symboli i zadawalali się nowa interpretacja ich funkcji i znaczenia.
1