Szanowni Państwo!
Polskie przysłowie mówi, że tłumaczenie jest jak kobieta: jeśli piękne, to niewierne, jeśli wierne - to niepiękne. Problematyka tłumaczeniowa dotyka nie tylko bezpośrednio tłumaczy, ale i odbiorców, gdyż źle przetłumaczony tekst jest dziełem innym, niż pierwowzór, a ponieważ działa styku kultur - może dawać mylne pojęcie o przedstawionej cywilizacji/rzeczywistości, zniechęcać do sięgania po inne teksty tego autora, a nawet obszaru tradycji i w końcu prowadzić do błędnym interpretacji.
Jeśli chodzi o teorię tłumaczenia w Polsce, to w zasadzie dotyczy ona tylko poezji, a jedynie nieśmiałe artykuły wspominaja marginalnie o prozie. Poza tym nie ma żadnych funkcjonujacych szkół, raczej koła, uprawiające pewne techniki przekładu, jak na przykład naśladowcy Barańczaka, uznający dominantę w przekładzie, czy kontynuatorzy Grosbarta, łączący tłumaczenie z poetyką porównawczą i odbiorem tekstu w języku docelowym. Oczywiście wśród badaczy nie ma zgody co do tego, jak sam proces tłumaczenia powinien wyglądać: czy powinnna go poprzedzić staranna analiza i interpretacja, czy też nie, bo mogą one skazić przekład. Czy lepsze jest tłumaczenie dynamiczne - czyli dopasowane do kultury kraju i języka docelowego, a może jednak dosłowne - polegające na zamianie leksemów. To rzeczywiście trudno ocenić jednoznacznie, ponieważ obie te metody mają więcej wad, niż zalet. Tłumaczenie dynamiczne ogranicza zapoznanie się z obcą kulturą, upraszcza przekładany tekst i zmienia go na tyle, że w zasadzie nie wiadomo, czy jest to jeszcze parafraza oryginału, czy już nowy, autonomiczny utwór. Natomiast tłumaczenie dosłowne grozi tym, że odbiorca zgubi się w gąszczu kalek językowych i błędów gramatycznych, związanych z przełożeniem oryginalnych struktur z jednego języka na drugi.
Praktyka tłumaczeniowa wykazuje, że ciężko, a wręcz niemożliwe jest dochowanie wierności wyłącznie jednej metodzie. Praktycznie niemożliwym jest, aby w tłumaczeniu zostały przekazane wszystkie sensy i smaczki na wszystkich poziomach odbioru, nawet przy mieszaniu metod.
Jak to wygląda podczas tłumaczenia z języka litewskiego na polski? Przede wszytskim należy wziąć pod uwagę, że kulturowo Litwa nie odbiega bardzo od Polski, ponadto łączy nas niemal 300 lat wspólnej historii. Niestety, językowo nie wygląda to tak dobrze - języki litewski i polski różnią się znacznie. Oczywiście na poziomie leksykalnym - języki rozwijały się zupełnie odmiennie, np. z różnych historycznie uwarunkowanych przyczyn, rozwój języka litewskiego został praktycznie zatrzymany na bardzo długo i jego dzisiejsze brzmienie jest podobne do tego sprzed tysiąca lat. Ponadto czasowniki najczęściej są używane w formach imiesłowowych nawet tam, gdzie w polskim używa się form osobowych (w polskim spotyka się to w gwarach kresowych lub u mniejszości polskich ze wschodu) - także ciężko byłoby tłumaczyć je w sposób dosłowny. Oczywiście szyk zdania - niby nieznacznie, ale różni się od polskiego, wszystkie przydawki zawsze znajdują się bezpośrednio przed rzeczownikiem - dla Polaka jest to ciężkie w odbiorze i uznawane za błąd językowy.
Chciałabym zacząć od dwóch przykładów, których przełożenie niemalże przekonało mnie o słuszności teorii o nieprzekładalności. Pierwszy z nich to wyraz delčia.
Szystkie cytaty pochodzą z noweli wspólczesnego litewskiego pisarza i dramaturga Sigitasa Parulskisa Balandžio epifanija, ze zbioru Sapnys ir kitos moterys.
(...) Du sėdmenų pusmėnuliai, dvi delčios nustebusios žiūri viena į kitą (…), czyli: „Dwie półkule pośladków, dwie […] patrzą zdumione jedna na drugą“.
Trzy podręczne słowniki, z których zwykle korzystam niestety mi nie pomogły. Słownik LKZ mówi, ze jest to ostatnia faza księżyca. Co na to wikipedia? Otóż podpowiada ona, że po polsku ostatnia fazą księżyca jest czwarta kwadra. Jak by to brzmiało - dwie czwarte kwadry patrzą zdumione na siebie? I już wiadomo, ze metoda tłumaczenia dosłownego nie jest wyborem optymalnym. Może chociaż zostaniemy w kręgu skojarzeń księżycowych. Słownik synonimów wskazuje: miesiąc, luna, satelita, Srebrny Glob, a dla poszczególnych faz jeszcze - rogal (dla nowiu), łysy (dla pełni). Niestety, nie ma polskiego poetyckiego ekwiwalentu . Dotychczasowynajlepszy zamiennik, który jednocześnia nie zmienia sensu to `krągłości”, związany z wyrażeniem „kobiece krągłości”. [ale dwuznacznie, bo to może być i biust i pośladki, poza tym zła łączliwość.]
Następnym wyzwaniem poza możliwościami słownikowymi był wyraz dalbojobas. Išeini į kiemą, o ten dalbojobas su kepure atsikišiusiu snapeliu mėgina kalno papėdėje automobiliui stovejimo aikštelę pasidaryti, mosuoja kastuvu baisiau nei duobkasys. - Wychodzisz na dwór, a tam jakis [w rozumieniu - niezbyt przyjemny człowiek] w czapce próbuje u podnóża góry wykopać miejsce na swój samochód, machajac łopatą niczym grabarz. W innym zdaniu jest on opisany jako fizycznie kochający swój samochód.
Wyrazu dalbojobas nie znajdziemy w słowniku dwujęzycznym (których zresztą jest bardzo mało). Z kontekstu można wywnioskować, że jest to pejoratywne określenie mężczyzny. Znając z innych utworów Parulskisa jego skłonność do sięgania po rusycyzmy, sądziłam że może być to złożenie litewskiej podstawy z rosyjskim sufiksem -job.
Połączyłam go ze słowem dabytis i dalbojobas znaczyło to samo co tyngynis. Inną możliwością było, że dalbojobas znaczy to, co dalbajobas popularny w internecie epitet, czyli idiota, głupek. Jeszcze inną możliwością, która przyszła mi do głowy to, że to złożenie lit z rosyjskim sufiksem -job. I - znając historię autora z Armią Radziecką, a nie znając tego słowa, myślałam że to neologizm. W jęz. polskim jest kilka złożeń z tym sufiksem, ale słowa oznaczającego stosunek płciowy z narzędziem - nie ma.
Oczywiście okazało się, że dalbojobas oznacza to samo co dalbajobas, a różnica fonetyczna jest prawdopodobnie sprawą gwarową, choć nikt się nie zajmował opisem litewskich wulgaryzmów i są to tylko moje domysły.
Inny problem z tłumaczeniem znajdujemy w zdaniu: Cigaretę aš turiu, nors šiandien ir nerūkau, nelenda šiandien į mane dūmai, šiandien iš manęs kas tik nori gali išlįsti (…) - Mam papierosa, choć dziś nie paliłem, nie wchodzi/włazi/wciska mi dzisiaj dym, dzisiaj ze mnie za to wszystko może wyjść/wyleźć/wypełznąć. No własnie. Wyrazy mają ten sam rdzeń. Na polski można to przetłumaczyć różnie/różnorako, ale tu trzeba zwrócić uwagę na styl autora. Parulskis pisze całe opowiadanie stylem potocznym, dlatego można odrzucić ekwiwalenty związane ze stylem wysokim (wybrnąć, wystąpić, wydostać). Pasują tu pora wleźć-wyleźć, która tak jak w oryginale - jest utworzona z tego samego rdzenia.
Znalezienie odpowiedniego ekwiwalentu to problem pojawiający się właściwie przy każdym wyrazie. W Balandžio epifanija jest takie zdanie: (…) Aš tik noriu, tik žinau, kad turiu norėti, nes esu vyras, esu patinas ir privalau norėti net nenorėdamas, bet šis noras blaškosi logikos staklėse (…) . Noras ma dwa odpowiedniki, chęć i chuć. Historycznie pochodzą od tego samego wyrazu, co więcej chuć to [słownik] -> oznacza pociąg płciowy. Z drugiej strony, autor nie nadał wyrazowi podtekstu seksualnego, a ponadto współcześnie słowo „chuć” jest już uznane za przestarzałe [słownik]. Dlatego w tłumaczeniu, aby nie zmieniać interpretacji (nie naddawać sensów) zostałam przy odpowiedniku „chęć”.
Całkiem odmiennej natury trudność można znaleźć w zdaniu (...) o storas tinko sluoksnis nuo jos veido ima pamažu gabalais byrėti ant šaligatvio kaip Berlyno siena. Mamy tu słowo tinkas, co oznacza w tradycyjnej nomenklaturze tynk. W mowie potocznej, w kontekście zbyt mocnego makijażu powinniśmy przełożyć to na swojsko brzmiący ekwiwalent, również pochodzący z kręgu budownictwa - tapeta. Kontekst się zgadza, odpowiednik też, styl zachowany, tłumaczymy dalej i... Tapeta nie kruszy się kawałkami niczym mur berliński. W polskim zupełnie nie kojarzy się tapeta z Murem Berlińskim, która zresztą nie może opadać kawałkami, raczej powiemy, że się łuszczy.
3