Andrzej E. Gałkowski
Politechnika Poznańska
Realizacja potrzeb niepełnosprawnych użytkowników we współczesnych obiektach użyteczności publicznej
Potrzeby ludzi niepełnosprawnych zostały rozeznane i nagłośnione w skali światowej w zasadzie po uchwale ONZ proklamującej Rok Osób Niepełnosprawnych (1981) [4]. Również w strategii Programu Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization - WHO) „Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku” sprecyzowano 38 zadań do realizacji w krajach członkowskich WHO regionu europejskiego.
Z uznaniem i największą satysfakcją należy przyjąć inicjatywę Zarządu Głównego PSON, zorganizowania kolejnej Konferencji Międzynarodowej inaugurującej równocześnie obchody „Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych 2003” w Polsce. Stwarza ona wyjątkową okazję do podsumowania dotychczasowych dokonań i analizy aktualnego stanu dostępności obiektów użyteczności publicznej dla osób niepełnosprawnych.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 1 stycznia 1995 roku. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [13] gwarantuje w zasadzie eliminację wszystkich utrudnień dla osób niepełnosprawnych, tzw. barier architektonicznych i urbanistycznych w projektowanych i realizowanych budynkach oraz w zagospodarowaniu terenu. Zaistniały więc podstawy prawne do konsekwentnego egzekwowania rozwiązań projektowych uwzględniających potrzeby osób niepełnosprawnych. Udostępnienie budynków nie jest już uzależnione od dobrej woli i wiedzy inwestorów, projektantów i wykonawców, lecz stało się obowiązkową zasadą, podobnie jak inne przepisy dotyczące np. bezpieczeństwa konstrukcji, pożarowego i wymogów higieniczno-sanitarnych.
Jednak oprócz przestrzegania nawet najlepszych przepisów konieczne jest utrwalenie w świadomości całego społeczeństwa przekonania o oczywistej potrzebie kształtowania środowiska przyjaznego dla wszystkich.
Wymaga to wiele inicjatyw od czynników samorządowych, regionalnych i lokalnych. Wielką rolę mają do spełnienia środki masowego przekazu, zwłaszcza w popularyzowaniu wdrożonych już w praktyce rozwiązań architektonicznych.
Wszyscy decydenci i uczestnicy procesów inwestycyjnych, a zwłaszcza projektanci powinni pamiętać o najważniejszych zasadach:
Projektowanie dla wszystkich , a więc również dla ludzi niepełnosprawnych i starszych musi być podstawą opracowań architektonicznych i stać się sposobem myślenia o ergonomicznym ukształtowaniu obudowanego otoczenia człowieka (ang. Built environment).
Udogodnienia dla osób niepełnosprawnych nie powodują żadnych niedogodności dla pozostałych użytkowników, nie utrudniają również samego procesu projektowania i powinny inspirować architektów do poszukiwania nowych niekonwencjonalnych i ciekawych koncepcji.
Nie znajduje uzasadnienia demagogiczny argument o rzekomym znaczącym wzroście kosztów budowy z powodu wprowadzenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych. W racjonalnie zaprojektowanym budynku wzrost ten jest rzeczywiście niewielki i często mniejszy od strat powodowanych np. brakiem troski o właściwe zabezpieczenie materiałów budowlanych przed uszkodzeniem.
Przestrzeganie powyższych zasad może przyczynić się do poprawienia jakości opracowań projektowych. Zapewnienie jednak pełnego bezpieczeństwa i komfortu użytkowania wymaga - niezależnie od obligatoryjnego przestrzegania wszystkich przepisów dotyczących warunków technicznych [13] - właściwego ich interpretowania i zastosowania najodpowiedniejszych dla miejscowych uwarunkowań rozwiązań.
Rozpatrywane są najważniejsze sytuacje przestrzenne pojawiające się na drodze użytkownika od wejścia do budynku, aż do wnętrz wybranych poszczególnych pomieszczeń.
Komunikacja pozioma w budynkach
Warunki techniczne określają najważniejsze wymagania architektoniczne [13]. Rozdział 3 zawiera zalecenia dotyczące wejść do budynków i mieszkań: „położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki ruchu, w tym również osobom niepełnosprawnym” (* 61), * 62 określa też minimalną szerokość drzwi wejściowych do budynków i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych (90 cm).
Osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach inwalidzkich mogą przemieszczać się tylko w przestrzeni dostosowanej do ergonomicznych parametrów wymiarowych umożliwiających swobodne manewrowanie w czasie jazdy, obrotu i podjazdu do określonych urządzeń. Takie manewry możliwe są na powierzchni mieszczącej się w okręgu o średnicy 1,50 m. Należy zatem (na rzucie w odpowiedniej skali) sprawdzić czy takie warunki istnieją. Istotne jest zapewnienie dostępu z pozycji siedzącej na wózku do wszystkich wyłączników, przycisków, zaworów instalacyjnych, klamek oraz odpowiednio obniżonej powierzchni lady rejestracyjnej [5].
Zawsze pamiętać też należy o potrzebach innych użytkowników nie korzystających z wózka inwalidzkiego i stosować nawierzchnie posadzek zabezpieczających przed poślizgiem na podeście wejściowym nawet w czasie deszczu. Wycieraczka przed drzwiami powinna być wpuszczona w posadzkę lub trwale zamocowana, lecz małej grubości (do 5 mm). Ponadto nawierzchnia posadzki i świadoma zmiana jej faktury (odczuwalnej twardości) może skutecznie informować niewidomych o zalecanym kierunku ruchu lub potencjalnym zagrożeniu przeszkodami na drodze, np. schody, pojemniki na kwiaty [11].
Komunikacja pionowa w budynkach
W rozdziale 4 „Schody i pochylnie” określone są liczby stopni w jednym biegu schodów, maksymalne szerokości i wysokości stopni (* 69), szerokości płaszczyzny ruchu i nachylenie pochylni (* 70) oraz wymagania dotyczące obustronnych poręczy (* 71). Rzadko realizowane jest zalecenie, że „schody i pochylnie powinny mieć wykończenie powierzchni odróżniające je od poziomych płaszczyzn ruchu (* 69, ust.7.). Takie właśnie rozwiązanie - również z użyciem odpowiednio zróżnicowanych kolorów - jest niezwykle ważne dla osób z osłabionym wzrokiem, którzy oczekują wyeksponowania w podobny sposób np. usytuowania otworów drzwiowych (kontrastowa barwa płaszczyzny skrzydła lub obramowania w stosunku do sąsiedniej ściany), a także innych elementów wykończenia i wyposażenia wnętrz.
Pokonywanie różnic wysokości w korytarzach zakładów opieki zdrowotnej następuje wyłącznie przy pomocy dźwigów osobowych lub podnośników schodowych. W innych budynkach dopuszczalne są pochylnie wyrównawcze.
Dla ludzi starszych i poruszających się o kulach i laskach niezbędne są poręcze zamontowane po obu stronach biegu schodowego i na ścianach korytarzy. Specjalnej troski wymaga wyprofilowanie uchwytów umożliwiających wygodne oparcie dłoni. Osoby niewidome mogą ze specjalnie zaprojektowanych deformacji kształtu lub zmienionej faktury „odczytać” informację o usytuowaniu drzwi, początku lub końcu biegu schodów lub zbliżaniu się do ciągu komunikacyjnego o znacznym ruchu poprzecznym [10].
Pomieszczenia higieniczno-sanitarne
Znamienne są zalecenia techniczne odnoszące się do wymagań osób niepełnosprawnych w sposób wyczerpujący w rozdziale 6. Zaleca się zapewnienia przestrzeni manewrowej o wymiarach co najmniej 1,5x1,5m, stosowania w tych pomieszczeniach i na trasie dojazdu drzwi bez progów, zainstalowania odpowiednio przystosowanej miski ustępowej i umywalki, ewentualnie natrysku oraz zamontowania uchwytów ułatwiających korzystanie z poszczególnych urządzeń ( § 86 art.1-4).
W celu zapewnienia komfortu użytkowania przez osoby niepełnosprawne niezbędne jest wprowadzenie dodatkowych udogodnień, np. odchylane lustra z odpowiednim oświetleniem, specjalnego typu umywalki z „cofniętym” syfonem ułatwiającym zbliżenie się wózka inwalidzkiego do krawędzi oraz łatwą w obsłudze baterią.
Ergonomiczne aspekty aranżacji wnętrz i udogodnienia techniczne
Szczególnej troski wymaga projektowanie i aranżacji wnętrz [2]. O znaczeniu problemu w skali globalnej świadczyć może specjalny program badawczy dotyczący technologii wspomagającej ludzi niepełnosprawnych i starszych w Europie (Technology Assisting Disabled and Older People in Europe) [14]. Przedmiotem badań są zarówno urządzenia do ćwiczeń usprawniających, jak i pomoce techniczne ułatwiające czynności codziennego życia .
Podkreślić należy, że w projektowaniu architektonicznym dla wszystkich niezwykle istotne jest uwzględnienie ergonomicznych aspektów organizacji przestrzeni otaczającej człowieka. Współczesna ergonomia nie ogranicza się do relacji zachodzących pomiędzy człowiekiem i maszyną, lecz służy całej społeczności, odnosi się do uwarunkowań przestrzennych, architektonicznych i urbanistycznych [3].
Dla osób niepełnosprawnych zwłaszcza w wieku starszym ważne jest bezpieczeństwo użytkowania wnętrz budynku. Konieczne jest eliminowanie wszystkich potencjalnych zagrożeń mogących powodować potknięcia, upadki i w konsekwencji urazy, np. nie zamocowane do podłoża dywaniki, wywinięte do góry krawędzie dywanów, śliskie posadzki i wystające wycieraczki oraz leżące luźno na podłodze kable.
Zbyt mało uwagi poświęca się oświetleniu wnętrz. Współczesna technika oświetleniowa dysponuje optymalnymi pod względem ergonomicznym rozwiązaniami zapewniającymi człowiekowi komfort wizualny. Znane są sposoby zapobiegania szkodliwemu i uciążliwemu, zwłaszcza w przypadku osób z osłabionym wzrokiem zjawisku olśnienia bezpośredniego i pośredniego. Niestety projektanci często - zafascynowani pięknymi formami opraw oświetleniowych - nie zapewniają bezcieniowego i wystarczającego oświetlenia ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa przestrzeni w budynku.
Próba oceny działań na rzecz wyrównywania szans za granicą i w Polsce
W krajach Unii Europejskiej zaspokajanie potrzeb niepełnosprawnych użytkowników budynków użyteczności publicznej realizowane jest systematycznie i uznawane jako oczywistość. Spośród przystosowanych obiektów można wymienić przykładowo w dziedzinie kultury i sztuki: salę koncertową „Gewandhaus” w Lipsku i operę w Hanowerze. Na widowni sali koncertowej przewidziano miejsca na parterze i - ze względu na warunki bezpiecznej ewakuacji - po cztery miejsca na balkonach. Z holu opery można wjechać wózkiem inwalidzkim do foyer, a stamtąd bezpośrednio do obszernego dźwigu, który jest tak skonstruowany, że po przemieszczeniu się na poziom widowni służy jako wygodna loża, umożliwiająca czterem osobom niepełnosprawnym uczestnictwo w spektaklu.
Niesprawiedliwe byłoby jednak ignorowanie licznych inicjatyw i osiągnięć zmierzających do stworzenia warunków dla pełnej integracji społecznej osób niepełnosprawnych w Polsce. Przede wszystkim należy wymienić wcześniej zorganizowane przez PSON konferencje naukowe: Europejski Kongres „Niepełnosprawni bliżej Europy” (1993) oraz Seminaria Międzynarodowe: „Sport Szansą Życia Niepełnosprawnych” (1996) i „Sport w rehabilitacji osób niepełnosprawnych” (1998) Sformułowane w trakcie obrad wnioski w formie raportów i rezolucji zostały przedstawione kompetentnym decydentom.
Również Stowarzyszenie Architektów Polskich wykazuje dużą aktywność - poprzez uczestnictwo w programie UE Leonardo da Vinci: „Dostępność architektoniczna” - we wdrażaniu zasad „projektowania dla wszystkich” do programów nauczania studentów kierunku architektury i urbanistyki we wszystkich uczelniach w Polsce. Jednym z wniosków uchwalonych na konferencji w październiku 2002 r. było żądanie konsekwentnego egzekwowania przez Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego zaleceń Prawa Budowlanego i zarządzenia o warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. O doniosłości tego problemu świadczyć może powołanie Komisji Polskiej Akademii Nauk „Ergonomia w rehabilitacji”, która organizuje w Łodzi doroczne międzynarodowe konferencje naukowe „Ergonomia niepełnosprawnym - jakość życia” równolegle z targami sprzętu dla osób niepełnosprawnych „Rehabilitacja”. Obserwuje się również stosowanie różnych rozwiązań technicznych ułatwiających korzystanie z obiektów użyteczności publicznej przez niepełnosprawnych użytkowników, np. przez budowanie pochylni, instalowanie podnośników schodowych, adaptacja pomieszczeń sanitarnych. Jednym z podstawowych kryteriów kategoryzacji w procedurze akredytacji obiektów hotelarskich jest przystosowanie budynku dla gości niepełnosprawnych.
Wnioski
Rozległość problematyki usprawiedliwia fragmentaryczność przedstawienia tylko najbardziej ogólnych zasad przyjaznego dla osób niepełnosprawnych kształtowania przestrzeni otaczającej człowieka, a szczególnie obiektów użyteczności publicznej.
Uzasadniają one sformułowanie następujących wniosków:
1. W sytuacji, kiedy obowiązujące akty prawne zalecają eliminowanie barier technicznych, w budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej celem działań powinna być społeczna kontrola wprowadzania w życie tych niezwykle ważnych przepisów. Nie wystarczy tylko formalne spełnienie wymagań określonych w poszczególnych paragrafach, lecz otoczenie człowieka musi być kształtowane z pełną świadomością specyficznych potrzeb wszystkich ludzi, niezależnie od sprawności fizycznej i psychicznej. Istotną rolę mogą spełniać organizacje pozarządowe, np. Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP), związki i towarzystwa zrzeszające także osoby niepełnosprawne, które na spotkaniach z samorządami lokalnymi, we współpracy ze środkami masowego przekazu mają uświadamiać szerokie kręgi społeczne o zasadach kształtowania środowiska przyjaznego człowiekowi i rozbudzać inicjatywy nie czekając na dyrektywy centralne.
2. W związku z przystosowywaniem coraz większej liczby budynków dla osób niepełnosprawnych istnieje pilna konieczność prawnego uregulowania procedury przyznawania uprawnień do oznakowania określonego obiektu międzynarodowymi znakami dostępności. The International Symbol of Accessibility, który z inicjatywy Międzynarodowej Komisji Technologii i Dostępności (International Commission on Technology and Accessibility - ICTA) został przyjęty na 16 światowym kongresie organizacji „Rehabilitacja międzynarodowa” (Rehabilitation International - RI) w Tokio (1988). W Polsce można posługiwać się tym znakiem uznaniowo, co czasami prowadzi do jego nadużywania i oznaczania obiektów nie spełniających kryteriów jego nadawania. Konieczne jest zatem wprowadzenie jednolitej procedury przyznawania uprawnień do posługiwania się znakiem dostępności np. w ramach Państwowego Nadzoru Budowlanego, ale ze współudziałem osób niepełnosprawnych.
Niezależnie od doraźnych działań społeczna ranga problemów związanych z potrzebami całej populacji niepełnosprawnych, której liczebność stale wzrasta z powodu zwiększania się odsetka ludzi starszych, uzasadnia powołanie instytutu naukowego zajmującego się całokształtem spraw związanych z rehabilitacją, warunkami bytowymi, pracą, nauką i wypoczynkiem, a także pomocami technicznymi dla poszczególnych rodzajów niepełnosprawności.
Bibliografia
1. Gałkowski A.E.: Architektoniczne uwarunkowania jakości życia ludzi starszych.
W: „IBIS Poznański” - Informacyjny Informator Inicjatyw Społecznych, Nr 7-8/1999
2. Gałkowski A.E.: Architektonische und ergonomische Gestaltung einer Behinderten-
freundlichen Sauna. W: Internationales Sauna-Archiv, Nr4/1985, s.111
3. Gałkowski A.E.: Kształtowanie środowiska przyjaznego człowiekowi
W: Warsztat Terapii Zajęciowej Nr 1 (9) 1997, Wyd. TWK - Konin
4. Gałkowski A. E.: Rola i znaczenie ergonomii w projektowaniu Architektonicznym
W: Prace Instytutu Architektury i Planowania Przestrzennego. III. Konferencja
naukowa Wydziału Budownictwa Politechniki Poznańskiej - Tom IV. 1980, str.121
5. Grosbois L.E.: Handicap physique et construction. Conceptions et realisation.
Editions Le Moniteur, Paris 1993.
6 . Hulek A.(Red.nauk,): Świat ludziom niepełnosprawnym
Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Warszawa 1992.
7 . Jaranowska K.: Pomoce techniczne dla osób z niesprawnościami.
Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1982.
8. Kuldschuh H., Rossmann E.: Projektowanie dla upośledzonych fizycznie. Projektowanie
obiektów i urządzeń. (tłum.: Nitsch A., Zieleniewska I.) Arkady, Warszawa 1996.
9. Kuryłowicz E.: Projektowanie uniwersalne. Udostępnianie otoczenia osobom niepełno-
sprawnym. Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Warszawa 1996.
10. Mc Cormick E.J.: Antropotechnika. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne - W-wa 1969.
11. Meyer-Bohe W.: Bauen f*r Alte und Behinderte Menschen
Bauverlag Wiesbaden-Berlin 1996
12. Philippen D.P.: Barrierfrei arbeiten - wohnen - leben. Ein praktischer Ratgeber f*r
Bauherren, Architekten und behinderte Menschen. Institut f*r Technische Lebensraum-
planung f*r behinderte und *ltere Menschen. Traben-Trabach (D) - 1993.
13. Philippen D.P.: Haustechnik f*r Behinderte. Kramer Verlag D*ssdeldorf (D) 1983.
14. Sinnot R.: Safety and Security of Building Design.
Ven Nostrand Reinhold Company New York 1985
Opracowania zbiorowe instytucji i instytutów
15. European Manual for Accessible Built Environment..CCPT, Central Co-ordinating
Committee for the Promotion of Accessibility, Utrecht (NL) 1990.
16.. Guidelines for Improving Access for Disabled People. International Commission on
Technical Aids, Building and Transportation (ICTA), Bromma (S), 1983
17.. Ku godnej aktywnej starości. Raport o rozwoju społecznym - Polska 1999
Program Narodów Zjednoczonych do spraw rozwoju
(United Nations Development Programme) - UNDP - Warszawa 1999
18. Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14. grudnia
1994 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich
usytuowanie. Dz.Ust. RP nr 10/1995 r. poz. 46
19.. Technology Assisting Disabled and Older People in Europe. The HEART Study
Horizontal European Activities in Rehabilitation Technology. European Commission
The Swedish Handicap Institute, Stockholm (S) 1995.
Zadanie nr 3 brzmi: „Ludzie niepełnosprawni powinni w 2000 roku mieć fizyczne, socjalne i ekonomiczne warunki umożliwiające co najmniej zaspokojenie socjalnych i ekonomicznych wymagań i umysłowo kreatywne życie”
E. Kuryłowicz [10] wprowadza określenie „projektowanie uniwersalne”
Według badań przeprowadzonych w Szwajcarii nie przekracza 1% kosztów budowy.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21. września 1992 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz.Ust.RP nr74/1992 poz.366) wyklucza stosowanie pochylni wewnątrz budynków. (Zał.nr1, p.4)
Badania koordynowane są przez European Commission - Directorate General XIII oraz The Swedish Handicap Institute