Morfologiczne typy kwiatów najczęściej spotykane wśród polskiej flory roślin okrytozalążkowych.

Rośliny okrytonasienne są najbardziej zaawansowaną ewolucyjnie grupą roślin, która dominuje we współczesnej florze świata. Niektóre, szczególnie gatunki wiatropylne, mają drobne niewyraźne kwiaty, jednak większość gatunków owadopylnych wykształca kwiaty duże i kolorowe, które niejednokrotnie mają zachwycające kształty.

Kwiat to przekształcony, skrócony pęd rośliny kwiatowej. Jest organem saprofitu, w którym wykształcają się elementy rozrodu płciowego roślin. U większości roślin okrytozalążkowych kwiat składa się z: pręcików, słupków, u wielu także z okwiatu (często zróżnicowanego na działki kielicha i płatki korony). Budowa kwiatu jest różnorodna. Kwiat u większości roślin okrytozalążkowych jest obupłciowy i występują w nim pręciki, jak i słupki. U niektórych gatunków osobno powstaje kwiat żeński ze słupkami i kwiat męski z pręcikami (kwiaty rozdzielnopłciowe). Jeśli kwiaty męskie i żeńskie znajdują się na jednej roślinie, to są to kwiaty jednopienne. Natomiast jeśli na jednych osobnikach powstają kwiaty męskie, a na innych tylko żeńskie, to mamy do czynienia z kwiatami dwupiennymi.

Kwiaty są często umieszczone pojedynczo, tak jak ma to miejsce u tulipana (Tulipa sp.), jednakże mogą też być zgrupowane w kwiatostany, które mają różnorodny wygląd- baldach (np. pierwiosnka), grono (np. wierzbówka) lub główka (np. koniczyna łąkowa). Taki układ kwiatów prawdopodobnie zwiększa możliwość ich zapylenia, gdyż w większym stopniu przyciąga uwagę owadów.

Kwiaty zapylane przez owady mają bardzo różnorodny wygląd, większość z nich charakteryzuje się bogatym ubarwieniem. Po kształcie kwiatu można się zorientować, w jaki sposób jest on zapylany. Te, które mają szerokie dno kwiatowe, są łatwo dostępne dla różnego rodzaju owadów, m.in. trzmieli, pszczół i much. Te kwiaty, których okwiat jest bardziej wydłużony lub przekształcony, muszą być zapylane przez ściśle określone grupy owadów. Kwiaty, które mają długie rurki kwiatowe lub ostrogi, jak np. orliki i osty będą zapylane przez posiadające długie trąbki ćmy i motyle. Te rośliny, których kwiaty są bardziej zamknięte, jak np. kolcolist (Ulex L.) i wyżlin większy (Antirrhinum majus L.) wykształciły je po to, aby odwiedzające je pszczoły i podobne im owady ocierały się o pylniki, kiedy wchodzą do wnętrza kwiatu i z niego wychodzą.

Przedstawiciele rodziny wargowych (Labiateae) i motylkowatych (Papilionaceae) są typowymi przykładami tych gatunków, które wykształciły w budowie kwiatu elementy zapewniające im to, że pyłek zostanie umieszczony na określonej części ciała owada i za jego pośrednictwem wejdzie w kontakt ze znamieniem. W budowie kwiatu można też wyróżnić rejon stanowiący coś w rodzaju platformy lądowiskowej, której wielkość i kształt są dostosowane do typu zapylającego go owada. Wiele roślin ma kwiaty, w których elementy męskie i żeńskie dojrzewają w różnym czasie. Sprawia to, że kwiaty te są zapylane krzyżowo.

Pierwiosnek (Primula L.) wykształcił dwa typy kwiatów: jedne krótkosłupkowe, w których pylniki są wyższe od słupka i drugie- długosłupkowe, gdzie znamię słupka jest wyniesione ponad pylniki. Pszczoły, które żywią się nektarem, znajdującym się u nasady rurkowatej korony kwiatu, przenoszą pyłek z pylników kwiatów krótkosłupkowych na znamiona kwiatów długosłupkowych i z pylników długosłupkowych na znamiona kwiatów krótkosłupkowych.

Rośliny okrytonasienne, najczęściej spotykane wśród polskiej flory, wykształciły różnorodne typy morfologiczne kwiatów, różniące się pokrojem, ukształtowaniem oraz zewnętrzną budową organów, a także różniące się stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi narządami i przemianami, którym one ulegają.

Do typów tych zaliczamy kwiaty talerzykowate, charakterystyczne dla np. dzikiego bzu czarnego (Fot.1), niezapominajki polnej, knieci błotnej oraz jaskra ostrego.

Kwiaty talerzykowate z ukrytymi miodnikami są kwiatami płaskimi, łatwo dostępnymi dla owadów, charakteryzują je „dobre lądowiska” np. berberys zwyczajny (Fot.2).

Kwiaty mające taka budowę, która „zmusza” owada, aby ocierał się o pylniki i wysypywał z nich pyłek, to: kwiaty lejkowate, którego przykładem może być tytoń szlachetny (Fot.3), czy lilia złotogłów, kwiaty dzwonkowate, np. orlik pospolity (Fot. 4), dzwonek okrągłolistny, czy śnieżyca wiosenna i kwiaty trąbkowate, których przykładem jest goździk kartuzek (Fot.5).

Kwiaty wargowe, charakteryzują się tym, że dolna część tworzy rurkę, natomiast górna podzielona jest na 2 wargi: dolną (lądowisko) i górną. Wyróżniamy kwiaty wargowe właściwe, np. szałwia lekarska (Fot.6), jasnota biała, kwiaty wargowe gardzielowe, np. kosaciec żółty (Fot.7) oraz kwiaty wargowe typu storczyka, np. storczyk samczy (Fot.8).

Innym typem morfologicznym jest kwiat motylkowaty. Jest on grzbiecisty, jego kielich składa się z 5 zrośniętych działek, zaś korona z 5 zachodzących na siebie płatków, o zróżnicowanej budowie. U większości gatunków są to płatki wolne, a u niektórych płatki są zrośnięte. Dwa dolne płatki tworzą tzw. łódeczkę, dwa boczne- skrzydełka, a piąty wzniesiony jest do góry, tworząc żagielek. Wewnątrz kwiatu jest jeden słupek i zwykle 10 pręcików, z których najczęściej 9 jest zrośniętych nitkami, tworząc rurkę lub rynienkę, jeden pręcik zaś jest wolny. Przykładami kwiatów motylkowatych są: żarnowiec miotlasty (Fot.9), złotokap, wyka ptasia, groch.

Do kwiatów koszyczkowatych zaliczamy: cykorię podróżnik (Fot.10), podbiał pospolity (Fot.11), stokrotkę pospolitą, a do kwiatów pułapkowatych należy m.in. obuwik pospolity (Fot.12). Jest to kwiat o charakterystycznej pantofelkowato- cytrynowożółtej warżce.

Kwiat rurkowy jest kwiatem o symetrii promienistej, np. kwiaty środkowe w kwiatostanie koszyczka, w rodzinie astrowatych (Asteraceae). Brzeżne, to kwiaty języczkowe, np. słonecznik zwyczajny czy chaber bławatek.

Kwiat języczkowy jest kwiatem grzbiecistym, posiadającym jednostronnie wyciągniętą, taśmowatą koronę. Kwiaty języczkowe występują np. w rodzinie astrowatych (Asteraceae), wchodząc w skład kwiatostanu zwanego koszyczkiem. Koszyczek ten może składać się z samych kwiatów języczkowych, jak np. u mniszka, czy arniki górskiej lub z samych kwiatów rurkowych.

Ponadto wyróżniamy także kwiaty beczułkowate, np. borówka wysoka (Fot.13) i kwiaty kółkowe, np. przetacznik ożankowy (Fot.14).

Budowę morfologiczną kwiatu możemy przedstawić wykonując narys kwiatowy (Ryc.1), czyli rysunek schematyczny, na którym zaznaczone są słupki, pręciki, płatki korony oraz działki kielicha na przekroju poprzecznym. Stosuje się również wzory kwiatowe, czyli zapisuje budowę kwiatu, za pomocą umownych liter i cyfr. Przykładowym wzorem kwiatowym może być wzór kwiatu jabłoni: 5K C5 A20 G5, gdzie: K to działki kielicha,

C- płatki korony, A- pręciki, a G- słupki.

Ryc.1. Narys kwiatowy kwiatu jabłoni

Bibliografia:

1. Encyklopedia Powszechna PWN

2. Encyklopedia Świat Wiedzy - ZWIERZĘTA I ROŚLINY. Okrytonasienne.

3. Praca zbiorowa „Spotkania z Przyrodą-Rośliny”, MULTICO

4. Wolfgang Lippert, Dieter Podlech „Kwiaty Encyklopedia kieszonkowa ”, MUZA

5. Zbigniew Nawara „Rośliny Łąkowe”, 2009

6. www.atlas-roslin.pl

7. www.kwiaty.rolnicy.pl

OPRACOWAŁY:

Natalia Antoniewska

Agnieszka Cach

Ochrona Środowiska III, gr. 3

---