UKŁAD ODDECHOWY

Dla procesów życiowych organizmu konieczny jest tlen, który pobieramy z powietrza w procesie oddychania.

Narządy, które biorą udział w procesie oddychania, tworzą układ oddechowy). W skład układu odde­chowego wchodzą górne i dolne drogi oddechowe oraz właściwy narząd oddechowy — płuca.

Do dróg oddechowych górnych zaliczamy: jamę nosową i gardło, będące jednocześ­nie składnikiem dróg pokarmowych. Do dróg oddechowych dolnych należą; krtań, tchawica i oskrzela. Drogi oddechowe kończą się w płucach, właściwych narządach oddechowych, w których odbywa się wymiana gazowa.

DROGI ODDECHOWE NOS I JAMA NOSOWA

Nos ma kształt trójściennej piramidy, podstawą zwróconej ku dołowi. Wierz­chołek piramidy tworzy nasada nosa. Leży ona między łukami brwiowymi, oddzielona od gładzizny zagłębieniem. Powierzchnie boczne nosa mają kształt trójkątny; stykając się ze sobą, tworzą one grzbiet nosa. W części górnej powierzchnie te są równe, w czę­ści dolnej są uwypuklone i stanowią skrzydła nosa. Rusztowanie nosa tworzą kości nosowe i chrząstki. Poniżej kości nosowych grzbiet nosa stanowi chrząstka przegrody nosa. Po obu jej stronach znajdują się chrząstki boczne. Górny brzeg każdej z nich łączy się z wolnym brzegiem kości nosowej, brzeg przyśrodkowy zaś — z chrząstką przegrody nosa. W skrzydłach nosa leżą chrząstki skrzydłowe. W ustawionej poziomo podstawie nosa znajdują się otwory, zwane nozdrzami przednimi, które prowadzą do jamy nosowej. Nos pokryty jest skórą, w której znajdują się liczne gruczoły łojowe.

Ze względu na kształt profilu rozróżniamy nos prosty (grecki), nos wypukły (rzymski), nos haczykowaty (semicki) i nos wklęsły (zadarty).

Kształty nosa.są dziedziczone przez potomstwo. Charakterystyka kształtu nosa ma bardzo ważne znaczenie w badaniach antropologicznych.

Jama nosowa podzielona jest na dwie połowy przegrodą nosa. Prze­groda ustawiona w płaszczyźnie strzałkowej zbudowana jest z kości, chrząstki i skóry. W skład części kostnej przegrody nosa wchodzi lemiesz i blaszka pionowa kości sitowej, część chrzestną tworzy chrząstka przegrody nosa. Najbardziej ku przodowi wysunięta część przegrody zbudowana jest ze skóry i nosi nazwę części bło­niastej. Od tyłu jama nosowa łączy się z gardłem przez nozdrza tylne.

Jama nosowa wysłana jest błoną śluzową, pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym; jedynie przedsionek jamy nosowej pokrywa skóra z tkwiącymi w niej krótkimi, grubymi włosami. Błona śluzowa jest silnie unaczyniona i zawiera liczne komórki wydzielające śluz. Zatoki przynosowe wyścielone są błoną podobną do błony śluzowej jamy nosowej.

Błona śluzowa jamy nosowej jest obficie unaczyniona. Najliczniejsze rozgałęzienie naczyń obserwujemy w błonie śluzowej przegrody nosa i stąd najczęściej powstają krwawienia.

Nerwy błony śluzowej nosa należą do I i II gałęzi nerwu trójdzielnego. Ponadto część węchowa zaopatrywana jest przez włókna węchowe dochodzące do nerwów węcho­wych.

Czynnościowo jamę nosową można podzielić na: 1) okolicę węchową i 2) okolicę oddechową.

Okolica węchowa zajmuje górną część jamy nosowej, leżącą między małżowiną nosową górną a przegrodą nosa. W błonie śluzowej okolicy węchowej znajdują się zakończenia nerwów węchowych (p. Narządy zmysłów).

Okolica oddechowa obejmuje pozostałą część jamy nosowej. Przez okolicę odde­chową przechodzi powietrze do dalszych odcinków dróg oddechowych. Powietrze wdy­chane w jamie nosowej zostaje: a) oczyszczone z kurzu, który osiada na wilgotnej błonie śluzowej, b) ogrzane, c) nasycone parą wodną. Dzięki temu powietrze wdychane do płuc nie zanieczyszcza, nie oziębia i nie wysusza dolnych dróg oddechowych i samych płuc.

KRTAŃ

Krtań ma kształt trójściennej piramidy, szerszej u góry, zwężającej się ku dołowi. Zawieszona za pomocą więzadeł i mięśni na kości gnykowej leży na wysokości IV i V kręgu szyjnego. Połączenie z kością gnykową sprawia, że ruchy jej są przekazy­wane krtani, tak że mięśnie unoszące kość gnykową unoszą jednocześnie krtań. Od dołu krtań łączy się z tchawicą. Do powierzchni bocznych krtani przylega gruczoł tarczowy (tarczyca) i częściowo mięśnie szyi. Tylna powierzchnia krtani sąsiaduje z gardłem. Krtań jest jednocześnie narządem głosu i wskutek wysoce wyspecjalizowanych czynno­ści jej budowa jest bardzo złożona.

Szkielet krtani tworzy 9 chrząstek, które są połączone za pomocą więzadeł i mięśni. Chrząstki dzielą się na nieparzyste i parzyste.

Chrząstki nieparzyste	Chrząstki parzyste
Chrząstka tarczowata	chrząstka nalewkowata
Chrząstka pierścieniowata	chrząstka rożkowata
Chrząstka nagłośniowa	chrząstka klinowata

Więzadła krtani dzielą się na dwie grupy

Więzadła łączące krtań z otoczeniem	Więzadfa właściwe krtani
Więzadło tarczowo.gnykowe pośrodkowe Więzadło tarczowo-gnykowe boczne Więzadło pierścienno-tchawicze	Więzadło głosowe Więzadło kieszonki krtaniowej Więzadło pierścienno-tarczowe Więzadło tarczowo-nagłośniowe

Mięśnie krtani, podobnie jak więzadła, dzielą się na dwie grupy: mięśnie przebiegają­ce między krtanią, kością gnykową i mostkiem oraz mięśnie właściwe krtani.

KRTAŃ

Jama krtani wysłana jest błoną śluzową, pokrytą nabłonkiem wielo-rzędowym migawkowym. Wyjątek stanowią fałdy głosowe, pokryte nabłonkiem wielo­warstwowym płaskim. Migawki nabłonka poruszają się w kierunku jamy gardła i wy­rzucają drobne ciałka, trafiające z powietrza (kurz, sadze itp.).

Wnętrze krtani dzielimy na trzy odcinki: 1) przedsionek krtani, 2) głośnię i 3) jamę podgłośniową.

Przedsionek krtani rozpoczyna się wejściem do krtani ograni­czonym od przodu krawędzią nagłośni, z boku fałdami nalewkowo-nagłośniowymi. Każdy z nich przebiega od bocznej krawędzi nagłośni do wierzchołka chrząstki nalew­kowatej. W tylnej części fałdu widoczne są dwie wyniosłości. Boczną tworzą guzek klinowaty, który odpowiada chrząstce klinowatej. Przyśrodkowa, zwana guzkiem różkowatym, jest utworzona przez leżącą w niej chrząstkę o tej samej nazwie.

Głośnia jest najwęższą częścią jamy krtani. Od góry ograniczają ją fałdy kieszonki krtaniowej. Każda z nich biegnie od wewnętrznej powierzchni chrząstki tarczowatej do chrząstki nalewkowatej. Pod błoną śluzową znajduje się w tym miejscu znane nam już więzadło kieszonki krtaniowej.

Poniżej fałdów kieszonki krtaniowej przebiegają fałdy głosowe. We wnętrzu tych fałdów znajduje się więzadło głosowe oraz przebiegający bocznie mięsień głosowy.

TCHAWICA

Tchawica ma kształt sprężystej, spłaszczonej od tyłu rury, która górnym końcem łączy się z krtanią, dolnym przechodzi do wnętrza klatki piersiowej, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne. Na przekroju poprzecznym tchawica ma kształt zbliżony do podkowy.

W odcinku górnym wymiar strzałkowy tchawicy przewyższa wymiar poprzeczny, w połowie długości oba wymiary są sobie równe, w części dolnej wymiar poprzeczny jest większy od strzałkowego. Długość tchawicy u człowieka dorosłego waha się w gra­nicach od 10 do 15 cm, szerokość od 13 do 22 mm.

Tchawicę dzielimy na część szyjną i piersiową.

Błona śluzowa, wyściełająca wnętrze tchawicy, pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym cylindrycznym migawkowym. W błonie śluzowej, szczególnie po­krywającej ścianę błoniastą, widać liczne gruczoły tchawicze o budowie cewkowej i cewkowo-pęcherzykowej.

OSKRZELA

Tchawica na wysokości IV krążka międzykręgowego dzieli się na dwa oskrzela głó­wne , rozchodzące się pod kątem 90°C. Oskrzele prawe jest grub­sze, krótsze (3—5 cm) i przebiega bardziej pionowo, leżąc niejako w przedłużeniu tchawicy. Lewe, o długości 5—8 cm, jest cieńsze i biegnie bardziej poziomo. Wskutek tego ciała obce, które dostały się do tchawicy, częściej wpadają do oskrzela prawego.

Budowa oskrzeli głównych jest podobna do budowy tchawicy. Występują tu również podkowiaste chrząstki, połączone ze sobą więzadłami. Tylną część oskrzeli głównych stanowi ściana błoniasta. Błonę śluzową pokrywa nabłonek wielorzędowy migawkowy, zawierający gruczoły oskrzelowe.

PŁUCA

Płuca leżące w klatce piersiowej, są właściwym narządem oddechowym, w którym dochodzi do wymiany gazów między krwią a powietrzem.

Płuca mają kształt stożków, obciętych z jednej strony. Górna część płuca nazywa się szczytem, dolna podstawą. Oba płuca różnią się nieco między sobą: płuco prawe jest krótsze i szersze od lewego.

Na każdym płucu wyróżniamy trzy powierzchnie: przeponową, żebrową i przy-środkową. Kształt ich jest dostosowany do zarysów ścian klatki piersiowej i sąsiadują­cych z płucami narządów. Powierzchnia przeponowa jest wklęsła, powierzchnia żeb­rowa wypukła, powierzchnia przyśrodkowa, zwrócona do śródpiersia i kręgów, na pewnej przestrzeni przylega do serca. Miejsce to, nieco zagłębione, nosi nazwę wycisku sercowego.

Powierzchnie płuc oddzielone są od siebie brzegami. Brzeg dolny oddziela powierz­chnię żebrową i przyśrodkowa od przeponowej. Brzeg przedni leży na granicy powierz­chni żebrowej i przyśrodkowej. Na płucu lewym w dolnej części tego brzegu widnieje wcięcie sercowe płuca lewego. Część kręgowa powierzchni przyśrodkowej jest miejs­cem stopniowego przejścia powierzchni przyśrodkowej w powierzchnię żebrową od tyłu.

Każde płuco jest podzielone na płaty. Płuco prawe liczy ich trzy: płat górny, środkowy i dolny. Płuco lewe ma dwa płaty — górny i dolny. Płaty płuc oddzielone są szczelinami.

Każdy z płatów rozpada się na odrębne jednostki czynnościowe, zwane segmentami oskrzelowo-płucnymi, do których prowadzą odpowiadające im oskrzela segmento­we.

Barwa płuc zależy od wielu czynników, które zmieniają się w ciągu życia. Bezpowietrzne płuca płodu z powodu dużej zawartości krwi mają barwę ciemnoczerwoną; nowo­rodek, który zaczerpnął powietrza, ma płuca bladoróżowej barwy. W miarę upływu czasu do pęcherzyków płucnych dostają się drobniutkie cząsteczki ciał stałych (pyłki) i płuco przybiera barwę zależną od rodzaju tych pyłków, najczęściej szaro niebieskawą. U górników oddychających powietrzem z zawartością pyłków węglowych barwa płuc jest stalowo-granatowa. Jeżeli człowiek oddycha powietrzem silnie zapylonym (kamie­niarze, stolarze, górnicy, zecerzy), powstaje u niego choroba płuc, zwana pylicą).

BUDOWA OSKRZELI I PŁUC

Oskrzela główne prawe i lewe dzielą się na coraz to drobniejsze odgałęzienia do­chodzące do pęcherzyków płucnych.

Oskrzela główne, płatowe, a częściowo i segmentowe, zbudowane są podobnie do tchawicy. Znajdujemy tu chrząstki również podkowiastego kształtu, tylko odpowiednio mniejsze. Część oskrzela nie zajętą przez chrząstki wypełnia ściana błoniasta. Błonę śluzową wymienionych oskrzeli pokrywa nabłonek wielorzędowy migawkowy.

W mniejszych oskrzelach (gałęzie podsegmentowe, małe i najmniejsze) pierwotnie wyrażona budowa ścian ulega zatarciu. Chrząstki stają się coraz cieńsze, aż do małych płytek o nieregularnych kształtach. W oskrzelach tych nie spotyka się już zupełnie chrząstek, nabłonek błony śluzowej zaś staje się coraz cieńszy i traci rzęski. W ścianach pojawia się więcej mięśni gładkich.

Odcinek płuc zaopatrzony przez jedno oskrzelko nosi nazwę zrazika. Zraziki od­dzielone są od siebie warstewką tkanki łącznej. Oglądane na powierzchni płuca przed­stawiają się jako pólka o średnicy ok. 10 mm. Z wnikającego do zrazika oskrzelka powstają oskrzelka końcowe. Każde oskrzelko końcowe zaopatruje grono, które jest podstawową jednostką tkanki płuc.

W obrębie grona znajdują się oskrzelka od­dechowe, ślepo zakończone woreczkami, na których ścianach znajdują się uwypuklenia, zwane pęcherzykami płucnymi. Ściany pęcherzyków są bardzo cien­kie, zbudowane z jednej warstwy komórek. Pęcherzyki otacza gęsta sieć naczyń włoso­watych. Przez ścianki pęcherzyków odbywa się wymiana gazów między krwią a powie­trzem pęcherzykowym.

OPŁUCNA

Płuca oraz wewnętrzną powierzchnię klatki piersiowej pokrywa cienka, gładka, lśnią­ca błona, zwana opłucną. Opłucna należy do błon surowiczych. Zbudowana jest z cienkiej warstwy tkanki łącznej i pokrywającego ją nabłonka śródjamowego. Komórki nabłonka mają kształt wielokątny, są płaskie i ułożone w jednej warstwie.

Opłucna dzieli się na opłucną ścienną i opłucną płucną. Obydwie blaszki opłucnej oddziela szczelinowata przestrzeń, zwana jamą opłucnej. W jamie tej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego, który zmniejsza tarcie w czasie ruchów oddechowych płuc. Opłucna ścienna przechodzi w opłucną płucną na korzeniu płuca oraz w linii biegnącej od niego ku tyłowi i dołowi. Dwie blaszki opłucnej, biegnące wzdłuż wspomnianej linii, tworzą więzadlo płucne.

Opłucna ścienna przyjmuje nazwy od narządów, do których przylega. Część pokry­wająca ścianę klatki piersiowej nosi nazwę opłucnej żebrowej. Opłucna przeponowa wyściela przeponę. Opłucna śródpiersiowa pokrywa przyśrodkową ścianę jamy opłuc­nej i narządy śródpiersia. Część opłucnej, odpowiadająca szczytowi płuca, nazywa się osklepkiem opłucnej.

Opłucna płucna przylega ściśle do tkanki płuca i wchodzi do szczelin międzypłato-wych. W jamie opłucnej panuje ciśnienie ujemne (niższe od atmosferycznego), a ponie­waż w płucach znajduje się powietrze pod ciśnieniem atmosferycznym, płuca są rozdęte i przylegają do ścian klatki piersiowej. Dostanie się powietrza do jamy opłucnej i wyrów­nanie ciśnień prowadzi do zapadnięcia się płuca z powodu obecności w tkance płucnej dużej ilości włókien sprężystych. Stan taki nazywa się odmą.

ŚRÓDPIERSIE

Śródpiersie jest to przestrzeń leżąca między obiema blaszkami opłucnej śródpiersiowej. Od przodu jest ono ograniczone przez mostek, od tyłu przez kręgosłup, od dołu przez przeponę. Od góry jako granicę śródpiersia przyjmujemy płaszczyznę górnego otworu klatki piersiowej.

W śródpiersiu mieści się wiele narządów, a przestrzeń między nimi wypełnia tkanka łączna. W dolnym odcinku śródpiersia znajduje się serce w worku osierdziowym. W od­cinku górnym leży część wstępująca aorty wraz z głównymi naczyniami (żyłą główną górną, tętnicami i żyłami płucnymi) oraz piersiowa część tchawicy z oskrzelami głów­nymi. U młodych osób tuż za mostkiem napotykamy grasicę. W wieku starszym za­miast niej można znaleźć tkankę tłuszczową.

Między osierdziem a opłucną ścienną przebiegają nerwy przeponowe. W części tylnej śródpiersia znajduje się przełyk, na którego przedniej i tylnej powierzchni przebiegają nerwy błędne. Na lewo od przełyku znajduje się część zstępująca aorty. Między przeły­kiem a kręgosłupem leży przewód piersiowy. Nieco w prawo od niego biegnie żyła ramienno-głowowa, zdążająca do żyły głównej górnej.

Rolą układu oddechowego jest z jednej stro­ny dostarczanie tlenu, a z drugiej wydalanie poza obręb organizmu produktu spalania, jakim jest dwutlenek węgla.

Podstawą oddychania jest dyfuzja gazów. Polega ona na tym, że cząsteczki gazów przechodzą z miejsc o wysokim ich stężeniu do miejsc, w których to stężenie jest niższe.

Oddychanie składa się z dwóch powiązanych ze sobą aktów: oddychania płuc­nego (lub zewnętrznego) i oddychania tkankowego (lub wewnętrznego). W procesie oddychania mamy do czynienia z czterema następującymi po sobie procesami, a miano­wicie:

1. Wentylacja, czyli przechodzenie gazów przez drogi oddechowe do pęcherzyków
   płucnych i z powrotem.

2. Dyfuzja zewnętrzna polegająca na wymianie gazów między powietrzem znajdu­
   jącym się w pęcherzykach płucnych (tzw. powietrzem pęcherzykowym) a krwią.

3. Transport gazów przez krew.

4. Dyfuzja wewnętrzna — czyli wymiana gazów między krwią a tkankami.

MECHANIKA ODDYCHANIA

Klatka piersiowa tworzy zamkniętą przestrzeń całkowicie wypełnioną przez płuca, serce, duże naczynia i inne tkanki śródpiersia. Opłucna płucna i opłucna ścienna ściśle przylegają do siebie, a znajdująca się między nimi szczelina zawiera nieco płynu tkan­kowego. W szczelinie między listkami opłucnej panuje ciśnienie ujemne (niższe od atmosferycznego). Jest ono wywołane sprężystością tkanki płucnej, która ma skłonność do zmniejszania swojej objętości. Z tego samego powodu ciśnienie w tkankach otaczających pęcherzyki płucne jest również ujemne, podczas gdy ciśnienie w samych pęcherzykach płucnych i drogach oddechowych jest równe atmosferycznemu. Różnica ciśnień w pęcherzykach i tkankach otaczających sprzyja wymianie gazowej. Przy zmniejszonej elastyczności tkanki płucnej, np. u ludzi w podeszłym wieku, wymiana gazowa jest utrudniona.

WENTYLACJA PŁUCNA

Podczas oddychania w spoczynku z częstotliwością około 16 oddechów na minutę każdorazowo napływa do płuc 350—500 ml powietrza. Jest to tak zwana pojemność oddechowa płuc. Jest ona wyrazem objętości powietrza oddechowego. Zwiększając maksymalnie wdech doprowadzamy do płuc jeszcze około 2500 ml powietrza, wypełniając pojemność rezerwową wdechową. Wynosi ona ok. 2500 ml. Pojemność tę wypełnia powietrze dopełniające. Przy głębokim wydechu ma miejsce usunięcie powie­trza z pojemności rezerwowej wydechowej, będącej siedliskiem powietrza zapasowe­go (1000 ml). Nie całe powietrze może być usunięte z pęcherzyków płucnych, pozostaje w nich powietrze zalegające o objętości 1200 ml. Suma pojemności oddechowej, pojem­ności rezerwowych i przestrzeni zawierającej powietrze zalegające nazywa się pojem­nością całkowitą płuc. Wynosi ona średnio 5200 ml. Suma powietrza oddechowego, dopełniającego i zalegającego wynosi około 4000 ml i określa pojemność życiową płuc. Pojemność płuc mierzy się spirometrem.

Źródło: Michajlik, Anatomia i fizjologia człowieka

podstawową jednostką tkanki płucnej. W obrębie grona znajdują się oskrzelka od­dechowe, ślepo zakończone woreczkami, na których ścianach znajdują się uwypuklenia, zwane pęcherzykami płucnymi (aheoli pulmonis). Ściany pęcherzyków są bardzo cien­kie, zbudowane z jednej warstwy komórek. Pęcherzyki otacza gęsta sieć naczyń włoso­watych. Przez ścianki pęcherzyków odbywa się wymiana gazów między krwią a powie­trzem pęcherzykowym.

---