HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ

Z historycznego punktu widzenia wyodrębniamy cztery mechanizmy służące do rozwiązywania problemu niedoboru w gospodarce: - przemoc

- tradycja

- władza instytucji rządowych i kościelnych

- rynek

Przyczyny wyodrębniania się ekonomii jako samodzielnej nauki. Wyodrębniamy II grupy przyczyn:

• I przyczyny o charakterze historycznym (tzw. czynnik historyczny)

• II przyczyny o charakterze logicznym ( tzw. czynnik logiczny)

ad I) przyczyną wyodrębniania się ekonomii jako samodzielnej nauki było powstanie formacji kapitalistycznej, a dokładnie przedsiębiorstwa kapitalistycznego. Pojawiła się wówczas konieczność dokonywania pomiarów nakładów i efektów oraz porównywania efektywności stosowanych metod wytwarzania. Pozwoliło to na wyeliminowanie metod mniej efektywnych przez metody bardziej efektywne.

ad II) wraz z rozwojem sił wytwórczych w okresie pierwotnej akumulacji kapitału, czyli wraz z merkantylizmem, niewystarczające okazały się tzw. zdroworozsądkowe zasady gospodarowania. Myślenie typu spekulatywno-normatywnego straciło rację bytu i zostało zastąpione przez myślenie kategorialne, które polega na rozróżnieniu istoty danej kategorii od form przejawiania się tej kategorii. Np. Wartość to coś różnego niż cena. Myślenie kategorialne zostało zastosowane po raz pierwszy w filozofii, potem w fizjokratyzmie do rozważań nad sferą produkcji rolnej, a następnie w merkantylizmie w sferze wymiany, potem dopiero w ekonomii klasycznej w sferze produkcji materialnej.

Aby odpowiedzieć na pytanie, który z czynników był ważniejszy, należy rozwiązać dwa problemy szczegółowe:

• 1-szy) czy traktujemy prawa ekonomiczne jako neutralne czy historyczne

• 2-gi) czy w badaniach ekonomicznych stosujemy indywidualizm poznawczy czy holizm metodologiczny

Indywidualizm poznawczy to metoda badawcza polegająca na tym, że wnioski dotyczące życia gospodarczego wyciągamy na podstawie obserwacji zachowania się jednostek

Holizm metodologiczny to metoda badawcza polegająca na tym, że wnioski dotyczące przebiegu życia gospodarczego wyciąga się na podstawie obserwacji zachowania się społeczeństwa w całości.

Wg ekonomii zachodniej (nie marksistowskiej) prawa ekonomiczne mają charakter neutralny. W badaniach stosuje się indywidualizm poznawczy. Wg tej ekonomii ważniejszy był czynnik logiczny.

Ekonomia marksistowska twierdzi, że prawa ekonomiczne mają charakter historyczny i w badaniach stosuje się holizm metodologiczny. Wg tej ekonomii ważniejszy był czynnik historyczny.

Kryteria periodyzacji (podziału na okresy) rozwoju MYŚLI EKONOMICZNEJ:

a) przyjęta teoria wartości

b) sposób i zakres czasowy i przedmiotowy, sterowanie przebiegiem procesów gospodarczych

ad a) - "Tzw. teoria wartości opartej o pracę" (TWOP) stworzona przez szkołę klasyczną, później przyjęta przez Marksa i zgodnie z tą teorią wartość jest tworzona tylko i wyłącznie przez pracę żywą.

- "Teoria produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych" dominuje w ekonomii neoklasycznej i zgodnie z tą teorią wartość jest tworzona przez wszystkie czynniki produkcji uczestniczące w procesie wytwarzania (ziemia, kapitał, praca). Jest to teoria sprzeczna z TWOP.

- "Teoria użyteczności" stworzona została w nurcie subiektywno-marginalistycznym i wg tej teorii o wartości dobra decyduje jego użyteczność, czyli zdolność do zaspokajania potrzeb.

- "Pragmatyczna teoria użyteczności" to zmodyfikowana teoria użyteczności, ale ta użyteczność musi być powszechnie akceptowana.

- "Żadna teoria wartości". Poprzednie teorie zakładały, że wartość jest kategorią niemierzalną, w związku z tym zostaje wykluczona z rozważań ekonomicznych i zastąpiona przez np. teorię preferencji konsumentów, teorię popytu, podaży, teorię cen, czyli kategoriami, które są mierzalne.

ad b) Wyróżnia się dwa paradygmaty, tj. zespół twierdzeń powszechnie obowiązujących, uznanych za prawidłowe w danym miejscu i czasie:

• paradygmat stary (rynku). Zgodnie z paradygmatem starym wszelkie decyzje ekonomiczne odbywają się na podstawie analizy informacji rynkowych takich jak: kształtowanie się popytu, podaży, cen, gustów. Ma on zazwyczaj charakter krótkookresowy, mikroekonomiczny.

• paradygmat nowy (planowanie). Paradygmat nowy powstał wraz ze zmianami zachowań w gospodarce socjalistycznej. Ma on charakter długookresowy i makroekonomiczny.

MYŚL EKONOMICZNA W STAROŻYTNOŚCI

> Myśl grecka Przedstawiciele: Hezjod

Ksenofont

Platon

Arystoteles ze Staginy (ok.384 - 322 p.n.e.)

Poglądy społeczne i poglądy na własność Arystotelesa.

Arystoteles traktował niewolnictwo jako naturalny system zgodny z naturą ludzką, uważał, bowiem, że typowym zjawiskiem jest przyrodzona nierówność ludzi, znajdująca odzwierciedlenie w zajmowanej pozycji społecznej. W związku z tym, potrzeby ludzi są zróżnicowane. Arystoteles wyróżniał dwa rodzaje niewolnictwa:

1) niewolnictwo naturalne, istnieje i zachodzi wówczas, gdy człowiek sam sobie nie jest w stanie radzić w życiu. Dla takiego człowieka niewolnictwo naturalne jest koniecznością.

2) niewolnictwo prawne, występuje wówczas, gdy przez przypadek człowiek staje się niewolnikiem np. na skutek wojny lub niemożności spłacenia długów. Ten rodzaj niewolnictwa nie zależy od wad i zalet człowieka.

Arystoteles uważał, że niewolnictwo naturalne jest uzasadnione, a prawne nie i dlatego niewolnictwo prawne powinno być formą przejściową.

Arystoteles był zwolennikiem własności prywatnej i podawał następujące argumenty:

• własność prywatna jest bardziej efektywna niż społeczna

• istnienie własności społecznej wywołuje szereg konfliktów na tle określenia nakładów pracy poszczególnych współtwórców wartości, a także konflikt na tle określenia udziału w wytworzonych dochodach

• istnienie własności prywatnej prowadzi do zróżnicowania majątkowego tzn. po pewnym czasie wyodrębniają się jednostki, których dochody znacznie przewyższają ich potrzeby

• fakt, czyli tzw. doświadczenie historyczne. Skoro przed niewolnictwem, formą organizacji społeczeństwa była wspólnota pierwotna opierająca się na własności społecznej to dowodzi, że własność społeczna wypierana jest przez własność prywatną.

Ekonomia i chrematystyka Arystotelesa.

Punktem wyjścia rozważań na tematy ekonomiczne Arystotelesa jest rozróżnienie dwóch rodzajów bogactwa:

1) bogactwo naturalne. Arystoteles łączy je ze zdolnością do zaspokajania potrzeb. Uważał, że bogactwa naturalne powstają w wyniku działalności gospodarstw domowych. Uważał, że działalność gospodarstw domowych jest naturalna, bo jest zgodna z naturą ludzką

2) wartości wymienne (pieniężne). Bogactwo to powstaje w wyniku działalności gospodarstw zarobkowych. Celem tej działalności jest maksymalizacja indywidualnego bogactwa przede wszystkim przez nieekwiwalentną

wymianę. Uważał, że działalność ta jest nienaturalna, bo niezgodna z naturą ludzką.

Ekonomia wg Arystotelesa jest sztuką kierowania domem i drobnym gospodarstwem rolnym. Ekonomia jest naturalna, bo jej przedmiot jest naturalny.

Chrematystyka to nauka o funkcjonowaniu gospodarstw zarobkowych, a dokładnie o sposobach gromadzenia bogactwa. Istota chrematystyki sprowadza się do zdobywania pieniędzy przy pomocy pieniędzy.

Koncepcja wymiany wg Arystotelesa.

Koncepcja ta wyróżnia dwa problemy:

* problem miary, czyli udzielenie odpowiedzi na pytanie, „dzięki czemu dwa dobra mogą być porównywane?"

* problem sprawiedliwości wymiany, czyli określenie warunków, jakie muszą być spełnione, aby wymiana była sprawiedliwa.

Arystoteles wyróżniał trzy rodzaje wymiany:

* wymiana bezpośrednia "towar za towar" - wymiana sprawiedliwa, gdyż jej celem jest zaspokojenie własnych potrzeb stron wymiany. Występuje tu jedność czasu i przestrzeni kupna - sprzedaży. Tym rodzajem wymiany zajmuje się ekonomia.

* wymiana towarowo-pieniężna "towar na pieniądze, następnie pieniądze na towar". Cel tej wymiany jest taki sam jak wyżej, ale nie musi być zachowana jedność czasu i przestrzeni. Pieniądz pełni w tej wymianie rolę pośrednika wymiany, a także miernika wartości. Tym rodzajem wymiany zajmuje się ekonomia.

* wymiana pieniężno-towarowa (wielki handel) "pieniądz na towar, potem towar na pieniądz + przyrost pieniędzy". Wymiana ta jest niesprawiedliwa, gdyż jej celem jest osiągnięcie zysku. Towar pełni funkcję pośrednika wymiany. Tym rodzajem wymiany zajmuje się chrematystyka.

Arystoteles zdefiniował pojęcie "wzajemność korzyści z wymiany". Uważał, że nie oznacza to wcale, że uczestnicy wymiany muszą osiągnąć jednakowe korzyści. Twierdził, że pojęcie to oznacza, że uczestnicy wymiany muszą osiągnąć korzyści jednakowo oceniane.

> TOMASZ Z AKWINU

Koncepcja ceny sprawiedliwej Tomasza z Akwinu.

Tomasz z Akwinu procesy wymiany traktował jako zjawiska społeczne, wynikające z konieczności życia w zorganizowanym zbiorowisku ludzkim. Uważał, że prawidłowe funkcjonowanie takiego społeczeństwa wymaga stosowania zasady sprawiedliwej wymiany, opierającej się na ekwiwalentności wymiany. Wg Tomasza z Akwinu wymiana jest sprawiedliwa tylko wtedy, gdy jest dokonywana po tzw. cenie sprawiedliwej. Wyróżniał trzy elementy ceny sprawiedliwej:

• nakłady pracy (ilość pracy, niezbędnej do wykonania danego dobra)

• nakłady rzeczowe produkcji wraz z kosztami przewozu, magazynowania i wielkością ponoszonego ryzyka

• pozycja społeczna producenta. Tomasz z Akwinu uważał, że dochody ludzi muszą być różnicowane stosownie do przynależności stanowej.

Tomasz z Akwinu obok ceny sprawiedliwej wyróżniał cenę rynkową, czyli bieżącą, która kształtuje się w zależności od popytu i podaży. Uważał jednak, że cena rynkowa oscyluje wokół ceny sprawiedliwej. Tomasz z Akwinu uważał, że dokonywanie sprzedaży po cenie wyższej bądź niższej od ceny sprawiedliwej powoduje nie tylko niesprawiedliwą wymianę, ale wręcz zagraża funkcjonowaniu całej gospodarki.

> MERKANTYLIZM

Merkantylizm to doktryna epoki pierwotnej akumulacji kapitału (od początku XVIw. do połowy XVIIIw)

Przedstawiciele: Thomas Mun

John Lock

William Petty

Jean Bodin

Dawid Hume

Dwa nurty: * wczesny merkantylizm inaczej bulionizm

* merkantylizm właściwy

Mercante z włoskiego oznacza kupca bogacącego się na handlu, szczególnie na handlu zagranicznym.

Kształtowanie się systemu pieniężnego w merkantyliźmie.

Rozwój systemu pieniężnego był konsekwencją sprzeczności pomiędzy dwiema teoriami pieniądza:

• 1)Monetarystyczna teoria pieniądza. Akcentuje wewnętrzną wartość pieniądza i głosi, że wartość pieniądza zależy od zawartości w nich kruszcu szlachetnego. Teoria ta była przeciwna tzw."psuciu monety", czyli obniżaniu zawartości kruszcowej w stosunku do reprezentowanego nominału.

• 2)Nominalistyczna teoria pieniądza. Akcentuje wartość zewnętrzną, czyli nadaną danej monecie przymusową siłę nabywczą ustanowioną przez państwo.

Bulionizm wiązał się z postulatem maksymalnego zwiększania zasobów szlachetnych w kraju, bo tylko w nich widziano bogactwo kraju. Merkantyliści uważają,że o bogactwie narodowym decyduje ilość kruszcu, znajdująca się w posiadaniu danego kraju. Dopiero merkantyliści właściwi zrozumieją, że nie samo zgromadzenie pieniędzy jest bogactwem, lecz nadwyżka w bilansie handlowym. Merkantyliści uważali, że źródłem bogactwa zarówno kupca jak i państwa jest nieekwiwalentna wymiana. Zajmowali się przede wszystkim wymianą międzynarodową, gdyż uważali, że w niej łatwiej o nieekwiwalentność.

Różnice między bulionizmem a merkantylizmem właściwym:

• bulionizm to dominacja metalistycznej koncepcji pieniądza, a merkantyliści właściwi to nominalistyczna koncepcja pieniądza

• w bulioniźmie utożsamiano pieniądz przede wszystkim jako pośrednika wymiany i miernika wartości, a w merkantyliźmie właściwym pieniądz to pośrednik wymiany i kapitał, czyli pieniądz, który powinien przynosić dochód

• bulionizm to zakaz wywozu kruszców poza granice kraju, a merkantylizm właściwy to inwestowanie środków pieniężnych poza granicami kraju

• w bulioniźmie miernikiem bogactwa był zgromadzony zasób kruszców, a w merkantyliźmie to dodatnie saldo w bilansie handlowym

• różnice w pojmowaniu interwencjonizmu państwowego. W bulioniźmie występował interwencjonizm nakazowo-administracyjny, w merkantyliźmie właściwym był to interwencjonizm ekonomiczny, czyli cła, podatki, ulgi inwestycyjne i łagodna polityka kredytowa

• w bulioniźmie prymat nad produkcją miała wymiana i uważano, że wartość powstaje w procesie wymiany poprzez nieekwiwalentność, w merkantyliźmie właściwym również istniał prymat wymiany, ale zauważano, że produkcja to ta sfera, która produkuje towary do wymiany

Znaczenie merkantylizmu dla rozwoju HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ:

• bardzo duże znaczenie gdyż jako pierwszy system przeanalizował dogłębnie funkcję pieniądza

• był to system spójny, logiczny, dokładny

• system ten dogłębnie przeanalizował wymianę międzynarodową

• system, który stworzył aparat pojęciowy i metody badawcze stosowane w ekonomii

• jako pierwszy system na szeroką skalę zastosował interwencjonizm państwowy

• dostrzegł związek zachodzący między ekonomią a polityką, przy czym prymat ma polityka

• merkantylizm dał podstawy ekonomii klasycznej, gdyż opierała się na krytyce merkantylizmu

• był to pierwszy system, który na szeroką skalę rozwinął pomoc socjalną tj. zapomogi, zasiłki macierzyńskie, rodzinne inne.

> FIZJOKRATYZM

Cechy fizjokratyzmu:

• spójność poglądów we wszystkich znaczących kwestiach

• kierunek ten rozwinął się wyłącznie we Francji

• idee fizjokratów były prezentowane przez stosunkowo krótki okres 1750-1780

• liderem kierunku był Francois Quesney (1694-1774)

System ekonomiczny fizjokratów opiera się na dwóch zasadniczych koncepcjach:

• 1)teoria czystego produktu

• 2)teoria ekwiwalentności wymiany

Na czym polega teoria czystego produktu w fizjokratyźmie?

Fizjokraci doszli do wniosku, że źródło bogactwa kraju tkwi w rolnictwie, czyli w naturze. Teoria czystego produktu głosi, że tylko w rolnictwie, zachodzi proces otrzymywania nadwyżki ponad włożone nakłady. Przemysł przetwórczy oraz inne rodzaje działalności, fizjokraci uważali za jałowe, w związku z pojęciem czystego produktu dzielili społeczeństwo na trzy klasy:

• klasa produkcyjna i rolnicy

• klasa jałowa, czyli rzemieślnicy, kupcy, robotnicy najemni w przemyśle

• klasa właścicieli, do której zalicza się król, duchowni i świeccy posiadacze gruntów

Koncepcja ekwiwalentnej wymiany

Fizjokraci opierając się na "naturalnym porządku" uważali, że na rynku dokonuje się wymiana równych wartości. Przez równe wartości rozumieli towary o jednakowych kosztach produkcji. Uważali, że handel zagraniczny wbrew twierdzeniom merkantylistów jest wymianą ekwiwalentną (wartość za wartość), czyli bez strat i zysków dla jednej i drugiej strony. Skoro tak jest to bogactwo nie może powstać w procesie wymiany.

---