Rozdział 11. Ryzyko w handlu zagranicznym
Pojęcie ryzyka
Jest wiele definicji ryzyka, odnoszą się one do pojęć prawdopodobieństw pewności i niepewności. Pewność to stan braku wątpliwości, co do rozwoju sytuacji w przyszłości. Stan taki w działalności biznesowej, a w handlu zagraniczna w szczególności jest bardzo rzadki. Zazwyczaj można przewidzieć, jakie są alternatywne możliwości rozwoju sytuacji i z jakim prawdopodobieństw poszczególne alternatywy mogą wystąpić. Stan taki określa się mianem ryzyka. Gdy nie można tego prawdopodobieństwa określić należy mówić o niepewności. Ryzyko występuje w dwóch aspektach: obiektywnym i subiektywnym. Identyfikacja ryzyka jest procesem systematycznego i ciągłego rozpoznawania typów ryzyka oraz niepewności towarzyszących procesom w ramach podmiotu lub w jego otoczeniu, a mających wpływ na powodzenie czy opłacalność podejmowanego przedsięwzięcia. Celem tych działań jest rozpoznanie:
• źródeł ryzyka (potencjalnych źródeł zysków i strat),
• istoty zagrożeń,
• niebezpieczeństwa,
• czynników ryzyka,
• podatności organizacji i przedsięwzięcia na straty.
Źródła ryzyka to źródła zagrożeń, które mogą prowadzić zarówno do pozytywnych, jak i negatywnych z punktu widzenia przeprowadzanej operacji oraz całej organizacji skutków. Do źródeł ryzyka należy zaliczyć:
• środowisko naturalne - trzęsienia ziemi, susze itp.,
• środowisko społeczne - uwarunkowania kulturowe, zmieniające się obyczaje i wartości,
• środowisko polityczne - zmiany władz, sposób zmiany, kultura polityczna, stabilność systemu politycznego,
• środowisko prawne - pewność ochrony prawnej, stabilność prawa, standardy postępowania sądowego,
• środowisko działalności operacyjnej - procesy i procedury w organizacji,
• środowisko ekonomiczne - sytuacja makroekonomiczna, skala umiędzynarodowienia gospodarki,
• środowisko poznawcze - ograniczenia związane z predyspozycjami osób zarządzających
Czynniki ryzyka są to warunki, które mają wpływ na prawdopodobieństwo poniesienia strat lub osiągnięcia zysku oraz na ich wysokość. Niebezpieczeństwa to przyczyny strat. Potencjalne źródła zysków i strat to konkretne przedmioty lub sytuacje, których dotyczą zyski lub straty. Istnieją trzy kategorie potencjalnych źródeł zagrożenia:
szkody lub korzyści majątkowe - są to starty lub zyski w aktywach fizycznych, finansowych lub niematerialnych (np. wartość rynkowa), które są konsekwencją wystawiania się na ryzyko,
szkody z tytułu odpowiedzialności cywilnej - są to starty, które są wynikiem prawnie usankcjonowanych zobowiązań (np. z tytułu wyroku sądu arbitrażowego po jego usankcjonowaniu przez sąd powszechny),
szkody w zasobach ludzkich - związane na przykład z wypadkami przy pracy itp.
Ocena ryzyka zawiera w sobie wartościowanie zidentyfikowanych czynników ryzyka i ich kategoryzację, wyznaczenie granic dopuszczalnego wpływu ryzyka na wyniki przedsięwzięcia, a także przeprowadzenie z tego punktu widzenia selekcji dopuszczalnych ryzyk. Dopuszczone ryzyka muszą być przez cały czas monitorowani tak by z ewentualnych zmian tych czynników nie powstała dla przedsięwzięcia dodatkowa przestrzeń strat.
Rodzaje ryzyka w działalności międzynarodowej
Istnieje wiele ich klasyfikacji. Podstawowa:
ryzyko właściwe - odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym,
ryzyko subiektywne -związane z niedoskonałością oceny prawdop. wystąpienia zjawiska w przyszłości,
ryzyko obiektywne - związane z niemożliwością przewidzenia niektórych wydarzeń w przyszłości.
Ryzyko może mieć charakter
stały, gdy dotyczy całego systemu gospodarczego,
zmienny, gdy dotyczy wydarzeń związanych z danym podmiotem gospodarczym, w tym:
ryzyko projektu - związane z technicznymi warunkami realizacji projekt
ryzyko firmy - dotyczące błędnej oceny przez podmiot przyszłych wann ków rynkowych,
ryzyko właścicieli - wynikające z polityki właścicieli wobec podmiotu, mamy ryzyko czyste, gdy istnieje jedynie możliwość wystąpienie straty, ryzyko spekulacyjne, gdy jest możliwa strata albo zysk.
Ryzyko może mieć charakter
systematyczny determinowane przez otoczenie, nie podlegające wpływowi podmiotu gospodarczego
specyficzny dotyczy działalności danego podmiotu i może być przez ten podmiot kontrolowane
Ryzyko można podzielić na pięć głównych kategorii:
ryzyko rynkowe - dotyczy możliwości zmiany wyceny rynkowej aktywów podlegających obrotowi,
ryzyko kredytowe - wynika z możliwości zaprzestania spłaty zobowiązań przez partnera,
ryzyko operacyjne - wynika z możliwości poniesienia strat w związku z funkcjonowaniem podmiotu, np. wykorzystywanymi procedurami,
ryzyko prawne - dotyczy możliwości strat w wyniku prowadzenia przez podmiot działalności wykraczającej poza ramy prawne, obejmuje np. brak możliwości wyegzekwowania warunków kontraktu,
ryzyko biznesowe - związane z prowadzoną przez podmiot działalności np.inwestycyjną
Podmioty muszą przy podejmowaniu decyzji biznesowych brać pod uwagę liczne ryzyka specyficzne:
Ryzyko prawne polega na braku możliwości egzekwowania zobowiązań kontraktowych.
Ryzyko siły wyższej polega na niemożności wykonania zobowiązań przez strony kontraktu w związku z zaistnieniem tzw. siły wyższej, czyli zdarzenia, którego wystąpienie nie zależy od woli stron kontraktu.
Ryzyko kontraktowe (transakcyjne) dotyczy braku realizacji zobowiązań przez strony kontraktu.
Ryzyko transportowe dotyczy ewentualnych strat wynikających z procesu transportowej w tym głównie zawinionych np. w czasie załadunku, niewłaściwego przewozu
Ryzyko wyboru sposobu działania na rynkach zagranicznych dotyczy ono dostępu do informacji rynkowej, jakości pośrednika, umiejętności personelu lokalnego, znajomości rynku….
Ryzyko ceny dotyczy ono problemu wyboru ceny w kontrakcie zagranicznym. Cena ta może być ustalona zbyt wysoko i wówczas na rynku zagranicznym może nie być popytu. Może też być ustalona zbyt nisko przynosząc eksporterowi straty. Ryzyko może również dotyczyć zmiany ceny pomiędzy momentem zawarcia umowy a wykonania kontraktu.
Ryzyka dotyczące specjalistycznych transakcji tj. transakcje kooperacyjne, licencyjne i kompensacyjne (barterowe, wiązane). W ich ramach należy brać pod uwagę ryzyka dotyczące nowoczesności nabywanej licencji, ograniczeń w wykorzystaniu licencji, wybór partnera kooperacyjnego, jego kompetencje techniczne i technologiczne, kultura techniczna
Ryzyko systemu płatności dotyczy technicznych możliwości regulowania zobowiązań, trzy jego składowe:
ryzyko kredytowe - dotyczy dostępności technicznej środków dla podmiotów mających regulować swoje zobowiązania,
ryzyko płynności - dotyczy sytuacji, gdy, pomimo, że podmioty mają niezbędne środki do regulowania zobowiązań to z przyczyn technicznych nie mogą ich uzyskać,
ryzyko systemowe - dotyczy problemów, jakie dla systemu powstają w wypadku problemów z regulowaniem zobowiązań jednego z j ego uczestników.
Ryzyka finansowe
ryzyko kursowe - dodatkowe zyski lub straty wynikające z powstających różnic kursowych
ryzyko kredytowe - dotyczy braku realizacji przez partnera swoich zobowiązań kredytowych
ryzyko operacyjne - dotyczy działalności podmiotu, najważniejsze miejsce ma ryzyko organizacyjne, które jest związane z kształtem organizacji, przepływem informacji, stosowanymi procedurami
ryzyko stopy procentowej - dotyczy nieoczekiwanych zmian stopy procentowej, a w związku z tym zmianą kosztów obsługi zadłużenia. Jest ono pochodną ryzyka inflacji.
ryzyko inwestycji finansowej - wspólne określenie ryzyka stopy procentowej i ryzyka inflacji
Ryzyko ubezpieczeniowe dotyczy relacji pomiędzy ubezpieczonym podmiotem a instytucją ubezpieczeniową.
Ryzyko makroekonomiczne dotyczy zmian w otoczeniu gospodarczym takich, jak wahania nastrojów konsumenckich, poziomu inflacji, zmian w dynamice PKB i in. mających wpływ na kształtowanie się popytu rynkowego oraz ogólnego środowiska biznesowego.
Ryzyko polityczne dotyczy ono relacji pomiędzy podmiotem gospodarczym a administracją rządową. Jego elementem jest stopień korupcji, trwałość systemu politycznego, nastroje społeczne, sposób zmiany władzy. Można je zdefiniować jako prawdopodobieństwo, że siły o charakterze politycznym będą negatywnie wpływać na zyskowność podmiotów gospodarczych lub utrudnią osiąganie innych ważnych celów, dwie składowe:
ryzyko makropolityczne - które dotyka wszystkie podmioty zagranicznie w ten sam sposób
ryzyko mikropolityczne - takie, które dotyka wybranych branż lub podmiotów.
Ryzyko cywilizacyjne związane jest z szybkimi zmianami w produkcji, marketingu i sprzedaży
Ryzyko technologiczne, czyli zagrożenie, że technologa wykorzystywana przez pojedynczy podmiot gospodarczy nie będzie pozostawali na najwyższym dostępnym poziomie, a i sam powstały produkt nie będzie więcej przedmiotem zainteresowania konsumentów ze względu na niską nowoczesność.
Ryzyko w sferze marketingu dotyczy wykreowania na rynku niewłaściwej marki, przekazywania konsumentom i partnerom biznesowym nieodpowiedniej informacji o produkcie, błędnej oceny miejsca produktu na rynku, niewłaściwej polityki cenowej, błędnej strategii promocyjnej itd.
ryzyko środowiskowe dotyczy ono zarówno zmian w prawie dotyczącym ochrony środowiska, jak i relacji podmiotu gospodarczego do jego otoczenia.
Narzędzia i techniki kontroli ryzyka
Podmioty gospodarcze powinny zdawać sobie sprawę z istnienia ryzyka, sprawdzać czyjego poziom jest dla nich akceptowalny, przyjąć różnorakie postawy wobec występujących czynników ryzyka - zaakceptować, albo dążyć do jego ograniczenia i kontroli.
Kontrola może mieć wymiar fizyczny lub finansowy. Metody te zwane są metodami pasywnymi, można:
• unikać ryzyka - np. rezygnując z przedsięwzięcia,
• zredukować ryzyko - np. poprzez ograniczenie skali narażonej na to ryzyko działalności.
Można dokonywać działań na płaszczyźnie finansowej. Należą do nich:
• zarządzanie ryzykiem - przyjmowanie aktywnej pozycji wobec ryzyka poprzez rynkowe metody zabezpieczeń,
• transfer ryzyka - odpłatne przeniesienie ryzyka na osobę trzecią w ramach umowy ubezpieczeniowej.
W procesie zarządzania ryzykiem przydatne są różne techniki i narzędzia pozwalające podmiotom gospodarczym na ocenę poziomu zagrożeń. Narzędzia te można przypisać do kilku grup:
narzędzia z zakresu zarządzania strategicznego, np. analiza SWOT, scenariuszowa, luki strategicznej, mapa grup strategicznych, metody i analizy portfelowe, analiza wrażliwości
uniwersalne metody analityczne, np: metody rangowania, analizy preferencji, metoda badania odchyleń, metoda wartości krytycznych, metoda analiza wielkości granicznych, techniki statystyczne,
techniki decyzyjne, np.: metody badań operacyjnych, drzewa decyzyjne, macierze decyzyjne, symulacje, techniki wariantowe, techniki heurystyczne,
inne metody i techniki, a wśród nich: metody ekonometryczne, badanie sprawozdań finansowych, metody dyskryminacyjne, techniki oceny ryzyka na rynkach finansowych