Mariusz Seklecki
Wpływ Greków i Rzymian na rozwój sztuki europejskiej
Kultury: grecka i rzymska miały ogromny wpływ na rozwój europejskiej sztuki. Spróbujmy omówić ten wpływ na podstawie architektury. Wszak, jak mówi Stanisław Noakowski w swych Pismach: „...Architektura, jak każda sztuka, jest najdoskonalszym zwierciadłem, w którym odbijała się epoka tworząca ją, i z szczątków jej nawet można łatwo odgadnąć stopień materialnej i moralnej kultury tych, którzy ją do życia powołali, choć sami od wieków do snu wiecznego się pokładli. Stąd płynie wielkie znaczenie, jakie ma znajomość dziejów stylów dla każdego kulturalnego człowieka; stanowi ona jeden z kluczy zrozumienia dzisiejszej cywilizacji i minionych cywilizacji.” Wydaje mi się, że dla przeciętnego człowieka najbardziej widocznymi związkami między sztuką grecko-rzymską a późniejszą sztuką europejską są właśnie ich związki w dziedzinie architektury.
Sztukę starożytnej Grecji możemy podzielić na trzy główne okresy:
Okres archaiczny (jego początki sięgają XI wieku p.n.e.; trwa do połowy VI wieku).
W czasie jego trwania widoczne były wyraźne wpływy Bliskiego Wschodu, w architekturze kształtował się typ świątyni otoczonej kolumnadą.
Okres klasyczny (trwał na przestrzeni V i VI wieku p.n.e.).
Sztuka osiągnęła wtedy swój najwyższy poziom. Stworzone wówczas kanony (zasady) służyły artystom - przede wszystkim architektom - przez setki lat. Sięgano do nich w różnych stylach, za każdym razem umiejętnie dopasowując je do nowych potrzeb i gustów. W okresie klasycznym powstały nowe typy budynków świeckich, m.in. teatr czy gimnazjon, a na Akropolu powstał Partenon.
Hellenizm (kończy się w I wieku p.n.e.).
Grecy zaczęli wtedy przejmować wpływy Wschodu - zamiłowanie do bogactwa i przepychu. Pojawiły się monumentalne budynki świeckie i sakralne, czego przykładem może być Ołtarz Pergamoński. Zaczęto stosować formę arkady.
W architekturze greckiej wyróżniamy porządki:
- dorycki,
- joński,
- koryncki.
Porządek dorycki wykształcił się w okresie archaicznym. Charakteryzuje się surowością i prostotą: kolumny nie mają bazy, trzon jest głęboko żłobkowany. Bardzo prosta jest również składająca się z poduszki i płyty głowica. Kolumnadę przykrywa belkowanie z charakterystycznym fryzem, tworzonym przez metopy i tryglify. W tym porządku wzniesiony został Partenon.
Porządek joński również ukształtował się w okresie archaicznym, ale w porównaniu z doryckim jest bardziej urozmaicony, dekoracyjny, ma smuklejsze kolumny i sprawia wrażenie większej lekkości. Kolumna, podobnie jak w porządku doryckim, jest żłobkowana. Kapitel przyjmuje kształt ślimacznic (wolut), a fryz jest ciągły. Najlepszym przykładem budowli w tym porządku jest świątynia Nike na Akropolu.
Porządek koryncki jest najbardziej ozdobny. Kapitel jest uformowany na kształt liści akantu.
We wszystkich porządkach kompozycja architektoniczna uzależniona jest od zasad symetrii i harmonii. Przez cały czas obowiązują te same zasady konstrukcji, dlatego same bryły są dosyć jednolite. W zasadzie różnią się proporcjami i stosunkiem dekoracji do konstrukcji.
Sztuka rzymska początkowo związana jest tylko z Rzymem, ale z czasem coraz bardziej rozprzestrzenia się, co związane jest z dokonywanymi podbojami. Warto pamiętać, że w tym przypadku sztuka odgrywa ważną rolę propagandową. Z tego powodu w większym stopniu niż w Grecji zwraca się uwagę na treść (nie tylko na samą formę).
Sztuka Rzymian w dużym stopniu korzysta z dokonań Greków. W architekturze dąży się do jeszcze większego monumentalizmu - powstają wspaniałe świątynie, amfiteatry, akwedukty. Rzymianie, mając do dyspozycji cegły i cement, coraz bardziej komplikują bryły budowli i same formy architektoniczne. W odróżnieniu od Grecji dekoracja skupia się raczej wewnątrz budynku.
Pojawia się porządek kompozytowy, w którym głowica składa się z motywów jońskich i korynckich, a także będący odmianą porządku doryckiego porządek toskański - tutaj jednak kolumna posiada gładki trzon oraz bazę. Dla sztuki rzymskiej charakterystyczne są łuki triumfalne, np. łuk Konstantyna w Rzymie. Fora - niebędące już tylko rynkami - przyjmują formy potężnych kompleksów świątynnych, np. Forum Romanum.
Chyba początkiem korzystania z dorobku hellenistycznego w nowożytnej Europie jest okres Odrodzenia, czyli Renesansu. Kolebką stylu renesansowego - już w XV wieku - są Włochy, gdzie w zasadzie zawsze żywa była tradycja sztuki klasycznej. Zainteresowanie starożytnością przejęła w XVI wieku cała Europa. Powrócił więc cały repertuar dawnych form, które znalazły zastosowanie zarówno w budownictwie świeckim, jak i sakralnym. Budowle z czasów Odrodzenia pełne są harmonii, spokoju, przejrzystości. Nie ma tu, jak to było w gotyku, potrzeby pięcia się w górę, strzelistości. Przeważają dające poczucie statyczności linie poziome, a ulubioną formą jest półkolista arkada. Bardzo popularne są krużganki, loggie oraz portyki. Dzięki greckim fundamentom możemy podziwiać dziś Escorial w Hiszpanii, kościół San Pietro in Montorio (Tempietto) w Rzymie czy Willę Rotonda albo pałac Rucellai we Florencji. W Polsce renesansowe są m.in.: zamek w Baranowie Sandomierskim, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu oraz ratusz w Poznaniu.
Innym nurtem, który czerpał od Greków i Rzymian jest manieryzm, stanowiący reakcję na renesans. Choć korzystał z form klasycznych, stosował je w sposób zupełnie antyklasyczny. Artyści pozwalali sobie na pełną swobodę tworzenia, dzięki czemu powstawały bardzo oryginalne budowle, pełne fantazji i ekspresji. Mimo wszystko widać budynkach manierystycznych motywy grecko-rzymskie. Właśnie w stylu manierystycznym powstała Bazylika w Loreto, a także Palazzo Grimani w Wenecji oraz fortyfikacje w Weronie i w Wenecji. W Polsce podziwiać możemy: zamek Krzyżtopór w Ujeździe, zamek w Krasiczynie, kolegiatę w Zamościu czy pałac biskupi w Kielcach.
Po przepychu towarzyszącym barokowi i rokoko, powrót do delikatnych, klasycznych form nastąpił w klasycyzmie. Jest to kierunek występujący w sztuce od połowy XVIII wieku do lat trzydziestych wieku XIX, w architekturze spotykany nawet pod koniec XIX wieku. Klasycyzm to powtórne zainteresowanie się wzorcami starożytnymi. Tym razem wiązało się to z odkryciami archeologicznymi w Pompejach i Herkulanum (Włochy). To również reakcja na wybujałe formy architektury baroku i rokoka. Znowu zaczęto odczuwać potrzebę spokoju i harmonii. Formy klasyczne stosowano we wszystkich rodzajach budynków: kościołach, teatrach, rezydencjach, ale również w szkołach, kamienicach czy domach handlowych. Do najbardziej znanych zabytków z tego okresu należą: Panteon w Paryżu (czy nie słyszeliśmy już o czymś takim w Rzymie?), kościół św. Magdaleny w Paryżu, Muzeum Brytyjskie w Londynie, Sobór Kazański w Petersburgu, katedra w Wilnie, a w Polsce: Teatr Wielki, pałac Łazienkowski, kościół ewangielicki i kościół św. Aleksandra w Warszawie oraz świątynia Sybilli w Puławach.
Tak więc, gdzie byśmy się dziś nie ruszyli, widzimy stylizowane na greckie lub rzymskie budowle. Jesteśmy nimi otoczeni prawie wszędzie. Wiele współczesnych budynków ma kolumnady, a w Warszawie stoi Kolumna Zygmunta. To Grecy zaczęli wykorzystywać kolumny jako wsporniki stropów i belek. Rzymianie zaś posunęli się dalej. Stawiali kolumny jako osobne obiekty. Warszawska Kolumna Zygmunta na pewno kojarzy nam się z powstałą w I w. n.e. Kolumną Trajana.
Świetnym przykładem czerpania środków z architektury greckiej jest budynek Giełdy w Nowym Jorku. Ogromne kolumny w stylu korynckim, ze motywem stylizowanego liścia akantu na kapitelach podtrzymują wspaniały tympanon z wzorowanym na greckich reliefem. Innym przykładem, tym razem skłońmy się ku rzeźbie, jest pochodzący z 1832 pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie. Autor - Duńczyk Bertel Thorvaldsen przedstawił dziewiętnastowiecznego bohatera w starożytnej greckiej chlamidzie.
Sztuka Greków i Rzymian jest wciąż odnawiana i wykorzystywana. Otacza nas dokoła. W każdym mieście, nawet najbardziej nowoczesnym, znajdzie się nawiązanie do klasyki. Żyjemy w społeczeństwie „hellenistycznym” i trudno sobie wyobrazić rozwój Europy bez antyku grecko-rzymskiego.
Zabytki greckie: pałac w Knossos na Krecie, Mykeny, pałac w Tirynsie, światynia Apollina w Delfach, Akropol w Atenach, świątynia Apollina w Koryncie, świątynia Posejdona w Paestum, stadion w Olimpii, teatr w Epidauros.
Zabytki rzymskie: Forum Romanum w Rzymie, światynia Westy w Rzymie, światynia Antoniusza i Faustyny w Rzymie, Panteon w Rzymie, łuk Tytusa w Rzymie, Koloseum, most na Tybrze w Rzymie, akwedukt w Segowi (Hiszpania), Pompeje, teatr w Efezie.
Architektura romańska - od X wieku do XIII, a w Polsce rozwija się w okresie od 1050 do ok. 1250 r.
Romanizm posługuje się formami klasycznymi dla ukształtowania własnego, odrębnego stylu. Jest on wyrazem ówczesnych potrzeb ideowych i społecznych, dlatego jest to przede wszystkim sztuka sakralna. Najwspanialsze przykłady można znaleźć wśród założeń klasztornych.
Architektura tego okresu charakteryzuje się masywnością i przejrzystym układem brył. Wnętrza przeważnie toną w mroku, ponieważ światło wpada do środka przez małe okienka. Cechą charakterystyczną są półkoliste wykroje okien i arkad, a także sklepienia krzyżowe.
Zabytki: kościół w Hildesheim, Wormacji, cały zespół budynków w Pizie, a w Polsce m.in. kościół św. Andrzeja w Krakowie, kolegiata w Tumie pod Łęczycą i kościół w Koprzywnicy.
Architektura renesansu - od końca XV w. do XVII w., a w Polsce rozwija się w okresie od 1500 do ok. 1650 r.
Renesans. Kolebką tego stylu - już w XV wieku - są Włochy, gdzie w zasadzie zawsze żywa była tradycja sztuki klasycznej. Zainteresowanie starożytnością przejmuje w XVI wieku cała Europa. Powraca więc cały repertuar dawnych form, które znajdują zastosowanie zarówno w budownictwie świeckim, jak i sakralnym. Budowle pełne są harmonii, spokoju, przejrzystości. Nie ma tu, jak to było w gotyku, potrzeby pięcia się w górę, strzelistości. Przeważają dające poczucie statyczności linie poziome, a ulubioną formą jest półkolista arkada. Bardzo popularne są krużganki, loggie oraz portyki.
Zabytki: Escorial w Hiszpanii, kościół San Pietro in Montorio (Tempietto) w Rzymie, Willa Rotonda, pałac Rucellai we Florencji, a w Polsce zamek w Baranowie Sandomierskim, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, ratusz w Poznaniu.
Architektura manieryzmu - od XV do XVI w.
Manieryzm to nurt stanowiący reakcję na renesans. Choć korzystał z form klasycznych, stosował je w sposób zupełnie antyklasyczny. Artyści pozwalali sobie na pełną swobodę tworzenia, dzięki czemu powstawały bardzo oryginalne budowle, pełne fantazji i ekspresji.
Zabytki: Bazylika w Loreto, Palazzo Grimani w Wenecji, fortyfikacje w Weronie i w Wenecji, a w Polsce - zamek Krzyżtopór w Ujeździe, zamek w Krasiczynie, kolegiata w Zamościu, pałac biskupi w Kielcach.
Architektura baroku i rokoka - od XVII w. do poł. XVIII w., a w Polsce rozwija się w okresie od 1650 do ok. 1770 r.
Barok pojawia się pod koniec XVI wieku najpierw we Włoszech i trwa w całej Europie do połowy XVIII wieku. Jest to architektura monumentalna, zarazem jednak pełna dynamizmu. Płaszczyzna muru jest silnie rozczłonkowana, podzielona gzymsami, wielokrotnymi pilastrami, kolumnami. Wyraźnie unika się linii prostych. Wśród tych różnorodnych elementów bardzo ważną rolę pełni także rzeźba. Od fasad jeszcze bogatsze są same wnętrza. W budowlach sakralnych dekoracja skupia się przede wszystkim wokół głównego ołtarza.
Zabytki: kościół Santa Maria della Pace, San Ivo, Palazzo Barberini w Rzymie, katedra w hiszpańskim mieście Santiago de Compostela, kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, a w Polsce pałac w Wilanowie, kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie, Kościół Wizytek w Warszawie.
Rokoko to styl uznawany niekiedy za ostatnią fazę baroku. Występował w sztuce mniej więcej w latach 1720-1770. Narodził się we Francji, obejmując w końcu swym zasięgiem praktycznie całą Europę. Korzystał z podobnych motywów co barok, jednak potężne, niekiedy przytłaczające swą skalą budynki zastąpiono mniejszymi, bardziej kameralnymi. Nadal mają one fasady klasycystyczne czy późnobarokowe, ale wyczuwalna jest w nich większa swoboda, lekkość oraz dekoracyjność Charakterystycznym motywem dekoracyjnym jest rocaille (czyt. rokaj). We wnętrzach dużą rolę odgrywają lustra, złocenia, sztukaterie.
Zabytki: Pałac Zwinger w Dreźnie, Pałac Sansouci koło Poczdamu, a w Polsce pałace: Blanka, Bielińskich, Czartoryskich w Warszawie, zespół rezydencji w Radzyniu Podlaskim, kościół pijarów w Krakowie.
Architektura klasycystyczna - od drugiej poł. wieku XVIII do pierwszej połowy wieku XIX,
a w Polsce rozwija się w okresie od 1770 do ok. 1850 r.
Klasycyzm jest kierunkiem występującym w sztuce od połowy XVIII wieku do lat trzydziestych wieku XIX, w architekturze spotykany nawet pod koniec XIX wieku. Klasycyzm to powtórne zainteresowanie się wzorcami starożytnymi. Tym razem wiązało się to z odkryciami archeologicznymi w Pompejach i Herkulanum (Włochy). To również reakcja na wybujałe formy architektury baroku i rokoka. Znowu zaczęto odczuwać potrzebę spokoju i harmonii. Formy klasyczne stosowano we wszystkich rodzajach budynków: kościołach, teatrach, rezydencjach, ale również w szkołach, kamienicach czy domach handlowych.
Zabytki: Panteon w Paryżu, kościół św. Magdaleny w Paryżu, Muzeum Brytyjskie w Londynie, Sobór Kazański w Petersburgu, katedra w Wilnie, a w Polsce Teatr Wielki w Warszawie, pałac Łazienkowski w Warszawie, kościół ewangielicki w Warszawie, kościół św. Aleksandra w Warszawie, światynia Sybilli w Puławach.