Dysleksja - problematyka, diagnoza, terapia Spis treści: Wstęp Rozdział I: Problematyka trudności w nauce czytania i pisania 1.1. Wyjaśnienie pojęć 1.2. Symptomy zagrożenia dysleksją Rozdział II: Rozpoznanie i terapia dysleksji 2.1. Diagnoza dysleksji w zakresie pedagogiki 2.2. Diagnoza dysleksji w zakresie psychologii 2.3. Terapia pedagogiczna Rozdział III: Dysleksja w aspekcie prawnym Rozdział IV: Dziecko dyslektyczne w warunkach szkolnych Rozdział V: Studium przypadku Uwagi końcowe Bibliografia Wstęp Dzieci dyslektyczne na ogół nie różnią się poziomem inteligencji od swoich rówieśników, ale ich podstawowym problemem są trudności w nauce czytania i pisania. Dzieci z dysleksją mają niestaranny charakter pisma, popełniają dużo błędów ortograficznych, w wymowie mylą podobnie brzmiące głoski i zdarzają im się pomyłki w zapisywaniu podobnie wyglądających liter. Pomimo coraz większego poziomu wiedzy na temat dysleksji nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że niestaranny charakter pisma lub popełnianie błędów ortograficznych nie musi wynikać z braku wiedzy. Warto sobie uświadomić fakt, że brzydki i nieczytelny charakter pisma nie zawsze jest konsekwencją niechlujstwa, a niechęć do czytania nie musi wynikać z lenistwa. Jednak czasami zdarzają się sytuacje, że dziecku, które ma dysleksję przypisuje się opóźnienia w rozwoju intelektualnym. Tymczasem nie jest to prawidłowością, gdyż określone problemy w nauce mogą być wynikiem dysleksji, ale nie muszą one być jednoznaczne z opóźnieniami w rozwoju danego dziecka. Dysleksja może być przyczyną trudności w nauce i dlatego dziecko dyslektyczne na ogół charakteryzuje się specyficznymi potrzebami edukacyjnymi. Występujące u dziecka dyslektycznego pewne dysharmonie rozwojowe w wielu przypadkach wynikają z mikrodeficytów rozwojowych, które powodują, że dziecko nie potrafi poradzić sobie z pewnymi zadaniami, z którymi styka się na swojej drodze. W związku z tym często potrzebuje życzliwego wsparcia i zrozumienia, w niektórych przypadkach - specjalistycznej pomocy. Dysleksja nie oznacza opóźnienia w ogólnym rozwoju intelektualnym. Dysleksja sprawia, że dziecko - przy zastosowaniu powszechnych metod nauczania - ma kłopoty z opanowaniem umiejętności poprawnego pisania i czytania. Dysleksji nie da się całkowicie wyleczyć, nie jest to także choroba, która mija wraz z upływem lat. Osoby z dysleksją w większym lub mniejszym stopniu nabywają umiejętności radzenia sobie z tą przypadłością. Z powody dysleksji napotykają w życiu na rozmaite trudności, a umiejętność radzenia sobie z nimi zależy od cech osobowościowych jednostki i od tego, jaka pomoc otrzymują od rodziny i otoczenia. Zdecydowana większość dyslektyków wraz z upływem lat nabywa pewne umiejętności przystosowawcze, które umożliwiają im w miarę normalne funkcjonowanie, ale w niektórych sytuacjach (np. stresowych) problemy mogą ujawnić się z pełną siłą. Rozdział I: Problematyka trudności w nauce czytania i pisania 1.1. Wyjaśnienie pojęć Pierwszy opis specyficznych trudności w nauce pojawił się sto lat temu. Na uwagę zasługuje fakt, że przypadek dysleksji opisał nie pedagog czy psycholog, ale lekarz - brytyjski okulista W. Pringle - Morgan. To właśnie ten lekarz zetknął się z czternastolatkiem, który został skierowany do niego przez nauczyciela podejrzewającego u ucznia wadę wzroku. Czternastolatek miał trudności z odróżnianiem poszczególnych liter i nie potrafił opanować umiejętności czytania. Pringle - Morgan wykluczył wady wzroku, a przypadłość czternastolatka określił mianem "ślepoty słownej". Wśród najczęściej występujących przyczyn w nauce wymienia się dysfazję (zaburzenia procesu nabywania zdolności mówienia lub/i rozumienia), dyspraksję (schorzenie powodujące problemy z poruszaniem), ADHD (nadpobudliwość psychoruchowa), autyzm (zaburzenia rozwoju emocjonalnego i społecznego), dysgrafię (częściowa lub całkowita utrata umiejętności pisania), dysortografię (nagminne popełnianie błędów ortograficznych) oraz dysleksję (trudności w nauce czytania i pisania). Niektóre z tych przypadłości występują przy odpowiednim poziomie rozwoju umysłowego i właściwej sprawności narządów zmysłów, ale wynikają z zaburzeń funkcji percepcyjno - motorycznych. Zaburzenia w zakresie rozwoju psychoruchowego mogą obejmować różne zakresy - np. analizator wzrokowy, słuchowy, ruchowy bądź połączenie tych analizatorów. Symptomy poszczególnych trudności w nauce czytania i pisania w dużej mierze zależą od rodzaju i głębokości danych zaburzeń. Jako jedne z pierwszych - bo już w początkowych etapach nauczania - ujawniają się zaburzenia analizatora wzrokowego i ruchowego, co objawia się problemami w rozpoznawaniu poszczególnych liter i trudnościami w odwzorowywaniu ich kształtów. Dopiero na późniejszym etapie nauki (czasami dopiero w IV klasy szkoły podstawowej) zaczynają się ujawniać zaburzenia analizatora słuchowego. Wynika to z tego, że w tej fazie nauczania zaczynają dochodzić nowe przedmioty i zwiększa się zakres opanowywanych wiadomości i umiejętności. Termin "dysleksja" został utworzony z dwóch greckich słów - morfemu "dys" oznaczającego trudność, niemożność lub brak czegoś oraz słowa "lexicos", którego znaczenie odnosi się do słów. Możemy wyróżnić kilka odmian dysleksji, a poszczególne zaburzenia dyslektyczne mogą występować łącznie lub oddzielnie. Zaburzenia dyslektyczne: dysortografia - trudności w nabywaniu umiejętności poprawnego pisania, może się ona objawiać ciągłym popełnianiem błędów ortograficznych, nawet przy znajomości poszczególnych zasad pisania dysgrafia - problemy z prawidłowym pisaniem, które mogą objawiać się niestarannym i nieczytelnym pismem, które jest trudne do odczytania nawet dla samego piszącego hiperdysleksja - trudności w czytaniu ze zrozumieniem, technika czytania pozostaje na poziomie elementarnego czytania przy jednoczesnym braku zrozumienia treści Na określenie trudności w czytaniu lub/i pisaniu stosuje się najczęściej dwie lub trzy nazwy. Ponieważ jednak zaburzenia te najczęściej występują łącznie, więc zazwyczaj stosuje się jeden termin. Tym terminem najczęściej jest "dysleksja", ewentualnie "dziecko z dysleksją". Takie określenie wskazuje na występowanie pewnych trudności w nauce czytania lub/i pisania, ale nie precyzuje dokładnie rodzaju i charakteru trudności. Typy dysleksji: dysleksja typu wzrokowego - występowanie zaburzeń percepcji i pamięci wzrokowej dysleksja typu słuchowego - zaburzenia percepcji słuchowej, które często są powiązane z zaburzeniami językowymi dysleksja integracyjna - rozwój funkcji percepcyjnych jest adekwatny do wieku jednostki, ale występują zaburzenia w integracji bodźców napływających z poszczególnych zmysłów Duże zróżnicowanie w podawaniu liczby uczniów z dysleksją wynika z tego, że poszczególni badacze prezentują różny punkt widzenia dotyczący etiologii dysleksji. Ten zróżnicowany punkt widzenia, a dodatkowo pewna niejednoznaczność w stosowanej przez badaczy terminologii sprawia, że mamy do czynienia z pewną nieścisłością, a nawet rozbieżnością stanowisk poszczególnych badaczy dysleksji. Żadna z przedstawionych przez nich koncepcji nie jest na tyle przekonująca, aby zawarte w niej teorie i wyjaśnienia przyjąć za właściwe i jednoznaczne. Zatem etiologia dysleksji okazuje się zagadnieniem dość kontrowersyjnym. W związku z tym zdecydowana większość badaczy przyjmuje koncepcję mówiącą o wieloczynnikowych przyczynach dysleksji i uznaje dysleksję za chorobę, na którą maja wpływ poszczególne zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego. Według tak przyjętego punktu widzenia przyczyną zaburzeń czytania lub/i pisania są opóźnienia w rozwoju określonych funkcji: funkcji wzrokowej funkcji słuchowej funkcji motorycznej funkcji współdziałania, czyli integracji funkcji wzrokowej, słuchowej i motorycznej pamięci wzrokowej pamięci słuchowej pamięci ruchowej orientacja w schemacie ciała Według badaczy zajmujących się dysleksją zróżnicowana terminologia dotycząca tego zjawiska wynika z tego, że termin "dysleksja" jest używany do różnego typu zaburzeń. Tak naprawdę do dnia dzisiejszego nie ma jednoznacznej zgodności co do tego terminu. Wielu badaczy w swoich pracach powołuje się na definicję, która została zaproponowana przez Światową Federacje Neurologów w 1968 roku. Według tej definicji dysleksja to zaburzenie polegające na trudnościach w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, które są spowodowane występowaniem zaburzeń w poszczególnych procesach poznawczych. Trudności w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania występują pomimo stosowania typowej metody nauczania, odpowiedniego poziomu inteligencji oraz optymalnych warunków socjoekonomicznych. W 1994 roku amerykańskie stowarzyszenie Orton Dyslexia Society stworzyło nową definicję dysleksji, która jest traktowana jako jedna z wielu różnorodnych trudności w nauce. Według tej definicji cechą charakterystyczną dysleksji jest nieumiejętność dekodowania pojedynczych wyrazów, co wynika ze zbyt niskiego poziomu przetwarzania fenologicznego. Nieumiejętność dekodowania słów nie wynika z zaburzeń w rozwoju, nie jest też adekwatna do wieku czy zdolności i umiejętności poznawczych. W związku z tym dysleksja przejawia się różnymi zaburzeniami w komunikacji językowej, a jednym z symptomów są trudności w czytaniu lub/i pisaniu. Przedstawiona definicja wyróżnia dysleksję spośród wszystkich utrudnień w nauce ze względu na specyfikę trudności w czytaniu i pisaniu. Z drugiej strony wskazuje na to, że dzieci z dysleksją to dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. W niektórych publikacjach do terminu "dysleksja" dodaje się określenie "rozwojowa", która wskazuje na występowanie trudności w nauce już od samego początku edukacji. Pozwala to na odróżnienie jej od dysleksji nabytej, która polega na utracie umiejętności czytania i pisania występującej w wyniku uszkodzeń mózgu. Helena Spionek rozpatruje trudności w czytaniu i pisaniu na tle rozwoju psychomotorycznego i traktuje je jako określone zaburzenia rytmu rozwoju. Według niej na zaburzenia tego typu mają wpływ zaburzenia funkcji analizatora wzrokowego, słuchowego i ruchowego, które występują w charakterze fragmentarycznych deficytów rozwojowych. Według Heleny Spionek na dysleksję składają się takie trudności w czytaniu i pisaniu, których przyczyna tkwi w zaburzeniach funkcji percepcyjno - motorycznych. Poziom tych zaburzeń powinno się obliczać w stosunku do wieku, a ich ocenianie powinno odbywać się w odniesieniu do ogólnego poziomu rozwoju intelektualnego. Bardzo podobne poglądy ma także Barbara Sawa, według której dysleksja to brak możliwości wykształcenia umiejętności czytania, co jest spowodowane pewnymi zaburzeniami w zakresie funkcji percepcyjno - motorycznych (przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju intelektualnym). Natomiast Hanna Jaklewicz za dysleksję uznaje pewne specyficzne problemy w kształtowaniu umiejętności czytania, występujące u dzieci , które charakteryzują się prawidłowym rozwojem umysłowym oraz prawidłowym funkcjonowaniem narządów wzroku i słuchu. Według Hanny Jaklewicz trudności te wynikają z nieprawidłowego bądź opóźnionego kształtowania się funkcji rozwojowych. Nie jest łatwo odróżnić uczniów z dysleksją od tych, którzy posiadają trudności w nauce o innym charakterze. Wynika to z tego, że diagnoza dysleksji nie jest łatwa. Nie istnieje bowiem jeden test, za pomocą którego można byłoby rozpoznać te zaburzenia. Inną przyczyną trudności jest także to, że wiele osób myli dysleksję ze zwykłymi trudnościami w nauce, które mogą wynikać z opóźnień umysłowych lub określonych warunków środowiskowych. Nie ma również zgodności co do częstotliwości występowania zaburzeń dyslektycznych. Niektórzy badacze podają, że w ogólnej populacji uczniów 2% z nich ma zaburzenia dyslektyczne, inni oceniają, że ta liczba dochodzi nawet do 30%. Z badań przeprowadzonych przez Martę Bogdanowicz na terenie naszego kraju wynika, że 4% dzieci ma silne zaburzenia dyslektyczne, natomiast 10 - 15% wykazuje zaburzenia dyslektyczne o średnim stopniu nasilenia. Wyniki tych badań pokazują, że w każdej klasie szkolnej jest przynajmniej jedno dziecko (a czasami nawet więcej), potrzebujące szybkiej i kompetentnej pomocy pedagogicznej. 1.2. Symptomy zagrożenia dysleksją Dzieci, które wykazują symptomy dysleksji nie powinny być traktowane jako leniwe, niezdolne, kalekie czy chore. W żadnym środowisku - np. dom rodzinny, przedszkole czy szkoła - nie powinny być wyśmiewane i karane, gdyż to na pewno nie będzie sprzyjać ich mobilizacji do pracy. Symptomy dysleksji u dzieci mogą być rozpoznawane przez rodziców, nauczycieli bądź logopedów. Symptomy tych zaburzeń nie są widoczne dopiero w wieku przedszkolnym lub szkolnym, ale mogą się pojawić już w okresie niemowlęcym. Jednak aby w sposób prawidłowy zdiagnozować symptomy dysleksji, najpierw należy poznać ich cechy charakterystyczne. Ryzyko zagrożenia dysleksją występuje u wszystkich tych dzieci, które pochodzą z ciąży o nieprawidłowym przebiegu bądź skomplikowanego porodu. Zatem z wielką uwagą należy obserwować dzieci, które urodziły się przedwcześnie, które urodziły się z niską wagą lub w złym stanie fizycznym i które po porodzie w skali Apgar miały poniżej 10 punktów (a już szczególnie poniżej 6 punktów). Wystąpienie trudności w nauce czytania i pisania może także wystąpić u dzieci, które pochodzą z rodzin, gdzie podobne zaburzenia zdarzały się już wcześniej. Na możliwość wystąpienia dysleksji wskazują przejawy dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego oraz opóźnienia w poszczególnych funkcjach poznawczych (głownie językowych i wzrokowych) oraz funkcjach ruchowych. Trudności w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania są konsekwencją opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych, które biorą udział w realizacji określonych czynności - także czytania i pisania. Osoby szczególnie zagrożone dysleksją to: osoby obciążone genetycznie - występowanie dysleksji w rodzinie osoby pochodzące z ciąży o nieprawidłowym przebiegu i ze skomplikowanego porodu osoby charakteryzujące się zaburzeniami w rozwoju psychomotorycznym Charakterystyczne dla dysleksji objawy można zauważyć w poszczególnych etapach rozwoju dziecka. Warto pamiętać o tym, że stwierdzenie jednego charakterystycznego symptomu nie świadczy jeszcze o tym, że dziecko posiada zaburzenia dyslektyczne. Wiek niemowlęcy: opóźnienia w rozwoju ruchowym - opóźnienia w raczkowaniu, chodzeniu, trudności z utrzymywaniem równowagi niska sprawność ruchowa, objawiająca się mała zręcznością i nieporadnością zaburzenia w rozwoju mowy - opóźnione wypowiadanie pierwszych słów, problemy ze składaniem zdań długi okres utrzymywania się pierwotnych odruchów wrodzonych Wczesny wiek przedszkolny (3 - 5 rok życia): opóźnienia w rozwoju ruchowym - dziecko charakteryzuje się niską sprawnością ruchową (zwłaszcza rąk), ma trudności w bieganiu, utrzymywaniu równowagi, nie potrafi zapinać guzików zaburzenia w koordynacji wzrokowo - ruchowej opóźnienia w rozwoju mowy trudności w postrzeganiu wzrokowym i zaburzenia pamięci wzrokowej Późny wiek przedszkolny (6 - 7 rok życia): zaburzenia w rozwoju mowy nieprawidłowa wymowa - np. przekręcanie wyrazów, przestawianie głosek w słowach, błędy gramatyczne niska sprawność ruchowa, która można zaobserwować podczas zabaw, rysowania itp. niska koordynacja ruchowa problemy z różnicowaniem głosek o podobnym charakterze fonetycznym trudności z wydzielaniem sylab trudności w rysowaniu, które mogą przejawiać się nieumiejętnością w odwzorowywaniu figur i wzorów utrzymująca się oburęczność i wynikająca z niej skłonność do mylenia prawej i lewej ręki opóźniona orientacja w schemacie ciała trudności w czytaniu, nawet przy prawidłowym rozwoju umysłowym i właściwej opiece pedagogicznej trudności w pisaniu - np. mylenie liter, które są do siebie podobne pod względem kształtu, popełnianie błędów ortograficznych trudności z pamięcią nieumiejętność selekcjonowania poszczególnych elementów z określonej całości problemy z orientacją czasową - np. dziecko nie wie, która jest godzina, jaki dzień i jaka pora roku Wiek wczesnoszkolny (I - III klasa szkoły podstawowej): utrzymywanie się i pogłębianie trudności, które występowały we wcześniejszych latach życia niska sprawność ruchowa - np. dziecko nie opanowało umiejętności jeżdżenia na rowerze, łyżwach, nartach zaburzenia w koordynacji rąk i oczu kłopoty z pamięcią - np. dziecko nie potrafi się nauczyć tabliczki mnożenia mylenie poszczególnych liter przestawianie, opuszczanie lub dodawanie liter lub sylab kłopoty z pisaniem brzydkie, nieczytelne pismo trudności z rysowaniem Starszy wiek szkolny (powyżej IV klasy szkoły podstawowej oraz szkoła średnia): zmniejszające się lub zanikające trudności w czytaniu ograniczenie trudności w pisaniu do nieczytelnego pisma i nagminnego popełniania błędów ortograficznych pojawienie się trudności w nauce pozostałych przedmiotów utrudnienia w nauce języków obcych W przypadku, kiedy pomimo właściwej pracy nauczyciela i pomocy udzielanej przez rodziców w domu, trudności dziecka w czytaniu i pisaniu utrzymują się do II klasy szkoły podstawowej należy skierować dziecko na właściwe badania do poradni psychologiczno - pedagogicznej, które umożliwią określić przyczynę tych zaburzeń. Jest to niezwykle ważne, gdyż przyczyną trudności dziecka może być właśnie dysleksja. Dzięki rodzicom, którzy w sposób zdecydowany postanowili walczyć o dobro swoich dzieci, wielu uczniów zdiagnozowano i objęto właściwą opieką. Trafne rozpoznanie dysleksji oraz zastosowanie właściwej pomocy umożliwia wielu uczniom właściwe kontynuowanie nauki. Jedna należy pamiętać także o tym, że wielu uczniów - często przy pomocy rodziców - chce uzyskać zaświadczenie o dysleksji jedynie po to, aby mniejszym wysiłkiem zdać określone egzaminy. Nie wykonują żadnych ćwiczeń i nie starają się zmniejszyć swoich zaburzeń, co w przyszłości może im utrudnić dorosłe życie. Rozdział II: Rozpoznanie i terapia dysleksji Właściwe rozpoznanie dysleksji może mieć miejsce jedynie w poradniach psychologiczno - pedagogicznych oraz w placówkach, które w sposób specjalistyczny zajmują się poszczególnymi trudnościami i problemami uczniów. Przeprowadzaniem diagnozy zajmuje się psycholog i pedagog, a czasami badania uzupełniane są opiniami innych specjalistów - np. logopedy, psychiatry lub neurologa. Diagnoza oraz jej wynik ma charakter wieloaspektowy. Jednym z elementów właściwie przeprowadzonej diagnozy jest wywiad z rodzicami, który umożliwia zebranie potrzebnych informacji na temat rozwoju dziecka od najwcześniejszych lat jego życia, o warunkach jego rozwoju, edukacji, motywacji czy pomocy w nauce. Warunkiem skutecznych działań zmierzających do przezwyciężenia trudności w nauce dziecka jest wczesne postawienie właściwej diagnozy. Etapy stawianej diagnozy to: obserwacja ucznia przez nauczyciela, która umożliwia zaobserwowanie trudności w czytaniu i pisaniu profesjonalna diagnoza prowadzona przez psychologa, pedagoga i innych specjalistów W skład badania psychologicznego wchodzi określenie poziomu rozwoju intelektualnego, przebieg procesów percepcyjno - motorycznych, które biorą udział w czytaniu i pisaniu (np. percepcja oraz pamięć wzrokowa i słuchowa, motoryka, koordynacja wzrokowo - słuchowa, szybkość uczenia się graficznego) oraz rozwój pozostałych funkcji poznawczych. Natomiast zakres badania pedagogicznego obejmuje ocenę umiejętności czytania i pisania z punktu widzenia symptomatyki, określenie poziomu graficznego pisma oraz analizę wytworów pisemnych. 2.1. Diagnoza dysleksji w zakresie pedagogiki Diagnoza o charakterze pedagogicznym określa poziom umiejętności dziecka w zakresie czytania i pisania w odniesieniu do obowiązującego programu szkolnego. Pedagog przeprowadzający diagnozę ustala pewne informacje dotyczące dotychczasowej edukacji dziecka - zbiera wiadomości o jego postępach, trudnościach, motywacji oraz warunkach, w jakich odbywała się nauka. Tok diagnozy przeprowadzanej przez pedagoga wygląda następująco: analiza skierowania, które wystosowała szkoła rozmowa z rodzicami rozmowa z dzieckiem sprawdzenie wiedzy ucznia na temat zasad ortograficznych analiza wypowiedzi pisemnych ucznia, które są pisane w poradni przeprowadzanie sprawdzianów ortograficznych i na ich podstawie określanie znajomości przez ucznia zasad ortografii ocena poziomu graficznego pisma określenie poziomu pamięci słuchowej określenie szybkości i tempa czytania badanie słuchu fonetycznego Ze względu na to, ze problem jest bardzo złożony, a właściwe postawienie diagnozy wymaga czasu, wielu prób, testów i analizy, uczeń powinien przynajmniej kilka razy poddać się poszczególnym badaniom. Analiza skierowania, które wystosowała szkoła Opinia szkolna dotycząca danego ucznia może mieć charakter opisowy lub może być zawarta na specjalnie do tego przeznaczonym druku. Opinia opisowa jest bardziej miarodajna od formularza, gdyż pozwala osobie stawiającej diagnozę wykształcić przybliżony obraz dziecka jeszcze przed rozpoczęciem badania. Opinia szkolna pozwala określić następujące dane: znajomość przez ucznia zasad ortograficznych poziom występowania błędów ortograficznych specyfika popełnianych błędów poziom graficzny pisma szybkość pisania poziom poszczególnych wypowiedzi (zarówno ustnych, jak i pisemnych) poziom artykulacji osiąganie postępów w nauce języków obcych Rozmowa z rodzicami Na podstawie przeprowadzonej rozmowy z rodzicami ucznia można uzyskać następujące informacje: informacje o rodzicach dziecka i jego rodzeństwie wiadomości dotyczące warunków życiowych rodziny dziecka dane o przebiegu ciąży i porodzie informacje o rozwoju dziecka od najwcześniejszych lat jego życia o dane o przebytych chorobach i urazach informacje o dotychczasowej edukacji dziecka, dotyczące motywacji, trudności i podjętych środków zaradczych informacje o tym, czy w rodzinie dziecka zdarzały się już przypadki dysleksji W niektórych sytuacjach pedagog przeprowadzający diagnozę nie może wykorzystać tego elementu badania, gdyż niektórzy uczniowie - zwłaszcza starsi - nie chcą przychodzić do poradni w towarzystwie rodziców. W takim przypadku pedagog musi oprzeć swoja diagnozę jedynie na informacjach uzyskanych ze szkoły oraz na rozmowie z samym uczniem. Rozmowa z dzieckiem Pedagog przeprowadza rozmowę z dzieckiem, aby uzyskać informacje na temat problemów, z którymi dziecko zgłasza się do poradni. Z prawidłowo ukierunkowanej rozmowy można uzyskać wiele istotnych danych na temat samego ucznia, jak również na temat jego funkcjonowania w domu i szkole. Rozmowa z uczniem dostarcza następujących danych: informacje o przebiegu szkolnej edukacji dane o czasie, w którym uczeń zauważył pierwsze trudności w nauce (zwłaszcza dotyczące czytania i pisania) oraz informacje o charakterze i zakresie tych trudności dane o aktualnych trudnościach w nauce i informacje o tym, jaki wywierają wpływ na edukację informacje o tym, czy uczeń spotkał się z pomocą ze strony innych osób w zakresie nauki czytania i pisania oraz na czym ta pomoc polegała dane o tym, czy uczeń w sposób samodzielny próbował przezwyciężyć własne trudności informacje o sytuacji rodzinnej i warunkach do nauki dane o podejściu ucznia do obowiązków szkolnych informacje o zainteresowaniach szkolnych i pozaszkolnych informacje o przedmiotach, które lubi i których nie lubi dane o ewentualnym uczestnictwie w zawodach, konkursach, olimpiadach itp. informacje o uzdolnieniach informacje dotyczące szkoły, do której uczeń wybiera się po zakończeniu nauki w obecnej informacje o wymarzony zawodzie dane o kontaktach towarzyskich, przyjaźniach, znajomościach informacje o samoocenie ucznia Wszystkie te zebrane wiadomości połączone z wnikliwą obserwacją ucznia, opinią ze szkoły, informacjami od rodziców oraz wynikami badań umożliwiają całościowe rozpoznanie problemu, określenie jego przyczyn, objawów i skutków. W przypadku, gdy istnieją zaburzenia w relacjach uczeń - szkoła i uczeń - dom, ta wiedza umożliwi włączenie się pedagoga w działania naprawcze. W przypadku podejrzenia występowania u ucznia zaburzeń o charakterze psychicznym (np. nerwice) pedagog kieruje go do określonego specjalisty. Sprawdzenie wiedzy ucznia na temat zasad ortograficznych W przypadku braku opinii nauczyciela na temat znajomości przez ucznia poszczególnych zasad ortograficznych, znajomości te powinny być sprawdzone w trakcie stawianej diagnozy. Faktem jest, że w przypadku dysleksji znajomość ortografii nie wyklucza popełniania błędów, jest jednak ważnym elementem w procesie nauki poprawnego pisania. W przypadki, kiedy dziecko nie zna zasad ortograficznych, dużo trudniej jest określić, czy popełnia błędy ze względu na zaburzenia funkcji rozwojowych, czy też dlatego, że nie przykłada się do edukacji lub nastąpiły pewne niedociągnięcia dydaktyczne. Kiedy pedagog zauważy, że uczeń zna zasady poprawnego pisania, a mimo to popełnia błędy ortograficzne, jest mu zdecydowanie łatwiej postawić właściwą diagnozę. Sprawdzenie zasad pisowni może mieć charakter ustny lub pisemny. Sprawdzian pisemny jest dokumentem i w tym zawiera się jego przewaga nad sprawdzianem ustnym. Pedagog powinien sprawdzić znajomość podstawowych zasad ortograficznych, gdyż sprawdzenie wszystkich zajęłoby zbyt dużo czasu. Konstrukcja sprawdzianu pisemnego powinna być taka, aby sprawdzian określał poziom wiadomości z zakresu ortografii, a nie umiejętności ortograficzne, gdyż popełnianie błędów przez ucznia nie oznacza jego niewiedzy w zakresie zasad ortograficznych. Zatem taki sprawdzian nie powinien być dyktandem. W sytuacji, w której okaże się, że starszy uczeń nie zna zasad ortografii, bezcelowe są dalsze badania zaburzeń funkcji percepcyjno - motorycznych. W takim przypadku należy ukierunkować ucznia do pracy nad poprawą własnej ortografii. Należy uświadomić mu konieczność znajomości zasad ortograficznych oraz wartość myślenia ortograficznego. Takie działania mogą być inspiracją do samokształcenia i samokontroli danego ucznia. Analiza wypowiedzi pisemnych ucznia Pisemna wypowiedź ucznia na tematy osobiste (np. "Cechy charakterystyczne mojej szkoły", "Moje szkolne sukcesy i porażki", "Być sobą" itd.) nie tylko umożliwia sprawdzenie umiejętności formułowania wypowiedzi pisemnych, ale także daje obraz aktualnych problemów ucznia. Zdarza się tak, że pisemne wypowiedzi ucznia są projekcją jego przeżyć, a tym samym są źródłem cennych informacji i mogą być wykorzystane w ewentualnych działaniach terapeutycznych. Wypowiedzi pisemne ucznia dają możliwość ocenienia umiejętności samodzielnego myślenia, a także zdolności w posługiwaniu się mową pisaną w następujących zakresach: treści wypowiedzi oraz ich właściwego doboru do tematu wypowiedzi struktury pracy, np. wyodrębnienia spraw ważnych, uporządkowania danego materiału formy językowej - spójności wypowiedzi, doboru i zakresu użytego słownictwa, poprawności w zakresie ortografii, gramatyki, stylistyki i interpunkcji Osoby z zaburzeniami dyslektycznymi mogą mieć trudności w formułowaniu wypowiedzi pisemnych. Poza tym często istnieje widoczna rozbieżność pomiędzy wypowiedziami słownymi a wypowiedziami pisemnymi. Trudności w pisaniu przejawiają się błędami w konstrukcji wypowiedzi, a wysilona koncentracja na poprawności ortograficznej powoduje, że treść i słownictwo pracy może być ograniczone. W przypadku niedokształcenia słuchu fonetycznego uczeń może mieć trudności z komunikatywnym przekazywaniem myśli. Wynika to z tego, że w przypadku tego typu zaburzeń uczeń może mieć problemy z prawidłowym kojarzeniem słów z określonymi pojęciami. Konsekwencją tego są błędy w zakresie budowie zdań, trudności w prawidłowym doborze słownictwa, błędy gramatyczne i składniowe. Zaburzenia tego typu pojawiają się częściej u osób, które w dzieciństwie charakteryzowały się opóźnionym i zaburzonym rozwojem mowy. Częste błędy pojawiające się w wypowiedziach pisemnych osób z zaburzeniami dyslektycznymi to: nieprawidłowe przenoszenie wyrazów, nieprawidłowe łączenie lub rozdzielanie poszczególnych słów, kłopoty z interpunkcją. Problemy te wynikają z tego, że osoby dyslektyczne nie wyczuwają "melodii" mowy i maja trudności z wydzielaniem zdań (tak zwany "potok słów"). Przeprowadzanie sprawdzianów ortograficznych i na ich podstawie określanie znajomości przez ucznia zasad ortografii Zastosowanie dyktanda w diagnozie pedagogicznej umożliwia uzyskać w miarę jednorodny materiał dotyczący błędów ortograficznych, które popełnia uczeń. Wypowiedzi pisemne mogą być wiarygodnym świadectwem występowania określonych problemów ortograficznych, ale na ich podstawie można dokonać jedynie szacunkowych ocen - mało, dużo lub bardzo dużo błędów. Dyktanda powinny być przeprowadzane co jakiś czas, podczas kolejnych konsultacji w poradni. Należy pamiętać o właściwym doborze tekstów do tych sprawdzianów, które powinny być zgodne z programem nauczania w każdym kolejnym etapie edukacji. Oprócz tego dyktando powinno być tak skonstruowane, aby umożliwiało sprawdzenie umiejętności ucznia pod wieloma względami - powinno zawierać dużą ilość materiału ortograficznego oraz uwzględniać wyrazy o skomplikowanej strukturze graficznej i fonetycznej. Analiza materiału powinna opierać się na trzech, czterech sprawdzianach. Ocena poziomu graficznego pisma Ocena poziomu graficznego pisma jest bardziej miarodajna na podstawie wytworów szkolnych, niż badań przeprowadzonych w poradni. Badania w poradni charakteryzują się dosyć komfortowymi warunkami. Uczeń ma indywidualny kontakt z pedagogiem, co mobilizuje go do zwiększonego wysiłku, ma więcej czasu, więc może skupić się na dokładnym i starannym pisaniu, a poza tym najczęściej jest zachęcany do czytelnego pisania, gdyż dany tekst może być jeszcze wykorzystany do badań pod innym kątem. Sytuacja w szkole wygląda nieco inaczej i dlatego to właśnie zeszyty szkolne wskazują prawdziwe trudności uczniów w technice pisania. Zeszyty szkolne - zwłaszcza w wyższych klasach - stają się dla ucznia materiałem źródłowym, z którego korzysta w dalszej edukacji. W przypadku, jeżeli uczeń nie ma możliwości korzystania z własnych notatek, mogą powstawać poważne trudności w nauce. Kryteria oceny poziomu graficznego pisma: kształt liter - czy zapisane litery odtwarzają cechy charakterystyczne sposoby łączenia liter pisanie ruchem nieprzerwanym proporcjonalność liter odstęp poszczególnymi pomiędzy literami i wyrazami gęstość pisania położenie liter ogólne wrażenie Wyżej wymienione elementy decydują o ogólnej czytelności pisma. W sytuacji, kiedy uczeń wykazuje objawy zarówno dysgrafii, jak i dysortografii, jego pismo może stać się zupełnie nieczytelne. W takim przypadku percepcja, a tym samym zrozumienie tekstu jest prawie niemożliwe. Określenie poziomu pamięci słuchowej Pamięć słuchowa istotną rolę podczas pisania sprawdzianów ortograficznych. Umiejętność "zapisywania" w pamięci kolejnych sekwencji słownych jest niezbędnym warunkiem do tego, aby później móc je odtworzyć podczas pisania. Usłyszane słowa są zamieniane na poszczególne znaki graficzne i zapisywane w określonym szyku wyrazowym. Podczas dyktowania sprawdzianu ortograficznego istnieje możliwość zaobserwowania, czy uczeń ma trudności w zapamiętywaniu danego tekstu. Niektóre osoby nie mają problemów w zapamiętywaniu nawet długich zdań i w ich poprawnym odtwarzaniu w piśmie. Natomiast są tez takie osoby, dla których trzeba powtórzyć dany tekst, a czasami dzielić poszczególne zdania na pojedyncze wyrazy. Jednak nawet przy powtarzaniu tekstu zdarza im się opuszczać wyrazy, zmieniać ich kolejność czy zamieniać na inne o podobnym brzmieniu, a także w nieprawidłowy sposób zapisywać końcówki słów, a nawet zmieniać większe fragmenty słyszanego tekstu. Błędy takiego typu mogą być konsekwencją zaburzeń pamięci słuchowej lub słuchu fonematycznego. Określenie szybkości i tempa czytania W przypadku występujących u ucznia trudności w czytaniu, należy zbadać technikę i szybkość czytania. Problemy z techniką czytania u kilkunastoletnich uczniów występują bardzo rzadko. Częściej uczniowie mają problemy przy głośnym czytaniu lub przy zwolnionym tempie podczas cichego czytania. Jedną z przyczyn zakłóceń w płynności czytania może być czynnik emocjonalny. Jest to widoczne zwłaszcza przy głośnym czytaniu, gdzie emocje mogą wpłynąć na niedokładność w odczytywaniu wyrazów, zacinanie się, zmianę końcówek słów, zaburzenia intonacji lub brak uwzględniania znaków przestankowych. Zbyt wolna szybkość cichego czytania utrudnia uczniowi przyswojenie wiedzy oraz zapoznanie się z lekturami szkolnymi (zwłaszcza jeżeli są o dużej objętości). W ocenie tempa czytania przyjmuje się, że uczeń ostatnich klas szkoły podstawowej powinien czytać od 120 do 200 słów na minutę, natomiast uczeń szkoły średniej - 200 i więcej słów na minutę. Osoba dorosła czyta średnio od 220 do 250 słów na minutę. W ocenie szybkości czytania stosuje się specjalnie dobrane teksty, które powinny być adekwatne do poziomu wykształcenia. Podczas badania orientacyjnego można policzyć linijki przeczytanego tekstu i następnie pomnożyć je przez osiem (przeciętna ilość słów w wierszu), co znacznie usprawni przeprowadzane badanie. Głośne czytanie umożliwia zbadanie techniki czytania - np. płynność czytania, rodzaj popełnianych błędów. Badanie słuchu fonetycznego Badanie słuchu fonetycznego opiera się na specjalnych próbach i testach. Błędy charakterystyczne w zaburzeniach słuchu fonetycznego to: zniekształcanie struktury wyrazów mylenie słów o podobnym brzmieniu zapisywanie pseudo - słów Analiza obecnych i wcześniejszych wytworów szkolnych Analiza wytworów szkolnych (zarówno tych obecnych, jak i wcześniejszych) jest jedną z podstaw służących do postawienia diagnozy zaburzeń w pisaniu. Wszelkie wytwory ucznia są jednym z najbardziej wiarygodnych dowodów na istnienie trudności w nauce. Analiza wytworów szkolnych ucznia pomaga określić, że występujące błędy mają charakter dyslektyczny oraz czy ich pojawienie się miało miejsce w okresie wczesnoszkolnym. W przypadku podwójnej odpowiedzi twierdzącej charakter i podłoże błędów staje się jasne. Zatem do postawienia prawidłowej diagnozy konieczne jest dostarczenie przez ucznia swoich wczesnych wytworów szkolnych - np. zeszytów, klasówek czy sprawdzianów. Ważne jest, aby ten materiał pochodził z wczesnych lat szkolnych, przynajmniej od klasy IV szkoły podstawowej. Dostarczony materiał powinien być bogaty i obszerny, gdyż dzięki temu pedagog będzie miał możliwość dokładnego zapoznania się z procesem wykształcania się u ucznia umiejętności pisania oraz łatwiej mu będzie zaobserwować występowanie ewentualnych zaburzeń. Ten etap stawiania diagnozy zajmuje dużo czasu, ale jest etapem nieodzownym, gdyż - jak już było wspomniane wcześniej - źródeł dysleksji rozwojowej trzeba szukać we wczesnym dzieciństwie, gdyż u uczniów starszych dysleksja nie pojawia się jako zjawisko zupełnie nowe. Analiza błędów popełnianych przez ucznia pozwala określić ich charakter i częstotliwość, rodzaje najczęściej popełnianych błędów oraz występujące u ucznia tendencje do powtarzania. W wyniku tej analizy pedagog może uzyskać odpowiedzi na pytania, jak często uczeń popełnia błędy (rzadko, często czy bardzo często) i jaka jest natura tych błędów. Pedagog określa, czy popełniane przez ucznia błędy wynikają z zaburzeń percepcyjno - motorycznych, czy też są pojedynczymi błędami, wynikającymi z nieznajomości zasad poprawnego pisania lub braku prawidłowych nawyków. Duża częstotliwość występowania błędów ortograficznych może wynikać z zaburzeń percepcji i pamięci wzrokowej oraz z zaburzeń w wizualnym utrwalaniu odwzorowań graficznych poszczególnych słów. Zdecydowana większość liter ma jeden obraz graficzny (np. m, p, l itd.), ale istnieją też litery o podwójnym wzorcu graficznym (np. u - ó, h - ch), co utrudnia dyslektykom ich zapamiętywanie. Analiza błędów popełnianych przez ucznia ma charakter objawowo - przyczynowy. Określone cechy błędów służą ustaleniu przyczyn zaburzeń funkcji percepcyjno - motorycznych oraz nieprawidłowego współdziałania poszczególnych analizatorów. 2.2. Diagnoza dysleksji w zakresie psychologii Zadaniem diagnozy psychologicznej jest określenie i opisanie wskaźników poszczególnych funkcji psychicznych danego dziecka. Diagnoza psychologiczna także powinna zawierać cechy osobowościowe dziecka oraz charakterystykę poszczególnych reakcji emocjonalnych. Warto także określić skuteczność oddziaływań środowiskowych. W przypadku dziecka z zaburzeniami dyslektycznymi diagnoza psychologiczna jest niezwykle istotna, gdyż pozwala ocenić ogólną sprawność intelektualną dziecka oraz określić ewentualne zaburzenia w rozwoju. W celu przeprowadzenia diagnozy psycholog stosuje następujące metody i techniki badania: wywiad anamnestyczny - na jego podstawie psycholog ustala przyczyny i uwarunkowania obecnego stanu psychicznego dziecka oraz śledzi dynamikę rozwoju psychicznego, emocjonalnego, motorycznego wywiad środowiskowy - psycholog przeprowadza rozmowy z rodzicami i nauczycielami obserwacja dziecka prowadzona podczas lekcji, zabaw i badań psychologicznych pomiar szybkości uczenia się Dzieci charakteryzujące się objawami dyslektycznymi powinny przejść szereg testów, które pozwolą określić poziom rozwoju, funkcjonowanie percepcji oraz pamięci wzrokowej i słuchowej, a także koordynację wzrokowo - ruchową. Dziecko rozwija się prawidłowo pod względem intelektualnym , kiedy poziom jego inteligencji (wyrażony ilorazie inteligencji) oraz sprawności intelektualne (mierzone poszczególnymi testami) mieszczą się w granicach standardowych odchyleń. Test Weschlera za odchylenie standardowe przyjmuje plus minus 15, zatem według tego testu prawidłowy iloraz inteligencji mieści się od 70 do 130 punktów (średnia norma intelektualna wynosi 100 punktów). Uwzględniając kryteria psychologiczne możemy mówić o prawidłowym funkcjonowaniu intelektualnym dziecka w przypadku, gdy jego poziom funkcjonowania poszczególnych procesów, poziom dojrzałości społecznej oraz szybkość uczenia się jest porównywalny do poziomu rówieśników wychowujących się w tym samym lub podobnym środowisku. Zakończeniem przeprowadzanej diagnozy pedagogicznej i psychologicznej jest wystawienie wieloaspektowej opinii o badanym uczniu. Opinie tego typu są wystawiane dla rodziców bądź szkoły, do której uczęszcza dane dziecko. Wystawione orzeczenie jest pomocne nauczycielom, którzy na jego podstawie mogą w prawidłowy sposób ukierunkować proces nauczania. Taka opinia może służyć nauczycielom nauczania początkowego, polonistom, nauczycielom języka obcego, ale także nauczycielom pozostałych przedmiotów. Orzeczenie tego typu jest także konieczne do zakwalifikowania danego ucznia do terapii pedagogicznej lub do skierowania go do specjalnej szkoły lub placówki. Zdarzają się także sytuacje, że o opinie proszą rodzice lub sami uczniowie, gdyż wystawione orzeczenie o dysleksji jest pewnym ułatwieniem na sprawdzianach i egzaminach. 2.3. Terapia pedagogiczna W przypadku rozpoznania u dziecka dysleksji konieczne jest rozpoczęcie odpowiedniej terapii, która zazwyczaj jest oddziaływaniem długofalowym. Czynniki wpływające na jej wynik to: poziom rozwoju umysłowego stopień umiejętności radzenia sobie z określonymi trudnościami wiek - im dziecko jest młodsze, tym szybciej można usprawnić zaburzone funkcje zakres i poziom zaburzeń - w przypadku mniejszego zakresu zaburzeń rokowania są dużo lepsze głębokość zaburzeń - jeżeli zaburzenia są głębokie, to terapia może być długotrwała stan psychiczny - np. nadpobudliwość psychomotoryczna może utrudniać działania terapeutyczne współdziałanie z rodzicami zrozumienie ze strony nauczyciela szkolnego, który powinien zindywidualizować pracę z dzieckiem dyslektycznym i wysuwać wymagania adekwatne do jego umiejętności Odpowiednio przeprowadzana terapia pedagogiczna powinna wywoływać w uczniu pozytywne odczucia. Podczas terapii nie powinno się porównywać poszczególnych uczniów, gdyż to nie zmotywuje ich do dalszej pracy, ale może zakłócić ich rozwój emocjonalno - społeczny. Wynika to z tego, że dzieci z zaburzeniami dyslektycznymi silniej, niż ich rówieśnicy przeżywają wszelkie niepowodzenia. Zatem terapia pedagogiczna powinna różnić się od korepetycji czy douczania - powinna być bardzo wszechstronna i oddziaływać na możliwie najwięcej zmysłów i emocji. Do właściwych oddziaływań terapeutycznych zalicza się: usprawnianie zaburzonych funkcji, które są odpowiedzialne za opanowywanie umiejętności czytania i pisania działania doskonalące technikę czytania i pisania działania uspokajające i jednocześnie aktywizujące ucznia do nauki W terapii pedagogicznej można wyróżnić dwa etapy: etap wstępny i etap właściwy. Podczas przeprowadzania etapu wstępnego terapeuta powinien skupić się na działalności psychoterapeutycznej, polegającej na nawiązywaniu bliskiego kontaktu z dzieckiem, określaniu zakresu jego problemów i zwiększaniu wiary dziecka we własne siły. Natomiast etap właściwy terapii polega na usprawnianiu poszczególnych funkcji dziecka poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia. Najczęściej stosowane ćwiczenia dotyczą usprawniania umiejętności czytania i pisania. Forma ćwiczeń stosowanych podczas terapii oraz zastosowane pomoce naukowe powinny różnić się od tych stosowanych podczas lekcji w szkole. W związku z tym terapeuta nie powinien stosować podręczników szkolnych, a terapia nie powinna być traktowana jako uzupełnienie zajęć szkolnych. Prawidłowo przeprowadzane zajęcia terapeutyczne powinny opierać się na zrozumieniu problemów dziecka oraz na znajomości podstawowych zasad powadzenia terapii. Terapia pedagogiczna powinna opierać się na dotychczasowych umiejętnościach ucznia, na tym, co ma już opanowane i wykonywanie czego przychodzi mu z większą łatwością. Jeżeli dziecko jest niepewne w swoich działaniach i nie ma odpowiedniej motywacji, to opanowywanie nowych umiejętności przychodzi mu z trudem i zajmuje znacznie więcej czasu. Rodzice dziecka dyslektycznego powinni sobie uświadomić, że wizyta dziecka w odpowiedniej placówce nie rozwiąże jego problemów. Rolą rodziców jest wspieranie dziecka podczas terapii, a także umożliwienie mu przeprowadzanie ćwiczeń w warunkach domowych. Wielu specjalistów podkreśla to, że im szybciej dziecko rozpocznie odpowiednie ćwiczenia, tym skuteczność tych ćwiczeń będzie większa. W niektórych przypadkach można nawet zapobiec rozwojowi niektórych zaburzeń. Rodzice powinni umożliwiać dziecku wykonywanie różnorodnych ćwiczeń, np. starać się nie wyręczać dziecka w codziennych czynnościach. Już od wczesnych lat dzieciństwa rodzice powinni kształtować u dziecka słuch fonemowy, charakteryzujący się umiejętnością wyróżniania poszczególnych głosek, dzielenia słów na sylaby i łączenia określonych sylab. Jednym z ćwiczeń słuchu fonemowego jest wyklaskiwanie poszczególnych sylab. Można także zasugerować dziecku, aby podczas ćwiczeń artykulacyjnych położyło ręką pod brodą - podczas wypowiadania samogłosek broda zacznie dotykać dłoni. Po opanowaniu przez dziecko umiejętności dzielenia wyrazów na poszczególne wyrazy, można przystąpić do ćwiczeń rymów, polegających na zgodności sylab. Ćwiczenie może polegać na głośnym czytaniu i powtarzaniu bajek, rymowanek, wyliczanek i wierszyków. W przypadku dziecka z zaburzeniami dyslektycznymi rodzice już na samym początku powinni porozmawiać z nauczycielem. Obecnie już coraz więcej nauczycieli zdaje sobie sprawę z tego, czym jest dysleksja i potrafi pomóc dziecku z tego typu zaburzeniami. Zdarzają się nauczyciele, którzy negują istnienie dysleksji, ale na szczęście jest ich coraz mniej. Kompetentny nauczyciel prowadzi obserwację każdego z uczniów i na jej podstawie ma możliwość porównania go z rówieśnikami. Obserwacja dostarcza mu informacji, czy dany uczeń ma problemy z zapamiętywaniem, czy podczas czytania i pisania ma tendencje do mylenia liter podobnych do siebie. Idealnym rozwiązaniem dla ucznia jest sytuacja, kiedy jego terapią może zająć się znany mu szkolny nauczyciel, który nie tylko zleca uczniowi odpowiednie ćwiczenia, ale także wyjaśnia rodzicom, jak ma przebiegać ich praca z dzieckiem dyslektycznym. Jednak nie każdy nauczyciel ma odpowiednie przygotowanie do pracy z dzieckiem dyslektycznym i w taki przypadku dziecko powinno być skierowane do odpowiedniego ośrodka terapeutycznego. Rodzice odgrywają bardzo istotną rolę w terapii dziecka dyslektycznego. Nie tylko wspierają dziecko w jego wysiłkach, ale także mają możliwość przeprowadzania pewnych ćwiczeń w domu. Przykładowo mogą tworzyć poszczególne słowa z magnetycznych literek i kazać dziecku je wymawiać. Innym ćwiczeniem jest pokazywanie dziecku poszczególnych liter i wyrazów przy jednoczesnym ich wymawianiu. Bardzo ważną funkcję terapeutyczną odgrywa czytanie, dlatego rodzice powinni czytać wspólnie z dzieckiem nawet wtedy, gdy potrafi ono czytać już samodzielnie. W przypadku trudności dziecka z matematyką ćwiczenia domowe mogą odbywać się w kuchni podczas czynności gotowania - można poprosić dziecko, aby np. odmierzało poszczególne składniki potraw. Ważne jest, aby ćwiczenia wykonywane z dzieckiem przez rodziców w domu były systematyczne i uzgodnione ze specjalistą, który określa zakres danych ćwiczeń i jednocześnie kontroluje postępy w nauce. Ćwiczenia przeprowadzane w domu mogą się opierać na współczesnych zdobyczach techniki. Istnieją programy komputerowe, które mają funkcję sprawdzania pisowni oraz korygowania ewentualnych błędów. Istnieje program komputerowy Dyslektyk, którego zadaniem jest wspieranie terapii pedagogicznej. Do wykonywania ćwiczeń niezwykle przydatny jest magnetofon, na którym można nagrać czytanie dziecka, a po jakimś czasie sprawdzić, czy zauważalne są postępy w czytaniu. Magnetofon może także służyć do ćwiczenia, podczas którego dziecko nagrania z bajką i jednocześnie śledzi jej tekst w książce. Coraz popularniejsze wśród dyslektyków stają się "książki mówione", które dotychczas były używane głównie przez osoby niewidome. Coraz więcej bibliotek posiada zbiory "książek mówionych", także lektur szkolnych. Jeżeli uczeń ma trudności z zanotowaniem tego, co mówi nauczyciel powinno mu się umożliwić nagranie przebiegu lekcji na taśmę magnetofonową, którą będzie mógł później przesłuchać. Wszystkie ćwiczenia zastosowane w terapii pedagogicznej powinny być dobierane przez terapeutę i przy współpracy z nim wykonywane także w domu. Rozdział III: Dysleksja w aspekcie prawnym Zreformowany system edukacji zapewnia kształcenie i opiekę także uczniom z zaburzeniami dyslektycznymi. Obowiązujące regulacje prawne zapewniają dyslektykom równe szanse edukacyjne. Każdy rodzic dziecka dyslektycznego ma prawo zwrócić się do właściwej poradni w celu uzyskania diagnozy i odpowiedniej pomocy. Nie jest wymagane skierowanie ze szkoły, a wszelka pomoc (nie licząc zakładów niepublicznych i prywatnych) jest nieodpłatna. Pracownik specjalistycznego ośrodka po przeprowadzeniu diagnozy sporządza właściwą opinię na temat dziecka, a rodzice mają pełne prawo do wglądu w tą opinię oraz do uzyskanie informacji, jakie działania względem ich dziecka zostały podjęte przez pedagoga, psychologa lub logopedę. Do rodziców należy decyzja o tym, czy po przeprowadzonej diagnozie ma być sporządzona opinia i czy wyniki przeprowadzonych badań mają być udostępnione szkole, nauczycielom i innym placówkom. Wyjątki stanowią tylko takie sytuacje, w których opinii i dokumentów na temat dziecka domaga się sąd (artykuł 248 kodeksu postępowania cywilnego). Wydanie przez poradnię psychologiczno - pedagogiczną opinii stwierdzającej dysleksję nie jest rozwiązaniem problemu i nie powinno być celem samym w sobie. Rzeczą najważniejszą jest udzielenie takiemu dziecku specjalistycznej pomocy, więc taka opinia powinna służyć zakwalifikowaniu ucznia do odpowiedniej terapii. W wydanej opinii powinny znaleźć się informacje dotyczące przyczyn skierowania dziecka do specjalistycznego ośrodka oraz szczegółowe wyniki przeprowadzonych badań, które powinny uwzględniać nie tylko zaburzenia poszczególnych funkcji, ale także funkcje zachowane. Funkcje zaburzone będą poddawane odpowiedniej terapii, natomiast funkcje zachowane będą stanowić podstawę do określonych ćwiczeń kompensacyjnych, wyrównujących, wspierających lub zastępujących. Opinia diagnostyczna jest bardziej wartościowa wtedy, gdy zawiera wiele zbadanych i opisanych aspektów rozwoju. Powinna także zawierać wskazówki dotyczące dalszej pracy z dzieckiem dyslektycznym oraz próbę prognozy jego dalszego rozwoju. Każda diagnoza powinna zawierać zapis podstawy prawnej, która określa uprawnienia w dostosowywaniu wymagań do możliwości i ograniczeń dziecka. W przypadku rozpoznania dysleksji lub jej symptomów każde dziecko ma prawo do zajęć korekcyjno - kompensacyjnych, które mogą odbywać się na terenie przedszkola lub szkoły. Dziecko z zaburzeniami dyslektycznymi ma prawo do szczególnego i indywidualnego traktowania podczas sprawdzianów i egzaminów. Potrzebne jest do tego zaświadczenie wydane przez odpowiednią placówkę. Zaświadczenie trzeba dostarczyć najpóźniej do końca września określonego roku szkolnego. Zaświadczenie musi być aktualne, więc przeprowadzanie badań musi być systematyczne i wykonywane na każdym poszczególnym etapie edukacji szkolnej. Każdy nauczyciel szkolny podczas pracy dydaktyczno - wychowawczej musi przestrzegać zasad mówiących o tym, że stawiane wymagania edukacyjne powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka z zaburzeniami dyslektycznymi. Nie chodzi tu o obniżenie wymagań, ale o dostosowanie ich do umiejętności i możliwości ucznia. Nauczyciel, który wobec ucznia z zaburzeniami dyslektycznymi stosuje niższe kryteria oceniania tych sprawności i umiejętności, z którymi uczeń ma problemy, ma prawo wymagać od niego większego wysiłku i wkładu pracy w porównaniu do jego rówieśników. Dziecko z dysleksją powinno systematycznie wykonywać dodatkowe ćwiczenia (specjalnie dobrane do jego możliwości i trudności), które pomogą mu w minimalizowaniu jego problemów. Wydanie opinii o występowaniu dysleksji nie zwalnia uczniów od wykonywania poszczególnych obowiązków szkolnych. Wyjątkiem może być sytuacja, w której następuje rozpoznanie u ucznia głębokich zaburzeń, które uniemożliwiają mu np. naukę języka obcego. W takim przypadku decyzję o zwolnieniu danego ucznia z zajęć języka obcego podejmuje dyrektor szkoły na wniosek rodziców oraz na podstawie przedstawionej opinii. Z prawnego punktu widzenia dostosowywanie warunków egzaminacyjnych do uczniów z zaburzeniami dyslektycznymi polega między innymi na umożliwieniu takiemu uczniowi zdawanie egzaminu w oddzielnej sali. Egzamin przebiega w taki sposób, że egzaminator na początku czyta głośno instrukcję, tekst oraz treść poszczególnych zadań, a uczniowie w tym samym czasie śledzą wzrokiem tekst, który mają zapisany na arkuszu. Egzaminator czyta tekst wolno i dokładnie, a czas na to przeznaczony nie jest wliczany w czas pisania egzaminu. Podczas egzaminu uczniowie mają możliwość pisania drukowanymi literami, co zwiększa czytelność pisma, a niski poziom graficzny pisma nie jest brany pod uwagę przy ocenianiu wyników egzaminu. W niektórych przypadkach uczniowie mogą zdawać egzamin pisemny przy użyciu komputera. Przy sprawdzaniu zadań otwartych na ocenę końcową nie mają wpływu popełnione błędy ortograficzne, a praca jest oceniana tylko ze względu na zawartość merytoryczną. Według rozporządzenia z 7 stycznia 2003 roku pomoc psychologiczno - pedagogiczna udzielana uczniom z zaburzeniami dyslektycznymi polega głównie na: określaniu przyczyn występujących trudności i niepowodzeń szkolnych ustalaniu poszczególnych form pomocy w zakresie terapii psychologiczno - pedagogicznej wspieraniu nauczycieli i rodziców w działaniach, które mają na celu wyrównanie szans edukacyjnych udzielaniu wsparcia nauczycielowi w dostosowywaniu wymagań programu nauczania do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia z zaburzeniami dyslektycznymi Formy pomocy psychologiczno - pedagogicznej: zajęcia wyrównujące zajęcia korekcyjno - kompensacyjne, logopedyczne, socjoterapeutyczne tworzenie klas terapeutycznych zajęcia psychoedukacyjne udzielanie porad dla uczniów prowadzenie konsultacji oraz warsztatów dla nauczycieli i rodziców Przepisy dotyczące zajęć dydaktyczno - wyrównujących: skierowanie ucznia na zajęcia tego typu wymaga zgody rodziców zajęcia są organizowane dla uczniów, którzy mają trudności w opanowywaniu wiedzy i umiejętności określonych obowiązującym programem nauczania liczba uczestników zajęć wynosi od 4 do 8 uczniów - w przypadku udzielenia zgody przez szkołę lub inną placówkę liczba uczestników zajęć może być mniejsza Przepisy dotyczące zajęć specjalistycznych: zajęcia korekcyjno - kompensacyjne są organizowane dla uczniów, którzy mają określone trudności w nauce uniemożliwiające im przyswojenie materiału zawartego w programie edukacyjnym zajęcia są prowadzone przez nauczycieli posiadających odpowiednią wiedzę i przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej w zajęciach uczestniczy od 2 do 5 uczniów w zajęciach logopedycznych uczestniczą uczniowie, którzy mają zaburzenia mowy powodujące zaburzenia komunikacji i utrudniające naukę, zajęcia są prowadzone przez logopedów, w zajęciach uczestniczy od 2 do 4 uczniów w uzasadnionych przypadkach zajęcia mogą być prowadzone w sposób indywidualny Pomoc psychologiczno - pedagogiczna organizuje dyrektor danej placówki oświatowej. W rozporządzeniu Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 roku (ze zmianą z 24 kwietnia 2002 roku i z 7 stycznia 2003 roku) istnieją zapisy dotyczące warunków i sposobów oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania egzaminów uczniów z zaburzeniami dyslektycznymi. Najważniejsze przepisy to: nauczyciel ma obowiązek na podstawie wydanej opinii diagnostycznej dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych możliwości i umiejętności ucznia z zaburzeniami dyslektycznymi sprawdzanie wiedzy i umiejętności uczniów z zaburzeniami dyslektycznymi może odbywać się w warunkach i formie dostosowanej do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia dyslektycznego wydanie opinii diagnostycznej stwierdzającej u ucznia dysleksję powinno być wydane najpóźniej do końca września danego roku szkolnego na przedstawiony wniosek rodziców oraz na podstawie opinii diagnostycznej dyrektor placówki oświatowej może zwolnić poszczególnych uczniów z nauki drugiego języka obcego, zwolnienie to dotyczy uczniów o głębokich zaburzeniach, może obowiązywać przez część lub cały okres kształcenia w danej placówce oświatowej absolwent szkoły charakteryzujący się zaburzeniami i trudnościami w nauce ma prawo przystąpić do egzaminu maturalnego w warunkach i formie dostosowanej do jego indywidualnych potrzeb i możliwości, decyzja jest podejmowana na podstawie opinii diagnostycznej, która powinna być wydana nie wcześniej, niż dwa lata przed egzaminem maturalnym i nie później, niż do końca września roku szkolnego, w którym będzie odbywał się egzamin maturalny absolwenci z zaburzeniami dyslektycznymi nie otrzymują odmiennych arkuszy egzaminacyjnych, wyjątkiem jest sytuacja, kiedy absolwent jest osobą nie słyszącą za dostosowania warunków i formy egzaminu do potrzeb absolwentów z zaburzeniami odpowiada przewodniczący komisji egzaminacyjnej Wszyscy rodzice dzieci z zaburzeniami dyslektycznymi powinni doskonale znać powyższe przepisy, co pozwoli im na kontrolowanie traktowania ich dziecka w poszczególnych placówkach oświatowych. Trzeba mieć także świadomość tego, że przepisy ulegają zmianie i dlatego trzeba się z nimi na bieżąco zapoznawać. Rozdział IV: Dziecko dyslektyczne w warunkach szkolnych Rozpoczęcie przez dziecko edukacji szkolnej jest momentem niezwykle ważnym w jego życiu. Nauka w pierwszych klasach szkoły podstawowej wpływa na całe uczniowskie życie młodego człowieka. Na nauczycielach klas początkowych spoczywa ogromna odpowiedzialność, gdyż to oni w dużym stopniu wpływają na dalszą edukację ucznia. Od ich podejścia zależy, czy młody człowiek polubi szkołę, czy tez przeciwnie - będzie miał do niej negatywny stosunek. Nauczyciele klas początkowych powinni zrobić wszystko, aby nie zrazić uczniów do nauki. Powinni pokazywać im świat pełen mądrych ludzi. W pierwszych latach nauki niezwykle ważną role pełnią także rodzice. To oni powinni zwrócić uwagę na ewentualne trudności dziecka w nauce. Jeżeli rodzice zauważa, że ich dziecko odstępuje w nauce od rówieśników, to nie powinni obawiać się wizyty u psychologa. Taka wizyta nie oznacza, że dziecko jest w jakikolwiek sposób upośledzone. Wizyta u specjalisty pomoże określić, czy trudności w nauce wynikają z określonych zaburzeń czy są wynikiem dysleksji. Nie podjęcie walki z zaburzeniami dziecka może prowadzić w konsekwencji do wielu szkolnych dramatów. Zagadnienia w zakresie dysleksji są znane od ponad stu lat, jednak w naszym społeczeństwie nadal można się spotkać ze zróżnicowanym stosunkiem do dzieci dyslektycznych. Kiedy na początku lat siedemdziesiątych wiele placówek oświatowych zgłaszało ministerstwu potrzebę zorganizowania odpowiedniej pomocy uczniom z zaburzeniami dyslektycznymi, w wielu przypadkach administracja odpowiadała, że problem dysleksji nie istnieje, a zjawisko to jest "produkowane" przez psychologów. Kiedy w połowie lat siedemdziesiątych zaczęto intensyfikować działania profilaktyczne oraz zaczęto organizować terapie pedagogiczne dla dzieci z zaburzeniami dyslektycznymi, nastąpiło zjawisko pewnej remisji dysleksji. W szkołach podstawowych było coraz mniej uczniów, którzy mieli specyficzne problemy z opanowywaniem umiejętności czytania i pisania. Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych oraz związana z tym transformacja spowodowała pojawienie się kryzysu ekonomicznego, który dotknął także sferę oświaty. Konieczne oszczędności spowodowały likwidację wielu zajęć pozalekcyjnych. Zaczęło brakować środków na tak zwaną pedagogizację nauczycieli i rodziców. Trudności finansowe oświaty spowodowały zmniejszenie się uczniów z zaburzeniami dyslektycznymi, którzy mogli liczyć na bezpłatną pomoc oferowaną przez specjalistyczne placówki pedagogiczno - psychologiczne. Konsekwencją takich działań była zmniejszona świadomość społeczna dotycząca zaburzeń dyslektycznych. Zdarzały się takie sytuacje, że w niektórych rejonach naszego kraju funkcjonowała tylko jedna poradnia psychologiczno - pedagogiczna, a dostęp do niej był bardzo utrudniony. Nauczyciele rozpoczynający pracę w szkole posiadali coraz mniejszą wiedzę na temat dysleksji, gdyż wiele kierunków pedagogicznych nie uwzględniało w swoich programach zajęć dotyczących tych zaburzeń. W związku z tym nauczyciele nie stosowali w swojej pracy dydaktycznej odpowiednich metod i technik nauczania, co często wpływało na powiększenie liczby "szkolnych dyslektyków". Wynikiem takich działań jest sytuacja, w której czasami nawet 25% uczniów z jednej klasy posiada zaburzenia dyslektyczne różnego stopnia. Obecna sytuacja dziecka rozpoczynającego naukę szkolną jest nieco gorsza, niż trzydzieści lat temu, gdyż w czasach obecnych nie obowiązują badania dojrzałości szkolnej, które dawniej były przeprowadzane przed zapisaniem ucznia do danej szkoły. Dzisiejsi pierwszoklasiści mają nierówny start szkolny, a przyczyny takiego stanu rzeczy to: brak badać przed rozpoczęciem nauki w szkole podstawowej brak obowiązku przekazywania nauczycielom klas początkowych informacji o poziomie gotowości uczniów do podjęcia nauki w szkole oddzielenie nauki czytania od nauki pisania W wyniku takiego stanu rzeczy nierzadko mamy do czynienia z sytuacją, kiedy w pierwszych klasach szkoły podstawowej znajdują się zarówno uczniowie, którzy potrafią czytać nawet długie teksty, jak i tacy, którzy nie znają większości liter. W związku z tym do jednych z głównych zadań nauczycieli klas początkowych należy wyrównywanie poziomu poszczególnych uczniów. Wykonanie tego zadania wymaga od nauczyciela realizację programu kształcenia na przynajmniej dwóch poziomach. W tak skonstruowanych klasach często przepadają dzieci zagrożone ryzykiem dysleksji, gdyż ich problemy nie są rozpoznawane wystarczająco szybko. Nauczyciele są pozbawieni odpowiednich modeli badań profilaktycznych oraz skutecznych i efektywnych narzędzi diagnostycznych. Trudności w rozpoznawaniu zaburzeń dyslektycznych wynikają także stąd, że dzieci dyslektyczne, które często odznaczają się wysokim poziomem inteligencji, bardzo skutecznie potrafią maskować swoje trudności. Zdarza się, że takie dzieci zamiast czytać, to zgadują, uczą się tekstów na pamięć, a później je recytują. Taka strategia działania zazwyczaj sprawdza się w pierwszej klasie szkoły podstawowej i problemy dziecka zaczynają być widoczne dopiero w klasie drugiej. W literaturze można spotkać się z opisem przypadków dzieci, które uczyły się na pamięć całego podręcznika i tym samym wprowadzały w błąd nauczycieli i rodziców, którzy byli pewni, że dziecko potrafi czytać. Trudności z opanowaniem umiejętności czytania i pisania dziecko maskuje także poprzez poprawne odpowiedzi ustne oraz wysoką aktywność za zajęciach lekcyjnych. Popełnianie błędów przez dzieci charakteryzujące się wysokim poziomem inteligencji nauczyciele często tłumaczą roztrzepaniem ucznia i dlatego w niektórych przypadkach rozpoznanie dysleksji następuje dosyć późno. Wszystkie powyższe czynniki sprawiają, że dziecko trafiające do poradni często ma głębokie zaburzenia dyslektyczne, które w negatywny sposób wpływają na jego wyniki w nauce. Wizyta dziecka w poradni następuje na skutek skierowania nauczyciela lub indywidualnej decyzji rodziców, którzy mogą, ale nie muszą udzielić takiej zgody. Indywidualna decyzja rodziców wymaga wiedzy na temat trudności dziecka w nauce, jak również uświadomienia sobie ewentualnych konsekwencji braku skutecznej i szybkiej pomocy. W wielu przypadkach rodzice nie posiadają takiej wiedzy. Podczas obserwacji dzieci w wieku przedszkolnym rodzice często nie zauważają żadnych niepokojących sygnałów, a pierwsze problemy pierwszoklasisty są najczęściej przez nich bagatelizowane. Często uważają, że występujące trudności są przejściowe i tymczasowe oraz że wynikają z wczesnego etapu nauki oraz młodego jeszcze wieku dziecka. Zaobserwowanie trudności dziecka jest utrudnione w sytuacji, kiedy dziecko jest jedynakiem i rodzice nie mogą porównać go do innych dzieci. Wysoki poziom inteligencji dziecka zazwyczaj uspokaja rodziców, którzy uważają, że dziecko w sposób samodzielny poradzi sobie z określonymi kłopotami. W związku z tym rodzice bardzo często nie podejmują odpowiednich kroków, aby w jakiś sposób zaradzić trudnościom dziecka. Często nie zgadzają się na wizytę w specjalistycznej poradni lub po prostu nie zgłaszają się do placówek tego typu. Czasami dopiero po dłuższym okresie czasu uświadamiają sobie istnienie problemu i dopiero wtedy zgłaszają się do odpowiedniego ośrodka. Wszelkie działania specjalisty nie będą jednak skuteczne w przypadku, gdy rodzice nie uświadomią sobie konieczności podjęcia współpracy z pedagogiem i psychologiem. Powtarzanie przez dziecko klasy zerowej nie jest dobrym rozwiązaniem, gdyż zabieg tego typu nie jest skuteczną metodą uporanie się z zaburzeniami typu dyslektycznego. Dziecko rośnie, a wraz z nim - mówiąc kolokwialnie - rośnie także problem i z czasem problem ten może zacząć przerastać ucznia. Powtarzanie przez dziecko klasy zerowej powoduje jedynie to, że uczeń ponownie staje się narażony na występowanie niepowodzeń. Z pozytywnymi skutkami powtarzania klasy zerowej mamy do czynienia jedynie wtedy, gdy uczeń od samego początku jest objęty zakresem terapii pedagogicznej i bierze udział w zajęciach terapeutycznych, np. logopedycznych lub korekcyjno - kompensacyjnych. W sytuacji, kiedy rodzice uświadomią sobie, że ich dziecko jest zagrożone występowaniem trudności w nauce czytania i pisania, powinni rozpocząć współpracę z nauczycielem i zgodnie z jego wskazówkami przeprowadzać ćwiczenia z dzieckiem w domu. Stosunkowo często zdarza się, że nauczyciel szkolny nie posiada odpowiedniego przygotowania do prowadzenia terapii pedagogicznej i wtedy rodzice powinni udać się po pomoc do specjalisty. Niektóre placówki oświatowe zatrudniają specjalistów (np. logopedów), jednak nie zdarza się to zbyt często. Zdecydowana większość placówek oświatowych nie jest objęta specjalistyczną opieką, która umożliwiałaby odpowiednio wczesne zdiagnozowanie dzieci z zaburzeniami dyslektycznymi, a następnie przeprowadzanie odpowiedniej terapii. Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z 1993 roku zawiera przepis mówiący o konieczności organizowania w przedszkolach odpowiednich ćwiczeń korekcyjno - kompensacyjnych, jednak w praktyce jest to przepis martwy. W związku z tym sytuacja dziecka dyslektycznego jest uzależniona od ogólnych warunków organizacyjnych systemu edukacji, od wiedzy, umiejętności i postawy nauczyciela oraz od świadomości i aktywności rodziców. Wielu rodziców nie posiada dostatecznej wiedzy na temat zaburzeń dyslektycznych. Nie dostrzegają specyfiki problemów dziecka w nauce czytania i pisania, a ich problemy często podsumowują stwierdzeniem np. "staraj się pisać staranniej", "nie rób tyle błędów". Na domiar złego zdarzają się nauczyciele, którzy przed całą klasą pokazuję zeszyt danego ucznia, aby przestrzec pozostałych przed popełnianiem błędów. W takiej sytuacji dziecku jest bardzo przykro, zaczyna mieć niższe poczucie własnej wartości, traci wiarę we własne możliwości, a czasami wycofuje się i nabiera ogólnej niechęci do nauki. Nauczyciele muszą zdawać sobie sprawę z tego, że każde dziecko z zaburzeniami dyslektycznymi wymaga spokoju, zrozumienia, pomocy i wsparcia. W rozważaniach o dysleksji często pojawiają się pytania, czy ładne i bezbłędne pismo jest niezbędne do osiągnięcia sukcesu w określonej dziedzinie wiedzy. Przecież w wielu zawodach ludzie prawie w ogóle nie używają pisma, gdyż na ogół posługują się komputerami. W takim przypadku charakter pisma chyba nie ma większego znaczenia. Pracując przy pomocy komputera wystarczy włączyć odpowiednią funkcję sprawdzania poprawności pisowni oraz funkcje korekty błędów. W związku z tym może warto właśnie na komputerach oprzeć naukę dzieci z zaburzeniami dyslektycznymi. Istnieją programy dostosowane do osób niewidomych, więc warto zastanowić się nad takim rozwiązaniem także w przypadku osób z dysleksją. Rozdział V: Studium przypadku Informacje o dziecku i rodzinie uzyskane na podstawie wywiadu przeprowadzonego z matką. Łukasz urodził się w 1986 roku jako zdrowe dziecko. Pochodził z pierwszej ciąży, która była zagrożona konfliktem serologicznym - matka miała grupę krwi Rh-, natomiast ojciec Rh+. Łukasz urodził się w wyniku cesarskiego cięcia. Łukasz nie posiadał żadnych wad wrodzonych, jednak we wczesnym okresie niemowlęcym chorował na anginę i zapalenie płuc. W wieku przedszkolnym ponownie przeszedł zapalenie płuc. Po ukończeniu 5 miesiąca Łukasz zaczął siadać, w 7 miesiącu rozpoczął ząbkowanie, a po ukończeniu 10 miesiąca zaczął stawiać pierwsze kroki. Moczył się aż do 17 miesiąca życia. We wczesnym dzieciństwie był dzieckiem nerwowym, wybuchowym i płaczliwym, często się złościł. Łukasz jest dzieckiem praworęcznym. Oboje rodzica chłopca posiadają wykształcenie zawodowe. Ojciec z zawodu jest mechanikiem, matka nigdy nie pracowała. Łukasz ma młodszą siostrę, a różnica wieku między nimi wynosi dwa lata. Sytuacja rodzinna nie była komfortowa, gdyż w trzypokojowym mieszkaniu mieszkali wspólnie rodzice rodzina Łukasza oraz dziadkowie i ciotka (siostra matki). W związku z tym sytuacja w domu bywała napięta. Matka Łukasza zauważyła, że po uderzeniu w głowę chłopiec zrobił się bardziej nerwowy i pojawiły się problemy z mową. Pomimo tego Łukasz nie mówił przez sen, nie brał leków i chętnie bawił się z innymi dziećmi. W wieku 4 lat chłopiec trafił do poradni, gdzie ze względu na opóźnienia w mowie został objęty specjalistyczną opieką. Specjalistyczne badania wykazały, że chłopiec ma bardzo mały zasób słów, często posługuje się słowami dźwiękonaśladowczymi, a jego mowa jest na poziomie wyrazowym. Dosyć dobrze rozumiał mowę. W wyniku przeprowadzonych badań psychologicznych stwierdzono, że pod względem umysłowym Łukasz rozwija się w sposób prawidłowy. Takie cechy, jak spostrzegawczość wzrokowa, pamięć czy rozumienie były adekwatne do wieku dziecka. Opóźnienia w mowie utrudniały porozumiewanie werbalne z chłopcem oraz były przyczyną hamowania jego aktywności poznawczej. Działania Łukasza charakteryzowały się pośpiechem i zniecierpliwieniem. Działania terapeutyczne polegały na przeprowadzaniu ćwiczeń logopedycznych na terenie poradni, które miały usprawnić motorykę jego narzędzi mowy, powiększenie zasobu słów oraz wykształcenie aktywności poznawczej. Jednocześnie umieszczono chłopca w grupie przedszkolnej. Terapia przeprowadzana na terenie poradni oraz ćwiczenia wykonywane w domu przyniosły częściowe efekty. W wieku 5 lat mowa Łukasza charakteryzowała się zniekształceniem artykulacyjnym. Chłopiec nie wypowiadał jeszcze wielu głosek, co było przyczyna niewyraźnej mowy. Jednak zauważono poprawę w zakresie operatywności językowej. Chłopiec nie wzbraniał się przed wypowiedziami, zaczynał budować proste zdania. Łukasz był zainteresowany ćwiczeniami, które wykonywał w sposób uważny i wytrwały. Cały czas pozostawał pod opieką logopedy. W wieku 6 lat przeprowadzono badania, które wykazały, że Łukasz nie osiągnął właściwej dojrzałości szkolnej - miał trudności z rozpoznawaniem wszystkich liter alfabetu, nie potrafił wyodrębniać poszczególnych głosek, nie miał wykształconego pojęcia liczby. Badania wykazały, że charakteryzował się niska analizą słuchową, a duża wada wymowy zakłócała sprawną komunikację. W związku z tym odroczono mu obowiązek szkolny. Oprócz obowiązkowych ćwiczeń logopedycznych zaczęto uczyć chłopca samodzielności w wykonywaniu codziennych czynności, umiejętności pokonywania trudności oraz umiejętności koncentracji. Pomimo przeprowadzania niezwykle intensywnych ćwiczeń Łukasz rozpoczął edukacje szkolną z zaburzona mową, konsekwencja czego było pojawienie się specyficznych trudności w nauce czytania i pisania. W celu zapewnienia Łukaszowi specjalistycznej pomocy, skierowano go na ćwiczenia kompensacyjno - wyrównawcze. Występujące zaburzenia mowy u chłopca są związane z zaburzeniami kinestetyczno - ruchowymi. Mają charakter ekspresywny, co przejawia się tym, że chłopiec rozumie mowę, ale ma problemy z mówieniem. W II klasie szkoły podstawowej Łukasz nabył umiejętność prawidłowej artykulacji niemal wszystkich głosek. Problemy miał jedynie z głoską "r". Miał jednak duże problemy w pisaniu. Pisanie to proces złożony, który odbywa się przy pomocy funkcjonowania pamięci i analizy słuchowej, analizy wzrokowej oraz kinestezji ręki. Poszczególne układy czynnościowe różnią się w zależności od tego, czy jest to przepisywanie, pisanie pod dyktando czy pisanie w sposób całkowicie samodzielny. Najłatwiejsze jest przepisywanie, które nie wymaga analizy słuchowej. W tym zakresie Łukasz nie miał problemów. Miał natomiast problemy z samodzielnym pisaniem oraz z pisaniem pod dyktando, czego przyczyna były zaburzenia mowy. Chłopiec nadal był pod opieką psychologiczna i logopedyczną. Od V klasy Łukasz rozpoczął terapię pedagogiczną, która odbywała się dwa razy w tygodniu. Dzięki niej poprawił poprawność pisania. Miał jeszcze problemy z prawidłowym zastosowaniem niektórych zasad pisowni, co wynikało z niepoprawnych utrwalonych wzorów, wad wymowy oraz zaburzeń słuchu fonematycznego. Łukasz brał udział w ćwiczeniach, które miały na celu poprawienie zakresu korzystania z pamięci wzrokowej, a tym samym utrwalanie zasad poprawnej pisowni. Przypadek Łukasza zdiagnozowano jako dysleksja z trudnościami dysortograficznymi. Przez całą szkolną edukację chłopiec był pod opieką specjalistów. Poradnia zwracała się do poszczególnych nauczycieli Łukasza, aby traktowali chłopca z należytą serdecznością i życzliwością. Szkoła była zobowiązana do tego, aby na podstawie odpowiedniej opinii poradni dostosowywać wymagania do indywidualnych potrzeb i możliwości rozwoju Łukasza. Obecnie Łukasz jest uczniem ostatniej klasy technikum budowlanego. Uczy się dobrze, jest uczniem trójko - czwórkowym. Za rok Łukasz przystąpi do egzaminu maturalnego. W związku z tym poradnia wystawiła odpowiednią opinię, z której wynika, że Łukasz ma dysleksje rozwojową. Przez wszystkie lata nauki Łukasz poddawał się terapii psychologiczno - pedagogicznej i logopedycznej, co poprawiło jego funkcje percepcyjne, mechanizmy kompensacyjne oraz usprawniło proces uczenia się. Obecnie jego ogólny poziom zdolności uważa się za przeciętny. Łukasz nie ma problemów a myśleniem abstrakcyjnym i logiczno - matematycznym, z orientacją i wyobraźnią przestrzenną, z klasyfikowaniem i porządkowaniem. W dalszym ciągu ma problemy w sprawnym czytaniu, w rozumieniu czytanego teksty, w płynności słownej i w zapamiętywaniu określonych wyrazów. Poradnia wydała odpowiednie oświadczenie, w którym są zawarte wskazówki, w jaki sposób udzielać Łukaszowi pomocy w szkole. Są to następujące wskazówki: prace pisemne należy oceniać pod względem zawartości merytorycznej (wiedza, struktura pracy, zastosowana argumentacja, właściwa treść), a nie pod względem poprawności ortograficznej prace z przedmiotów ścisłych należy oceniać pod względem poprawności rozumowania, a tym samym pomijać pewne pomyłki w zapisie proponowanie uczniowi więcej czasu na pracę samodzielną lub pozwolenie na wykonywanie jej w domu należy uświadomić sobie, że uczeń może wykazywać trudności w szybkim i właściwym wskazywaniu odpowiedzi (np. w testach), co nie musi być oznaką braku wiedzy w nauce języka obcego błędy w zapisie nie powinny wpływać na ocenę, należy kłaść nacisk na umiejętności konwersacji oraz zasób słownictwa nie ma przeszkód w stawianiu uczniowi wysokich wymagań w zakresie programu szkolnego warunki i formy egzaminów należy dostosować do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia Łukasz - pomimo dysleksji - dotarł dosyć wysoko w systemie edukacji szkolnej. Zawdzięcza to własnej matce, własnej wytrwałości i ciężkiej pracy oraz specjalistom z poradni. Pomimo dużych problemów Łukasz przystąpi do zdawania egzaminu maturalnego. Łukasz w pewnym stopniu opanował swoja dysleksje, ale pewne problemy i trudności będzie miał już do końca życia. Łukasz stanowi przykład tego, że można sobie poradzić z zaburzeniami dyslektycznymi. Uwagi końcowe W dzisiejszych czasach dysleksja nie jest już anonimowym problemem. Coraz częściej mówi się o niej w środkach masowego przekazu i coraz więcej rodziców i nauczycieli uświadamia sobie ten problem. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wielu uczniów i rodziców domaga się tej specyficznej stygmatyzacji. Stwierdzenie dysleksji staje się dla wielu uczniów sposobem na ulgowe traktowanie podczas całego procesu edukacji. Jednak nie wolno zapominać o pozytywnym aspekcie nagłośnienia zagadnień związanych z dysleksją. Dzięki właściwej postawie rodziców, którzy coraz lepiej znają prawa dziecka dyslektycznego istnieją większe możliwości w diagnozowaniu tych zaburzeń. Dziecko ma szansę na terapię prowadzoną przez wykwalifikowanych specjalistów, co umożliwia mu w miarę normalną edukację szkolną. Według profesor Marty Bogdanowicz wielu ludzi z zaburzeniami dyslektycznymi charakteryzuje się wysokim poziomem inteligencji i ponadprzeciętnymi zdolnościami twórczymi. Warto tu zauważyć, że dysleksję mieli między innymi: Hans Christian Andersen, Winston Churchill, Leonardo da Vinci czy Albert Einstein. Świadczy to o tym, że można pokonać trudności związane z zaburzeniami dyslektycznymi, ale trzeba wykazać się wytrwałością i systematycznością. Bibliografia 1. Bogdanowicz M., Integracja percepcyjno - motoryczna a specjalne trudności w czytaniu dzieci, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1987 Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji: problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2002 Brejnak W., Nie jesteś sam. Dysleksja, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003 Dyrda J., Style uczenia się dzieci dyslektycznych a wymagania poznawcze szkoły, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003 Grabałowska K., Jastrząb J., Mickiewicz J., Wojak M., Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu: poradnik metodyczny do terapii dzieci dyslektycznych, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 1995 Kaja B., Zarys terapii dziecka: metody psychologicznej i pedagogicznej pomocy wspomagającej rozwój dziecka, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995 Krasowicz - Kupis G., Język, czytanie i dysleksja, AWH Antoni Dudek, Lublin 2003 Mickiewicz J., Jedynka z ortografii?: rozpoznawanie dysleksji w starszym wieku szkolnym, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 1995 Polskie towarzystwo dysleksji. Biuletyn informacyjny oddziału warszawskiego, 20/III/2002 Polskie towarzystwo dysleksji. Biuletyn informacyjny oddziału warszawskiego, 26/ X/2003

---