Dokonując charakterystyki postaci literackich rozważ czy twórcy literatury polskiej XX w. szukają bohatera czasów

I. WSTĘP: Myślę, że twórcy literatury każdego okresu szukają bohaterów swoich czasów. W średniowieczu kreowano ideały, wzorce osobowe, podobnie w romanty­zmie stworzono bardzo charakterystycznego bohatera, postacie Lalki i Nad Niemnem to z kolei typowi bohaterowie pozytywizmu itd.

W utworach literackich powstałych w XX w. też występują postacie bohaterów typowych, reprezentatywnych dla różnych okresów tego burzliwego wieku. Czy są to postacie udane, czy nie, czy spełniają wymogi bohaterów swoich czasów, decydują czytelnicy.

II. ROZWINIĘCIE: W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstała powieść Z. Nałkowskiej pt. Granica (1935 r.). Zawiera ona syntezę wiedzy autorki o człowie­ku, wiedzy wyrażonej dzięki kreacji postaci głównego bohatera, Zenona Ziembiewi­cza. Losy bohatera rozpatrywane są na dwóch płaszczyznach: kariery politycznej oraz życia osobistego. Te dwie sprawy wyznaczają problematykę powieści: polityczno-spo­łeczną oraz obyczajowo-moralną. Zenon Ziembiewicz żyje w określonej sytuacji spo­łecznej i politycznej Polski lat 30. Ponury to obraz. Nałkowska pokazuje nienaruszal­ne podziały między ludźmi, nędzę jednych i wygodne życie drugich. W młodości Zenon miał radykalne poglądy, chciał zmieniać to stosunki społeczne. Potem całym życiem, karierą zaprzecza swoim przekonaniom i marzeniom. Wiąże się z ludźmi, którymi gardził, przyjmuje ich poparcie, dzięki nim robi karierę. Traci niezależność, przestaje być uczciwy wobec samego siebie. Odstępuje od swych radykalnych prze­konań, wreszcie zgadza się na rozpędzenie manifestacji robotniczej siłą. W życiu oso­bistym postępuje tak samo jak ojciec, mimo że potępiał kiedyś takie zachowanie. Nie zdobywa się na stanowcze zerwanie z Justyną, kontynuuje romans nawet w okresie narzeczeństwa, opowiada potem o wszystkim żonie, żądając przebaczenia i udzielania pomocy Justynie, słowem postępuje jak ojciec, wymagając od Elżbiety, by zachowy­wała się tolerancyjnie jak jego matka. Życie Zenona jest potwierdzeniem tezy: "Jest się takim jak miejsce, w którym .się jest".

Można potępiać Zenona lub go usprawiedliwiać, to już sprawa każdego odbiorcy, ale trzeba przyznać, że jego sytuacja jest dość typowa dla człowieka żyjącego w XX w. Świat dzisiejszy jest skomplikowany, rządzą nim układy społeczne, polityczne. Czło­wiek czy chce, czy nie, jest w nie uwikłany. Nie można iść przez życie samemu, bez poparcia innych nikt nie osiągnie zamierzonych celów. Miejsce, w którym się jest, jest

bardzo ważne. Koledzy szkolni, rodzina, współpracownicy wyznaczają to miejsce. inna sprawa to wierność samemu sobie, uczciwość, postępowanie zgodne z sumie­niem. Trzeba umiejętnie to wyważyć, by wchodząc w układy społeczne nie stracić tożsamości i szacunku dla siebie. Zenon tę granicę przekroczył i przestał być sobą. Właściwe określenie swojego miejsca w dzisiejszym świecie i uczciwe postępowanie w zgodzie z sumieniem jest sprawą bardzo trudną. Tworząc postać Zenona Nałkow­ska z pewnością szukała bohatera swojego czasu.

Twórcy literatury lat wojny i okupacji też szukali reprezentatywnego bohatera. Co ciekawe, mało jest utworów, w których przedstawieni są żołnierze biorący udział w walkach. Uwaga pisarzy została skupiona na przerażających zbrodniach, których dopuścił się człowiek w XX w., po tylu wiekach rozwoju cywilizacji. Bohaterowie czasu wojny to głównie ofiary: więźniowie obozów zagłady, ludność cywilna żyjąca w piwnicach w czasie powstania warszawskiego i powstania w getcie, a także kaci, oprawcy, urzędnicy systemu.

Spośród wielu takich bohaterów moją uwagę zwrócił narrator Innego .świata ­G. Herling-Grudziński. Dlaczego? Bo ukazał jak w nieludzkim świecie można było zachować ludzką godność. To niezwykle piękna i budująca postawa. Autor-narrator jednak jest cały czas obecny w Innym świecie, bo jest to pamiętnik. Nie występuje on jednak na pierwszym planie, nie kreuje się na bohatera. Pisze o sobie w miarę obiektywnie jako o jednym z więźniów. Już w pierwszym rozdziale przyznaje szczerze, że w cza­sie śledztwa nie zachowywał się wzorowo, że sędziowie szybko złamali go przesłu­chaniami, więc szybko podpisał protokół i wyrok. Potem zbiera informacje o obozie i więźniach, widzi w nich braci, współtowarzyszy. Pisze o nich ze współczuciem, li­tością, rozumie ich upadki, nie oskarża, nie potępia nikogo, szuka w nich natomiast cech pięknych, ludzkich, pisze o miłości, przyjaźni, bezinteresowności. Stara się być obiektywny, prawdomówny, dać świadectwo. Sam też starał się być człowiekiem: dał zupę zabójcy Stalina, zaprzyjaźnił się z Kostylewem, a nawet zgłosił się za niego do transportu na Kołymę. Ze współczuciem pisze o "kurzych ślepcach ", nie potępia ko­biet prostytuujących się z głodu czy Ludzi chorych na obłęd głodowy. Jednym słowem nie skomentował wiadomości, że człowiek, którego miał za przyjaciela, doniósł na niego. W refleksjach nad doświadczeniami, które przeprowadzano na ludziach w czasie ostatniej wojny, Grudziński stwierdza, "że nie ma takiej rzeczy której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu ". W ludzkich warunkach ludzie zachowują się godnie, w nie­ludzkich często tego nie potrafią. Dlatego Grudziński nie sądzi, nie oskarża, a wydo­bywa i ceni w ludziach umiejętność ratowania człowieczeństwa mimo wszystko. Tym jego przekaz różni się znacząco od opowiadań T. Borowskiego.

Druga część utworu Grudzińskiego jest bardziej osobista. Refleksje w niej zawar­te dotyczą uczucia głodu i przeżyć autora w czasie głodówki. Refleksje to są bardzo szczere. Narrator przyznaje, że rozważając możliwość głodówki, wiele dowiedział się o sobie. Rosła w nim nienawiść, pogrążał się w rozpaczy, stał się skryty, podejrzliwy, opryskliwy. By nie stoczyć się jeszcze niżej, zdecydował się na głodówkę. Była to dramatyczna próba ocalenia człowieczeństwa i godności. Gdy już rozpoczął głodowa­nie, był sam i to było uczucie odświeżające: liczył tylko na siebie, przestał się bać zdrady kolegów, czuł coś w rodzaju dumy. Gdy wreszcie znalazł się na wolności, najbardziej cenił sobie powrót między ludzi wyznających zasady moralne, żyjących po ludzku w ludzkim, normalnym świecie. Konfrontacja z "innym światem" ugrunto­wała w nim wiarę w konieczność istnienia trwałych zasad, bo tylko one, ich przestrze­ganie mogą zapewnić ludziom godne życie. Choć utwór jest przerażający, ma w su­mie wymowę optymistyczną. Mimo wysiłków katów, dążących do manipulowania człowiekiem, wierzących, że z ludźmi można zrobić wszystko, okazuje się, że są tacy, którzy potrafią zdobyć się na bunt, ocalić wolność, wolną wolę, zachować godność, człowieczeństwo.

Po drugiej stronie stoją negatywni bohaterowie tego czasu, tacy jak Stroop z Roz­mów z katem K. Moczarskiego.

Totalitaryzm zaciążył na długo nad polską rzeczywistością powojenną. Bohater tych czasów to człowiek próbujący zaistnieć w tej rzeczywistości, znaleźć w niej swoje miejsce. Dla mnie najlepszym literackim portretem człowieka naszych czasów jest Bohater Kartoteki T. Różewicza. Sam autor tak go nazwał i na dodatek słowo "Bo­hater" umieścił w cudzysłowie. Jest to ., człowiek bez określonego dokładniej wieku, zajęcia, wyglądu ". Nie ma imienia, autor i Starcy nazywają go Bohaterem, inne po­stacie używają różnych imion; Wiktor, Wacław, Staś, Władziu, Kazio, Dzidek, i inne. Raz ma 40 raz 38 lat. Rodzice traktują go jak siedmioletnie dziecko, Nauczyciel jak maturzystę. Również niestały jest jego zawód - jest dyrektorem operetki, a chwilę później dyrektorem instytutu. Nie posiada cech indywidualnych, wygląd ma przecięt­ny, nijaki, niczym się nie wyróżnia. Nie ma nit własnego, nawet indywidualnego ję­zyka, jest anonimem, upostaciowaniem zbiorowości (jednym z wielu). Bohater Karto­teki jest Jedermanem czyli Każdym. Wiele zdarzeń z jego życia to sytuacje typowe, jak np. wspomnienia dziecięcych grzeszków. W dramacie groteskowo jest przedsta­wiony egzamin maturalny. W scenie tej autor w idealnym skrócie opisuje niewydol­ność systemu edukacyjnego, który nie nadąża za szybko zmieniającą się rzeczywistoś­cią i faktycznie nie jest zdolny przygotować do życia. Stereotypowe i powierzchowne są też stosunki Bohatera z kobietami. Bohater jest pusty, wyjałowiony uczuciowo, bierny i zniechęcony. Są jednak sytuacje, które go poruszają. Takim zdarzeniem jest wizyta Wujka, wracającego z pielgrzymki. Bohater częstuje Wujka herbatą, przygotowuje wodę, by Wujek wymoczył sobie nogi, odmienia słowo "wujek" przez wszyst­kie przypadki, wyraźnie się cieszy, bo Wujek jest prawdziwy, "i .serce prawdziwe. i uczucia, i myśli prawdziwe ", po prostu Wujek to prosty, uczciwy, szczery człowiek. Bohater wysłuchuje opowiadań Wujka o rodzinie, z którą dawno zerwał kontakty, sam opowiada o wizycie w Paryżu, ale jego wrażenia są powierzchowne, dotyczą zaku­pów, muzeum figur woskowych, natomiast o ludziach, o sztuce, o polityce nit nie umie powiedzieć. Skarży się Wujkowi, że czuje wyrzuty sumienia, bo klaskał, wyda­wał okrzyki, przytakiwał politykom. Nie umie się określić, znaleźć sobie miejsca w życiu. Wujek proponuje, by wrócił do domu, ale Bohater oświadcza, iż jeszcze nie może, bo jeszcze się "nie nałykał, nie najadł ", ma jeszcze wiele spraw do załatwie­nia. W tej scenie ukazane są pewne ważne cechy kontaktów współczesnego człowie­ka z otaczającym go światem. Jest to komunikacja płytka, poprzez przedmioty kon­sumpcyjne, pozbawiona refleksji, głębszego przeżycia, za to bardzo zachłanna. Czyni ona człowieka pustym, wiecznie nienasyconym, który ugania się za kolejnymi błyskot­kami.

Jednocześnie w tej scenie znajdujemy wytłumaczenie bierności Bohatera-klaskał, zawiódł się, a więc postanowił więcej się nie angażować. Najwięcej niezatartych wspomnień, urazów, dręczących świadomość Bohatera, związanych jest z wojną. Na­leży on bowiem do pokolenia 1920 r. Urazy wojenne tkwią głęboko, rany nie zabli­źniły się jeszcze. Sam mówi o sobie, że jest "uwalany w błocie i krwi ". Nawroty wojennych wspomnień, związane z tym wyrzuty sumienia są jedną z przyczyn wybra­nia przez Bohatera postawy "leżenia ". Po wojnie, jak wiemy, klaskał, dawał przyzwo­lenie przywódcom, teraz nie ma ochoty na działanie, stracił zapał do życia, nie ma celu, poglądów, własnej filozofii. Pozbawiony jest uczuć, wiary, ideałów, wartości, pragnień. Czuje wyraźną barierę pokoleniową ale i zwyczajną obcość między ludźmi. Bohater prezentuje rozbitą osobowość człowieka współczesnego, w której dominują wspomnienia wojenne i poczucie winy, paraliżujące działanie i chęć życia.

Literatura naszych czasów ma też bohatera pozytywnego. Jest nim wzór, ideał stworzony przez Z. Herberta w poetyckim tomie Pan Cogito Pan Cogito to współczesny człowiek myślący. Jest to niewątpliwie inteligent, który stara się robić użytek ze swojego rozumu. Chce zachować prawo do myślenia, pragnie poddawać ocenie otaczający go świat. Nie ulega stereotypom, pragnie myśleć twórczo i samo­dzielnie (Pan Cogito a ruch myśli). Myślenie stawia go w trudnej sytuacji: nie może on zaakceptować otaczającej go rzeczywistości, musi więc zdecydować się na wybór postawy wobec niej. Pan Cogito wybiera najtrudniejszą z postaw: .,postawę wyprostowaną ", wybiera obronę godności w imię tradycyjnych wartości, postawę heroiczną, trudną, wymagającą odwagi i hartu, dlatego jest ideałem. Wiersz Przesłanie Pana Cogito zawiera Dekalog Pana Cogito. Pragnie on podążać drogą, którą wytyczyli wielcy przodkowie, pragnie swym życiem "dać świadectwo". Nawołuje do odwagi w obronie "poniżonych i bitych" oraz pogardy ,.dla szpiclów katów tchórzy". Ostrze­ga przed dumą, oschłością, serca, wzywa do miłowania świata i do czujności. Zaleca powtarzanie ,.starych zaklęć ludzkości "wielkich słów", z których można odczytać, co to jest prawda i dobro. Światłem swego rozumu Pan Cogito rozjaśnia różne sfery, np. piekła artystów w prozie poetyckiej pt. Co myśli Pan Cogito o piekle. Wypowiada to sąd, że piekłem dla artystów jest mecenat tyrana, który wprawdzie zapewnia im wszystko, " spokój, dobre wyżywienie ", ale izoluje od życia i dyktuje, co i jak mają pisać. Człowiek myślący staje czasem przed trudnymi wyborami. Tak jest w wierszu Pan Cogito - powrót, gdzie bohater zastanawia się czy wrócić "na kamienne łono ojczyzny", wiedząc że zastanie tam zasieki z drutu kolczastego, strach i nieszczęścia, czy też zostać w lepszym, ale obcym świecie, dręczony wieczną tęsknotą. Dylematy Pana Cogito to problemy emigrantów wszystkich czasów. Wybrałam postać Pana Co­gito, bo jest ona piękna. Może stanowić wzór dla ludzi każdej epoki. To bardzo do­brze, że w okrutnym XX w. powstała tak wspaniała postać literacka.

III. WNIOSKI: Na wstępie stwierdziłam, że każda epoka szuka swojego bohatera. Czy go znajduje - to inna sprawa. Czy przedstawione wyżej postacie mogą być boha­terami naszego wieku? Myślę, że tak. Żadna z nich jako jedyna nie jest takim boha­terem, ale wszystkie razem - tak. Chciałabym zwrócić jeszcze uwagę, że bohaterowie XX w. są na ogół zwyczajnymi, przeciętnymi ludźmi, nie wyjątkowymi jednostkami jak w poprzednich wiekach. Współcześni pisarze śledzą losy zwykłych ludzi i szukają w nich wyjątkowości, niepowtarzalności. W tej galerii bohaterów Pan Cogito wyróż­nia się jako piękny wzór, ideał.

---