FINANSE

23.09.2001

Finanse badają zjawiska związane z przepływem pieniądza.

Finanse to ogół zjawisk związanych z tworzeniem pieniądza oraz przepływem, gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych.

Pieniądz we współczesnej gospodarce przyjmuje 3 formy:

1. gotówkową

2. bezgotówkową - nie posiada postaci materialnej a występuje wyłącznie w formie zapisu rachunkowego.

3. elektryczną - zapis elektroniczny.

Obecnie obserwujemy proces dematerializacji pieniądza czyli zaniku pieniądza gotówkowego. W 1971 r. - ostatni kraj odszedł od złota - były to Stany Zjednoczone.

Wartość pieniądza jest to umowa społeczna zawarta między instytucjami państwowymi a społeczeństwem.

Funkcje pieniądza:

1. środek płatniczy - zwalnia nas z wszelkiego typu zobowiązań,

2. tezauryzacyjna,

3. środek wymiany T-P-T,

4. miernik wartości.

Pojęcia podstawowe:

1. zasób finansowy - to zgromadzenie określonej wartości pieniądza (realnej lub nominalnej) przez konkretny podmiot; wyróżnia się zasób transakcyjny i oszczędnościowy,

2. transakcja finansowa - pojedynczy akt lub operacja gospodarcza (np. kupna, sprzedaży, zapłaty) w którym występuje jednorazowy przepływ pieniądza.

Cechy transakcji:

• nie dokonują zmian wartości netto w majątku u podmiotów w nich uczestniczących,

• operacje te odnoszą się do zmian mierzy różnymi kategoriami wierzytelności i długów.

3. ogół transakcji wyznacza strumień finansowy przez który należy rozumieć przepływ wartości pieniężnych pomiędzy podmiotami w danym czasie. Każdy strumień składa się z 3 elementów:

• zasobu wartości,

• ruchu,

• czasu w jakim jest dokonywany.

4. ogół strumieni finansowych tworzy wraz z zasobami finansowymi strukturę finansową gospodarki narodowej,

5. majątek finansowy - to ogół wszelkich zasobów finansowych. Charakterystyczną jego cechą jest analny charakter, to oznacza, że wszelkie jego elementy mają dwóch właścicieli o różnym charakterze ekonomicznym. Jeden jest wierzycielem drugi natomiast dłużnikiem.

6. Gospodarka finansowa obejmuje ogół czynności przy tworzeniu, gospodarowaniu i zwydatkowaniu zasobów pieniężnych. Jest ona pojęciem szerszym od finansów, gdyż dotyczy następujących zakresów działania:

• przygotowanie operacji pieniężnych,

• ewidencję i ocenę zdarzeń pieniężnych i podejmowanie w przyszłości działań w celu korekty niedociągnięć.

7. polityka finansowa - jest to świadome oddziaływanie poprzez zjawiska finansowe na procesy gospodarcze w celu realizacji określonych korzyści. Ze względu na podmioty ją realizujące wyróżniamy następujące jej rodzaje:

• międzynarodowa,

• państwowa,

• przedsiębiorstw, banków, instytucji finansowych

Klasyfikacja zjawisk finansowych:

1. klasyfikacja fin - dokonuje podziału poszczególnych elementów strumieni finansowych ze względu na ich charakter. Pozwala przy tym wyodrębnić określone kategorie zdarzeń pieniężnych bez względu na biorące udział w nich podmioty,

2. przychody i wydatki ekwiwalentu inaczej określane mianem rynkowym

Podstawową cechą strumieni pieniężnych ekwiwalentnych jest występowanie świadczenia wzajemnego występującego pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w danym akcie rynkowym np. transakcja.

Zjawiska te związane są z przychodami i wydatkami realnymi. Można więc stwierdzić, że przepływowi pieniądza towarzyszy ruch dóbr i usług w warunkach gospodarki rynkowej, większość tych zjawisk regulowana jest przez procesy rynkowe. Innym ich elementem jest dobrowolność.

Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne - inaczej określane mianem transferu. Podstawową ich cechą jest brak wzajemnego świadczenia między podmiotami uczestniczącymi w danym zdarzeniu finansowym. W tym przypadku przepływowi środków pieniężnych nie towarzyszy przepływ dóbr i usług.

Wyróżnia się 2 rodzaje strumieni pieniężnych redystrybucyjnych:

1. o charakterze budżetowym - cecha charakterystyczna to ich przymusowy charakter na rzecz sektora finansów publicznych. Zalicza się tutaj podatki, opłaty, składki na ZUS. Innym elementem jest transfer pieniędzy z budżetu na rzecz innych podmiotów: subwencje czy dotacje. Podlegają one regulacji ustawowej a nie mechanizmowi rynkowemu,

2. o charakterze poza budżetowym - występują one na styku sektora realnego i instytucji finansowych. Cecha charakterystyczna: wykorzystywanie zgromadzonych zasobów pieniężnych nie na konsumpcję czy inwestycje, ale na lokowanie ich w formie np. depozytów bankowych. Należy zaliczyć tu także różnego rodzaju darowizny, ofiary, datki na rzecz instytucji...

Przychody i wydatki pieniężne kredytowe - dot. wyłącznie strumieni pieniężnych kredytowych występujących w systemie bankowym. Wydatki kredytowe występują w trakcie spłaty wcześniej zaciągniętych kredytów.

Znamiennym jest fakt, że w tych strumieniach finansowych nie występuje druga strona czyli bank. Wynika to z faktu, że dla banku udzielanie kredytu nie stanowi w praktyce.. Relacja powodowana jest tym, że bank w celu udzielania kredytu nie uruchamia swoich zasobów pieniężnych lecz kreuje nowy pieniądz bezgotówkowy. Spłata kredytu przez biorcę nie powiększa zasobów gotówkowych banku gdyż jest on likwidowany, czyli kreacja kredytu oznacza tylko zapisanie określonej kwoty na rachunku bankowym klienta, natomiast spłata oznacza wymazanie tego zapisu.

Wyróżniamy instytucje finansowe: bankowe i pozabankowe.

Funkcje kredytów:

1. emisyjna związana z kreacją pieniądza bezgotówkowego,

2. dochodowa - rozpatruje się ją w dwóch przekrojach:

• makroekonomicznym - występuje wówczas gdy suma udzielonych kredytów przekracza sumę spłat w skali całej gospodarki narodu,

• mikroekonomicznym - każde udzielenie kredytu jest dla jego biorcy dochodem,

3. kontrolna - dotyczy możliwości oddziaływania na biorcę oraz kontrolowanie jego gospodarki.

07.10.2001

Klasyfikacja podmiotowa zjawisk finansowych

Klasyfikacja podmiotowa grupuje poszczególne jednostki funkcjonujące w gospodarce za względu na ich specyficzne zachowania w zakresie pozyskiwania, gromadzenia i wydatkowania zasobów pieniężnych.

Ze względu na te cechy wyróżniamy następujące elementy:

1. finanse gospodarstw domowych - dochody: z pracy, kapitał, transfery socjalne (zasiłki), dochody o charakterze zwrotnym (kredyty i pożyczki), wydatki: bieżąca konsumpcja, daniny publiczne (podatki), spłaty kredytów oraz oszczędności,

2. finanse przedsiębiorstw - dochody: z bieżącej działalności (sprzedaż dóbr i usług), dochody zwrotne (kredyty, pożyczki) oraz transfery pieniężne (subwencje, dotacje), wydatki: koszty bieżącej działalności, spłata kredytów i pożyczek, daniny publiczne,

3. finanse banków i innych instytucji kredytowo - depozytowych - dochód: o charakterze zwrotnym (lokaty, depozyty), bezzwrotne (prowizje), wydatki: udzielanie pożyczek i kredytów, prowizje, daniny publiczne,

4. finanse ubezpieczeń - obejmują zjawiska związane z gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych przez instytucje ubezpieczeniowe o charakterze komercyjnym (nie zaliczamy ZUS - u) - dochody: składki, zyski z lokowania zasobów pieniężnych, wydatki: wypłaty odszkodowań, prewencja (zapobieganie), daniny publiczne,

5. finanse publiczne - to ogół zjawisk związanych z gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych przez finanse publiczne - dochody: daniny publiczne (98%), dochody komercyjne z majątku publicznego (leasing, wydzierżawienie), wydatki: koszty funkcjonowania sektora publicznego

Różnice między finansami publicznymi a prywatnymi:

1. finanse prywatne regulowane są przez ogólne akty prawne często nie mające charakteru przymusu. W zakresie finansów publicznych natomiast występują akty prawne, które w sposób szczegółowy opisują zachowanie poszczególnych jednostek oraz mają charakter przymusu (np. ustawy podatkowe),

2. finanse publiczne, których gestorem jest sektor publiczny mają w praktyce zapewnione dochody a nie spoczywa na nich przymus wydatkowania; prywatne: sytuacja odwrotna,

3. finanse realizowane są w pieniądzu - decyduje sektor publiczny,

4. sektor finansów publicznych jest nieporównywalny do jakichkolwiek jednostek sektora prywatnego, dlatego zmiany w nich zachodzące w znacznym stopniu kształtują proces gospodarczy

Dobro prywatne to takie, które przypisuje się konkretnemu właścicielowi i na zasadzie wyłączności zaspokaja jego potrzeby.

Kryteria pozwalające wyróżnić dobro publiczne:

1. użyteczność - wg niego dobro publiczne zaspokaja potrzeby wielu jednostek nie ograniczając przy tym dostępu innym,

2. kryterium finansowania - dobro publiczne jest finansowane z funduszy publicznych dlatego dostęp do niego jest bezpłatny albo częściowo odpłatny.

Cechy dobra publicznego:

1. iluzoryczna bezpłatność (nie ponosimy kosztów użytkowania) - często prowadzi ona do niegospodarności, marnotrawstwa i nadużyć,

2. dobro publiczne i jego konsumpcja stoi w sprzeczności do dobra prywatnego poprzez ograniczanie funduszy prywatnych,

3. konsumpcja dobra publicznego ma charakter przymusowy ograniczając w ten sposób wolność wyboru jednostki,

4. dobro publiczne prowadzi do sprzeczności z zasadami efektywności gospodarowania osłabiając jednocześnie motywację do pracy

Wykres użyteczności dobra publicznego czystego:

Użyteczność dobra społecznego:

Dla ludzi zamożnych ona się kiedyś przetnie: wraz ze wzrostem dochodu użyteczność maleje

Sektor finansów publicznych - jest to ta część gospodarki narodowej na którą składają się rządowe i samorządowe jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej oraz państwowe fundusze celowe.

Cechy wyróżniające sektor publiczny:

1. wielkość i strukturę jego wydatków w ujęciu zbiorczym ustalają organy przedstawicielskie (Sejm, Rady Jednostek Samorządu Terytorialnego) Organy te dokonują także kontroli bieżącej i w oparciu o nie udzielają absolutorium,

2. podstawowym źródłem finansowania sektora publicznego są wpływy z opłat publiczno - prawnych czyli obowiązkowo świadczonych danin pieniężnych,

3. sektor publiczny stanowi w praktyce instytucjonalne i organizacyjne odzwierciedlenie finansów publicznych. ,

Różnice w zakresie finansów publicznych i sektora publicznego:

1. służba wojskowa,

2. szarwark - podatek rzeczowy,

3. pełnienie honorowo funkcji dyplomatycznych

Zjawiska pieniężne - składki pieniężne mające charakter obowiązkowy o związanych z przynależnością określonych zawodów lub czynności.

17.11.2001

Sektor publiczny nie jest zbiorem jednakowo zorganizowanych jednostek. Prawo polskie dopuszcza funkcjonowanie następujących form:

1. jednostki budżetowe - zorganizowana wg. zasady budżetowania brutto tzn wszystkie wydatki pokrywa ze środków pochodzących z budżetu natomiast ewentualne dochody przekazuje do tego budżetu,

2. formy pomocnicze działające w oparciu o regulację gospodarki pozabudżetowej. Przybiera następujące formy:

• zakład budżetowy jest to wyodrębniona organizacyjnie i rachunkowo jednostka sektora publicznego, która koszty własnej działalności może pokryć z osiąganych przychodów natomiast ewentualną nadwyżkę środków obrotowych musi przekazać do budżetu,

• gospodarstwo pomocnicze - wyodrębniona rachunkowo i organizacyjnie część jednostki budżetowej, która koszty swojego funkcjonowania pokrywa.................................Ewentualną nadwyżkę w 50% przekazuje do budżetu, 50% pozostaje w jednostce,

• środek specjalny - określona działalność prowadzona w ramach jednostki budżetowej bez wyodrębnienia organizacyjnego ale z wyodrębnieniem rachunkowym. Wszystkie osiągnięte przychody pozostają w jednostce budżetowej,

3. inną formą organizacyjną są państwowe fundusze celowe. Tworzone są one na zasadach wyodrębnienia z budżetu państwa określonych źródeł dochodów oraz zadań w oparciu o ustawę jako akt prawny.

Cechy funduszu celowego:

1. posiadanie określonych źródeł dochodów publicznych,

2. może być zasilany środkami z budżetu państwa,

3. posiada określone cele i zadania,

4. fundusze te łamią wiele zasad przyjętych w organizacji finansów publicznych stając się częstym elementem niegospodarności lub nadużyć.

Państwowe fundusze celowe możemy podzielić na 2 grupy:

1. do której zaliczamy takie fundusze, które w sposób ciągły zasilane są z budżetu państwa,

• FUS,

• Fundusz Pracy (aktywne i pasywne rodzaje walki z bezrobociem),

• Państwowy Fundusz Kombatantów (nie ma własnych źródeł dochodu, 100% z państwa),

• Fundusz Alimentacyjny w 100% pokrywany z budżetu państwa

• Fundusz Ubezpieczeń,

• Fundusz Administracyjny związany z funkcjonowaniem KRUS - u

2. opiera się przede wszystkim na własnych źródłach dochodu natomiast z budżetu zasilana jest sporadycznie

• Państwowy Fundusz Rehabilitacyjny Osób Niepełnosprawnych (składki płacą zakłady pracy 3%,

• Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych,

• Fundusz z Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym,

• Fundusz Gwarantowanych Świadczeń pracowniczych,

• Państwowy Fundusz Ochrony Środowiska,

• Fundusz Kościelny,

Pogranicze funduszy celowych - to instytucje funkcjonujące na zasadach państwowych funduszy celowych, jednak nie zostały do nich zakwalifikowane w sposób finalny np. prawny. Mają jednak niewątpliwie charakter publiczny tzn przynajmniej część dochodów to daniny publiczne np. Fundusz Leśny, Agencje Rynku Rolnego, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy.

Budżet należy rozpatrywać w 3 ujęciach:

1. jako plan finansowy państwa czyli zestawienie dochodów i wydatków sektora publicznego lub jego wyodrębnionych części na okres roku,

2. to program gospodarczy rządu obejmujący najważniejsze założenia polityki ekonomicznej,

3. to najważniejszy akt prawny czyli ustawa.

Tryb ustalania budżetu:

1. do 15.06. roku poprzedzającego minister finansów musi przedstawić podstawowe założenia budżetu,

2. do 15.09 musi przekazać projekt pod obrady Rady Ministrów,

3. do 30.09. premier musi przekazać do Sejmu zatwierdzony przez radę projekt budżetu,

4. Sejm uchwala ją w formie ustawy,

5. Trafia do Senatu,

6. Do Prezydenta, on może go skierować do Trybunału Konstytucyjnego, zawetować lub podpisać.

02.12.2001 r.

Istota budżetu zostanie ustalona poprzez elementy budżetu. Wyróżnia się 3 podstawowe i 2 dodatkowe elementy budżetu (ustawa o finansach publicznych z 98 roku):

1. Plan dochodów zawiera zestawienie wszystkich dochodów z podziałem ze względu na ich rodzaje. Nie jest najważniejszy, ponieważ o ostatecznej wielkości dochodów publicznych decydują inne akty prawne ( np. ustawy podatkowe). Powoduje to, że ten element ma wyłącznie charakter szacunkowy.

2. Plan wydatków - stanowi on podstawę do upoważnienia dla organów wykonujących budżet do przeznaczenia określonych kwot na zamieszczonych w budżecie celów. Zgodnie z art. 27 ustawy o finansach publicznych zmniejszona kwota po stronie wydatków faktycznie stanowi limit.

3. Wynik budżetowy - to rozliczenie ewentualnych różnic między planowanymi dochodami i wydatkami. Może osiągać nadwyżkę budżetową lub niedobór powszechnie zwany deficytem budżetowym.

Klasyczny cykl koniunkturalny

Poziom budżetu zrównoważony w stosunku do PKB, wydatki = dochodom.

1. gdy mamy wzrost gospodarczy to podnosimy podatki i wtedy poziom budżetu ma nadwyżkę,

2. gdy jest załamanie państwo wydaje więcej niż ma dochodów,

3. deficyt budżetowy powinien być pokryty z przeszłych lub przyszłych nadwyżek.

Deficyt budżetowy w Polsce nie może przekroczyć 3% PKB bo tyle przyjęła UE budując wspólny rynek walutowy.

Istota budżetu leży w WF - olbrzymia ilość pieniędzy w ręku 1 człowieka. Z punktu widzenia finansów publicznych Minister Finansów może przystąpić do wykonania budżetu.

Repudiacja - sektor publiczny jako jedyny może odmówić spłaty pożyczki.

Sposoby finansowania deficytu budżetowego:

1. pozostałości dochodów z lat poprzednich (czasami nadwyżka) przeznaczone np. na służbę zdrowia,

2. niedoszacowanie dochodów budżetu (gdy mamy wyższe dochody niż planowaliśmy - wolne środki),

3. wykorzystanie środków ze spłat pożyczek udzielonych z budżetu, budżet może udzielać kredytów i pożyczek (od kilku lat kredytuje ZUS).

Zaciąganie długu publicznego

Dług publiczny - są to zobowiązania Skarbu Państwa oraz Jednostek Samorządu Terytorialnego zaciągnięte w przeszłości.

Dług publiczny zewnętrzny - nie ulega przedawnieniu; wewnętrzny - ulega; u nas dokonywana jest zamiana długu zewnętrznego na wewnętrzny.

W Polsce poza podziałem na dług zewnętrzny i wewnętrzny Ustawa o Finansach publicznych wprowadziła następujące 2 rodzaje:

1. państwowy dług publiczny - jest pojęciem szerszym, odpowiedzialność za dług ponoszą nie ci którzy go zaciągnęli, wysokość długu publicznego ustala Konstytucja i Ustawa; może wynieść 60% PKB, obecnie jest poniżej 50%.

2. dług skarbu państwa - faktycznie zaciągnięty przez rząd

Sposoby finansowania długu publicznego:

1. emisja skarbowych papierów wartościowych,

2. zaciąganie kredytu w banku krajowym ( w Polsce NB nie może finansować deficytu budżetowego a jest instytucją do tego powołaną),

3. zaciąganie kredytów i pożyczek za granicą: zobowiązania zagraniczne

• publiczne,

• prywatne - klub londyński.

Dwa dalsze elementy budżetu:

4. Plan przychodów budżetu - zalicza się do niego środki zasilające budżet, które nie są ujęte w planie dochodów ze względu na swój charakter np. zaciąganie długu publicznego, pozostałości z budżetów poprzednich,

5. Plan rozchodów - są to wydatki związane przede wszystkim ze spłatą zobowiązań (długu publicznego).

Funkcje budżetu - zakłócenia jakie powoduje budżet w gospodarce:

1. funkcje ekonomiczne:

1. redystrybucyjna - są to zmiany jakie wywołują dochody: wydatki budżetu w pierwotnie ukształtowanych dochodach indywidualnych; realizuje się ją poprzez progresję w podatku, ale największe koszty ponoszą ludzie, którzy są w I progu podatkowym,

2. stabilizacyjna - jest to wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do kształtowania przebiegu zjawisk gospodarczych (stabilizowania procesu rozwoju),

3. alokacyjna - związana jest ze zmianą rozmieszczenia czynników wytworzonych w gospodarce narodowej, realizowana jest w sposób bezpośredni - sektor publiczny, oraz pośredni - sektor prywatny.

2. Funkcja fiskalna - celem istnienia budżetu jest dostarczenie środków niezbędnych do pokrycia wydatków publicznych.

3. Funkcja bodźcowa - nakłanianie jednostek i podmiotów gospodarczych do określonych zachowań zgodnych z tendencjami państwa.

4. Funkcja kredytowa - budżet może udzielać pożyczek, kredytów oraz gwarancji.

5. Funkcje kontrolne:

• analityczna - poprzez wysokość dochodów i wydatków, dokonuje się oceny stanu kondycji gospodarki narodowej,

• koordynacyjna - związana jest z usprawnieniem funkcjonowania sektora publicznego.

6. Funkcje polityczne:

• ustrojowa - każdy budżet służy ochronie istniejącego ustroju,

• demokratyczna - jest wykorzystywany jako element pobudzenia aktywności społeczeństwa w zakresie życia społecznego.

Cechy budżetu - to postulaty wysuwane w stosunku do budżetu w celu nadania mu racjonalnego charakteru. Najczęściej przyjmują one formę zasad budżetu czyli różnego rodzaju uregulowań programowych - mają one charakter ponad ustrojowy.

Zasady budżetowe:

1. zasada uprzedniości - zgodnie z jej zapisem budżet powinien być uchwalony przed rokiem w którym ma obowiązywać ( na rok 2001 budżet został uchwalony 21 stycznia - została złamana zasada). Ponieważ ta zasada nie jest dotrzymywana dlatego wprowadzono pojęcie okresu przejściowego t.j. czasu w którym jeszcze nie ma uchwalonego budżetu, a rok budżetowy już trwa. W polskim prawie przewiduje się następujące rozwiązania:

1. prowizorium budżetowe - to skrócona tymczasowa ustawa budżetowa, która dopuszcza realizację podstawowych dochodów i wydatków; także to rozwiązanie mogą stosować jednostki samorządu terytorialnego, ale tylko w sytuacji gdy ma ono zastosowanie do budżetu centralnego,

2. prerogacja budżetu - przedłużenie ważności budżetu z roku poprzedniego, rozwiązanie to stosujemy w sytuacji niemożności uchwalenia nowego budżetu. Podstawowym założeniem jest kształtowanie się głównego makroekonomicznego wskaźnika na podobnym poziomie jak w roku poprzednim,

3. upoważnienie rządu do dokonywania niezbędnych wydatków w okresie przejściowym np. wojska, policji, słuzby zdrowia; wydatki te nie powinny przekraczać dochodu,

4. prowadzenie gospodarki budżetu w oparciu o jego projekt.

2. Zasada zupełności - wg niej wszelkie dochody oraz wydatki budżetu państwa powinny być ujęte oddzielnie w budżecie (budżetowanie brutto) stosuje się odstępstwa w stosunku do jednostek sektora publicznego prowadzących dziełalność komercyjną; one dokonują rozliczeń z budżetem w oparciu o stan salda (budżetowanie netto).

3. Zasada jedności budżetu - mówi ona o tym że wszelkie dochody i wydatki sektora publicznego powinny zostać ujęte w jednym budżecie zgodnie z wymogiem fiskalnej jedności; zasada ta służy kompleksowej ocenie gospodarki finansowej państwa. Przyjmuje 2 postaci.

Formy dochodów budżetowych

Dochody dzielimy na:

1. zwrotne - takie które trzeba zwrócić (kredyt, pożyczka. Emisja papierów wartościowych),

2. niezwrotne - podatki i opłaty, cła, dochody z majątku (dzierżawy, wypożyczenia) oraz inne np. kary, grzywny, spadki, darowizny.

Podatek jako podstawowe źródło zasilania budżetu

Podatek - to świadczenie pieniężne przymusowe, bezzwrotne, nieekwiwalentne, nakładane przez państwo, samorząd terytorialny, powinien on uwzględniać zdolności repartycyjne podatników.

W realiach polskich podatek może nakładać wyłącznie Sejm w drodze ustawy. Wyjątkiem jest samo opodatkowanie wspólnot lokalnych w drodze referendum.

Zdolność repartycyjna - to zdolność do tworzenia możliwości płacenia w okresach przyszłych podatków przynajmniej w tej samej wysokości.

Elementy podatku - jest to zbiór logicznie uporządkowanych części stanowiących jedną całość:

1. podmiot podatku - to osoba prawna lub fizyczna na której spoczywa obowiązek podatkowy; czasami występuje jeszcze płatnik, kiedy następuje rozdzielenie płacenia od obowiązku podatkowego np. podatek dochodowy od osób fizycznych - mamy wtedy do czynienia z tzw. pobraniem u źródła.

2. Przedmiot podatku - to zjawisko z którym łączy się obowiązek opłacenia podatku; zalicza się: dochód, grunt, kapitał, lokal, darowizna.

3. Podstawa opodatkowania - jest to wartościowo lub ilościowo określona konkretna wielkość przedmiotu podatku służąca do określenia jego wysokości.

4. Stawka podatkowa - jest to wyrażona w % lub w kwocie wielkość określająca wysokość podatku, jaką pobiera się od danej podstawy opodatkowania. Wyróżniamy następujące rodzaje stawek podatkowych:

• stała - wysokość podatku nie zależy od podstawy opodatkowania i jest stała; w Polsce jest to ryczałt lub uproszczona stawka podatku dochodowego.

• stawka proporcjonalna - wyraża stały stosunek do podstawy opodatkowania, zazwyczaj ma charakter procentowy,

• stawka progresywna - charakteryzuje się tym, że tempo wzrostu dochodu z tytułu podatku jest szybsze niż podstawy opodatkowania, w polsce jest to podatek dochodowy od osób fizycznych; progresja globalna, progresja zimna - zamraża się progi podatkowe.

Zasady podatkowe - to postulaty doktrynalne wysuwane pod adresem systemu podatkowego w celu nadania mu racjonalnego charakteru.

System podatkowy - to zbiór podatków logicznie uporządkowanych oraz aktów prawnych które regulują ich funkcjonowanie.

Obecnie funkcjonuje wiele zasad podatkowych uzależnionych od przyjętych rozwiązań ustrojowych. Cechą charakterystyczną ewolucji w tych zasadach jest przejście do obrony podatnika (zasady klasyczne) do ochrony dochodów budżetu.

Zasady podatkowe klasyczne (Smith):

1. Zasada równości - mówi ona że każdy ma być opodatkowany stosownie do wysokości dochodu, wartości majątku itp.

2. Zasada pewności - wg niej każdy podatnik powinien mieć możliwość poznania ciążących na nim podatków, a co ważniejsze ich zrozumienia.

3. Zasada dogodności - pobór podatku wg niej powinien następować w czasie i w sposób dogodny dla podatnika np. podatek rolny.

4. Zasada taniości - koszt i wymiar podatku powinny być możliwie najniższe w stosunku do wysokości wpływu osiągniętego z ich tytułu.

Cel podatku:

1. fiskalny - dostarczenie dochodów do budżetu na pokrycie jego wydatków. Dopuszcza się obecnie inne cele jednak w sytuacji kiedy nie kolidują z celem podstawowym np. cel społeczny oddziałowuje na społeczeństwo w celu zamiany jego struktury zamożności.

2. gospodarczy - związany jest z wykorzystaniem podatków do kształtowania zjawisk gospodarczych. W gospodarce narodowej w sposób całościowy lub selektywny np. próba wprowadzenia podatku importowego w kraju.

3. I inne np. kulturalne, militarne, ekologiczne; wszystkie te cele mają charakter uzupełniający w stosunku do podstawowego.

Granice opodatkowania

Krzywa Laffera

Każdemu dochodowi poza jednym wyjątkiem odpowiadają 2 stawki podatkowe. Max to optimum do którego dążymy. Krzywa ma zastosowanie tylko teoretyczne bo w rzeczywistości nie możemy jej zweryfikować.

Interpretacja

Stopa podatkowa wraz ze wzrostem przynosi coraz niższe dochody, po przekroczeniu punktu max wywołuje zjawisko obniżenia się dochodów z tego tytułu do budżetu. Potwierdza to także krzywa Laffera.

Klasyfikacja podatków

W teorii jak i w praktyce stosuje się wiele podziałów podatków. Do najbardziej znanych zalicza się poniższe klasyfikacje:

1. ze względu na fazy tworzenia i podziału dochodu narodowego:

• podatki przychodowe - dotyczą one potencjalnych możliwości osiągnięcia przychodu z działalności gospodarczej np. podatek przemysłowy, rolny, od kapitału itp.,

• podatki dochodowe - dotyczą one konkretnego dochodu jaki wystąpił w gospodarce np. podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek od spółek.

• podatki od dochodu wydatkowanego - przedmiotem opodatkowania jest tylko ta część dochodu, która przeznaczona jest na konsumpcję np. w Polsce jest to akcyza,

• podatki majątkowe - przedmiotem opodatkowania są składniki majątku np. podatek od nieruchomości, spadków i darowizn.

2. Ze względu na uwzględnienie cech osobistych podatnika:

• podatki podmiotowe (osobiste) - uwzględniają one w swojej konstrukcji zdolności płatnicze podatnika zawierając przy tym elementy socjalne np. podatek dochodowy od osób fizycznych,

• podatki rzeczowe - nakładane na czynności lub rzeczy nie uwzględniając przy tym sytuacji majątkowej podatnika np. podatki obrotowe, rolne itp.

3. Ze względu na stosunek podatku do podmiotu oraz dochodu - jest to najbardziej rozpowszechniona klasyfikacja:

• podatki pośrednie,

• podatki bezpośrednie - ich wysokość jak i fakt płacenia zależne są od wysokości dochodu uzyskiwanego przez podmiot, są to wszystkie podatki dochodowe.

4. Ze względu na szczebel administracji państwowej pobierającej podatki:

• podatki centralne - stanowią wyłączny dochód budżetu państwa, w warunkach polskich są to podatki dochodowe, obrotowe, cła itp.,

• podatki samorządowe - stanowią dochód jednostek samorządu terytorialnego. Zalicza się tutaj podatek od nieruchomości, rolny, leśny, od czynności cywilno - prawnych, od środków transportu.

Cło należy traktować jako formę podatku jednak ze względu na miejsce jego nakładania (granica celna państwa) oraz cele należy traktować go jako autonomiczny dochód budżetu. Obecnie znaczenie ceł jako źródła zasilania bnudżetu państwa uległa ograniczeniu.

Cele cła:

• ochrona własnego rynku,

• zwiększenie zatrudnienia,

• dyskryminacje polityczne,

• fiskalne.

Dochody zwrotne - pożyczka publiczna - jest rodzajem nadzwyczajnego dochodu państwa polegającym na dobrowolnym udostępnieniu środków pieniężnych, które po określonym czasie winny zostać zwrócone pożyczkodawcy wraz z odsetkami. Ma ona charakter:

• pieniężny,

• ogólny,

• umowny,

• odpłatny,

• zwrotny.

Podatek a pożyczka

W teorii i w praktyce funkcjonują różne poglądy dotyczące zestawienia pozyczki i podatku.

Wg zasadniczych zalicza się:

• klasyczna teoria przeciwstawiająca pożyczkę podatkowi. Wg niej państwo powinno w dużym zakresie zastępować podatki pożyczką gdyż ona jest bardziej efektywna i podlega zwrotowi,

• powszechna teoria asymilacji pożyczki i podatku - wg tej teorii nie ma żadnej zasadniczej różnicy między pożyczką a podatkiem gdyż nie ma równości między państwem a obywatelem. Także w umowie pożyczki państwo może zmienić jej warunki przez: konsolidacje (zamiana starej na nową); może konwertować (zmieniać warunki zakupu); repudiacja (odmowa wykupu).

Wydatki publiczne ponoszone są na realizację zadań publicznych w celu zaspokojenia potrzeb zbiorowych jak i indywidualnych.

Cechy wydatków publicznych:

1. nieuchronność czyli konieczność ich realizacji bez względu na sytuację ekonomiczną państwa,

2. arbitralność decyzji przy ich podejmowaniu wynika z faktu subiektywnego określania warunków ich realizacji przez urzędników,

3. niebezpieczeństwo marnotrawstwa, korupcji itp. Wypychanie zasobów prywatnych.

Prawo Wagnera - wg niego następuje nieuchronny wzrost ilościowy wydatków publicznych. Do przyczyn zalicza się:

• wzrost zamożności w społeczeństwie,

• przemiany cywilizacyjne,

• zmiany demograficzne,

• koszty świadczeń publicznych,

• proces urbanizacji.

Rodzaje wydatków:

1. związane z funkcjami państwa

• klasyczne: obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości, szkolnictwo, administracja publiczna,

• socjalne - związane z państwem opiekuńczym przybierają postać transferów socjalnych,

• ekonomiczne - wynikają z faktu funkcjonowania państwa jako podmiotu gospodarczego oraz chęci kształtowania koniunktury gospodarczej.

2. ze względu na zawartość (przedmiot):

• realne - następuje rzeczywiste wydatkowanie pieniędzy,

• transferowe - polegają na przepływie pieniądza i mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny.

3. ze względu na przeznaczenie:

• wydatki bieżące - płace,

• wydatki majątkowe - inwestycje

4. ze względu na charakter:

• stale (sztywne) - muszą być realizowane bez względu na sytuację, wzrost ich udziału świadczy o kryzysie finansów publicznych,

• zmienne - charakteryzują się tym że mogą być kształtowane zgodnie z sytuacją ekonomiczną kraju.

Kategorie wydatków publicznych:

1. osobowe - wynikają z faktu, że państwo musi posługiwać się personelem; może ono mieć charakter przymusowy (służba wojskowa), honorowy (funkcje społeczne) i rynkowy (wynajmujemy firmę i za to płacimy jej osobowo).

2. Rzeczowe - związane z zakupem określonych dóbr i usług:

• na rzecz gospodarstw domowych - jest to związane z koniecznością realizacji zabezpieczenia socjalnego, które realizowane jest wg następujących zasad:

1. zasada subsydiarności - dotyczy finansów a nie władzy,

2. zasada ubezpieczenia, zabezpieczenia i opieki,

3. zasada przymusowo - skutkowa.

Finanse samorządu terytorialnego

W ramach finansów publicznych wyróżnia się element finansów jednostek samorządu terytorialnego. W zależności od przyjętych rozwiązań ustrojowo - systemowych ich samodzielność jest różna. W Polsce zależność ta jest w znacznym stopniu ograniczona a system podziału źródeł dochodów publicznych oparty jest o formułę rozgraniczenia źródeł dochodów oraz formułę udziału podatków tzn. samorząd otrzymuje część podatków centralnych.

W Polsce wyróżniamy 3 rodzaje jednostek samorządu terytorialnego:

• gminy,

• powiaty,

• samorządowe województwa.

Każdy z nich jest jednostką samodzielną tzn. niezależną od innych, posiada określone zadania do realizacji, na ten cel ma także przyznane źródła dochodów.

Gospodarka finansowa JST jest oparta na budżecie przy czym samodzielność wyznaczona jest tutaj przez wielkość dochodów własnych.

Klasyfikacja dochodów JST:

1. dochody własne,

2. udziały w dochodach stanowiących dochody budżetu państwa,

3. transfery z budżetu państwa.

Gmina posiada największą liczbę źródeł dochodów w realiach polskich:

1. dochody własne:

1. podatki lokalne - podatek od nieruchomości

• podatek rolny,

• leśny,

• od środków transportu,

• dochodowy od działalności gospodarczej opłacany w formie karty podatkowej,

• od spadków i darowizn,

• od czynności cywilno - prawnych,

• od psów

2. opłaty

• opłata skarbowa,

• administracyjna (za czynności nie objęte w spisie opłat skarbowych)

• miejscowa )opłata klimatyczna),

• targowa,

• pozostałe opłaty (parkingowe)

3. dochody z majątku (dzierżawy, leasingu, wynajmu itp.)

4. dochody pozostałe (dochody jednostek budżetowych gmin).

2. udziały we wpływach podatkowych stanowiących dochód budżetu państwa

• 27,6% udziału w podatku od osób fizycznych,

• 5% udziału we wpływach z podatku od osób prawnych

3. transfery z budżetu państwa

• subwencja ogólna - otrzymuje ją każda gmina, o jej ostatecznym przeznaczeniu decyduje rada gminy, dzieli się ona na oświatową i rekompensującą,

• dotacja - ma charakter celowy tzn. musi być wykorzystana zgodnie z przeznaczeniem i w trakcie roku budżetowego, mogą być własne i zlecone.

Powiat

1. dochody własne:

• wyłącznie z majątku innych

2. udziały we wpływach podatkowych budżetu

• 1% w podatku od osób fizycznych,

3. transfery z budżetu państwa

• subwencja ogólna: oświatowa, wyrównawcza

• dotacje - t.j. w gminie

Województwo

1. dochody własne - t.j. w powiecie

2. udziały

• 1,5% od osób fizycznych

• 0,5% od osób prawnych

3. transfery - t.j. w powiecie.

---