Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo.
Opracowała Anna Szymkowska na podstawie Programu "Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo", praca napisana przez uczestników kursu pod kierunkiem mgr Sylwii Rydz
Mianem nadpobudliwości psychoruchowej (zespołu ADHD) określa się zazwyczaj zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka - ruchowej, poznawczej i emocjonalnej.
SFERA RUCHOWA
Wyraźny niepokój ruchowy w zakresie małej i dużej motoryki, czyli:
-niemożność pozostawania w bezruchu przez nawet krótki okres czasu
-podrywanie się z miejsca
-chodzenie po klasie
-bieganie bez celu
-wymachiwanie rękoma
-podskakiwanie
-wzmożone drobne ruchy kończyn ( machanie nogami, drobne ruchy rąk: poruszanie palcami, ciągłe zajmowanie się rzeczami leżącymi w zasięgu rąk lub nóg, kiwanie się na krześle itp.)
SFERA POZNAWCZA
-trudności w skupieniu uwagi - dzieci nie są w stanie skoncentrować się dłużej na wykonywanej czynności, przerzucają swą uwagę z obiektu na obiekt, sprawiają wrażenie zainteresowanych wieloma sprawami jednocześnie, najmniejszy bodziec odrywa dziecko od wykonywanej czynności;
-wzmożony odruch orientacyjny
-pochopność i pobieżność myślenia - często udzielają szybkich nieprzemyślanych odpowiedzi, dlatego też nierzadko błędnych.
SFERA EMOCJONALNA I SPOŁECZNA
-nieopanowanie, bardzo silne reakcje emocjonalne
-wzmożona ekspresja uczuć
-zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce z otoczenia
-dzieci są płaczliwe, krzykliwe, drażliwe, łatwo zmiany nastroju, często są wręcz agresywne, obrażalskie i przewrażliwione;
-dla otoczenia są męczące, stają się powodem wielu konfliktów, nie zdają sobie bowiem sprawy ze swojej nadmiernej siły i energii; często działają spontanicznie a kontakt z nimi bywa przykry nawet bolesny;
Zaburzenie to utrudnia funkcjonowanie dziecka na wielu płaszczyznach, między innymi w środowisku szkolnym, rodzinnym i rówieśniczym. Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardziej przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. W szkole szczególnie istotna jest umiejętność koncentracji uwagi. Dzieci nadpobudliwe nie są w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub wykonywania innych czynności, ponad to:
-ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach,
-wydaje się, że nie słucha tego co się do niego mówi,
-nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji, ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem codziennych obowiązków,
-ma kłopoty z zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć,
-nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie zadań domowych,
-często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub zajęć,
-łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców,
-często zapomina o różnych codziennych sprawach.
Możemy wyróżnić 3 grupy czynników ryzyka nadpobudliwości psychoruchowej: nieprawidłowości układu nerwowego, czynniki biologiczne i czynniki społeczne.
UKŁAD NERWOWY
Wyraźna przewaga procesów pobudzania nad procesami hamowania wynikająca z zakłócenia równowagi układu nerwowego
Wzmożona ruchliwość procesów nerwowych, tzn. szybkie przechodzenie od stanu pobudzenia w stan hamowania oraz odwrotnie;
CZYNNIKI BIOLOGICZNE
To czynniki uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy w okresie jego kształtowania, tj. w okresie płodowym i okołoporodowym i później. Zaliczamy do nich:
Choroby przebyte w czasie ciąży, w tym zakaźne, infekcje;
-Zatrucia ciąży (leki, alkohol, papierosy)
-Urazy mechaniczne w czasie ciąży
-Urazy mechaniczne lub niedotlenienie podczas porodu
-Poważne choroby lub urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym (np. zapalenie opon mózgowych, wypadki połączone ze wstrząsem mózgu itp.)
czynniki uszkadzające komórkę nerwową(alkohol, narkotyki, leki)
CZYNNIKI SPOŁECZNE
W tej grupie wyróżniamy pewne nieprawidłowości w środowisku zarówno rodzinnym dziecka, jak i szkolnym:
-niezrozumienie i niezaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka
-odrzucenie emocjonalne dziecka
-atmosfera jawnych konfliktów
-zakłócenia komunikacji, np. sprzeczne komunikaty, kiedy inne treści są przekazywane słownie a coś zupełnie przeciwnego wyraża tzw. mowa ciała, tj. postawa, mimika, ton i brzmienie głosu, gesty a także komunikacja ukryta
-osobowość rodzica, szczególnie matki, jako osoby stale przebywającej zwłaszcza z małym dzieckiem, np. matki nerwicowe, nadmiernie chroniące, pedantyczne, wymagające
-postawy rodzicielskie - odrzucenie zamiast akceptacji, nadmierne wymagania zamiast uznania praw, nadmierna ochrona zamiast rozumnej swobody, unikanie zamiast współdziałania
-nieadekwatne wymagania szkolne (za małe - wywołują nudę i zniechęcenie lub za duże - powodują stan frustracji i napięcia)
-negatywny stosunek nauczyciela do ucznia
-odrzucenie przez grupę rówieśniczą
-przeżywanie stale rywalizacji między kolegami
-wymagania najbliższego otoczenia, w tym instytucji, do której dziecko uczęszcza (przedszkole, szkoła, świetlica, in. ogniska)
-nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie: (nadmiernie karzący, liberalny lub niekonsekwentny)
-brak zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych: akceptacji, szacunku, uznania, bezpieczeństwa, poczucia przynależności, samorealizacji itd.
-niedostatek kontaktów z rodzicami, którzy zajęci pogonią za pieniądzem często są zbyt zapracowani i przemęczeni
-wszechobecne występowanie głośnych i agresywnych wzorców relacji międzyludzkich i sposobów spędzania wolnego czas, którymi bombardują nas mass media (nastawienie na sukces, pośpiech i rywalizacyjny model kontaktów interpersonalnych, konsumpcyjny tryb życia, upowszechnianie się gier komputerowych i telewizji jako podstawowych form rozrywki).
Wychowanie dziecka nadpobudliwego
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają w domu wiele kłopotów, bywają uciążliwe, wprowadzają swych rodziców w stan zdenerwowania, powodując wielokrotnie ich wyczerpanie.
Wychowanie dzieci z ADHD wymaga od rodziców większego wkładu pracy, cierpliwości, przemyślanego i konsekwentnego działania.
Rodzicom wielokrotnie trudno jest zrozumieć, że ich dziecko jest szczególnie wrażliwe na wszystkie bodźce płynące ze środowiska zewnętrznego, że nie potrafi dokonać selekcji i eliminacji tych bodźców, nie potrafi skoncentrować uwagi i zapomina o poleceniach. Rola rodzica polega przede wszystkim na tym, aby pomóc swojemu dziecku w przezwyciężeniu trudności, zrozumieć je, zamiast zarzucać całą masą napomnień, pretensji, krzyków czy kar.
Wychowanie dziecka wymaga opanowania nadpobudliwości i przeciwdziałania jej. Pomóc w tym może kilka przedstawionych poniżej zasad i rad postępowania z dzieckiem nadpobudliwym.
Dziecko nadpobudliwe w domu.
Dziecko wykazuje nadmierną ruchliwość i ogólną wzmożoną pobudliwość. Jest gadatliwe, pomysłowe. Ulubionymi zabawami są te wymagające ruchu i spontaniczności. Zabawy często są zmieniane. Nie lubi sytuacji czekania na cokolwiek, jest niecierpliwe. Łatwo się złości i łatwo je urazić. Ciężko poddaje się kontroli rodziców, jest nieposłuszne. Może mieć problemy z zaśnięciem, może też łatwo się wybudzać.
Pomaga w domu ale przy czynnościach krótkich, nie wymagających zbytniej dokładności,(chętnie coś przynosi, odnosi). Niecierpliwi się i złości, gdy wymaga się od niego spokojnej pracy: nie lubi pisać, czytać, lekcje odrabia chaotycznie, odrywa się od nich.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo wymaga zamierzonego procesu wychowania-wykluczającego zbytni liberalizm, odpowiednich warunków środowiskowych (brak patologii w rodzinie), konsekwencji oddziaływań wychowawczych, dostatecznej opieki. W optymalnych warunkach, gdy dziecko nadpobudliwe wychowywane jest rozsądnie, w dobrym środowisku, nie występują poważniejsze trudności wychowawcze. Nadpobudliwość dziecka jednak utrzymuje się, choć przejawia się w łagodniejszych formach. W sytuacjach konfliktowych występuje jednak z całą siłą.
Rodzic powinien pamiętać o tym, aby:
-izolować dziecko od wielobodźcowego środowiska, unikać gwałtownych dźwięków, podniesionych głosów, głośno nastawionego radia czy telewizora,
-czas poprzedzający zaśnięcie nie był przepełniony zabawą, a w momencie zasypiania panowała cisza i odosobnienie, usunąć z zasięgu dziecka przedmioty, które mogłyby je interesować, zostawić tylko jakiś jeden ulubiony, odseparować od źródła światła ( ewentualnie przysłonić lampkę), pamiętać o regularnym śnie,
-panowało jasne i konsekwentne przestrzeganie systemu reguł i zasad rządzących życiem dziecka, począwszy od rozkładu dnia, po system praw i obowiązków dla każdego członka rodziny, aby obowiązywała ustalona hierarchia ważności wymagań, był ustalony zakres swobód dziecka, zachowany spokój i równowaga w postępowaniu,
-obowiązywały stałe, powtarzające się rytuały, dotyczące krótkich (dzień, tydzień) i dłuższych okresów czasu,
-pomoc w porządkowaniu świata fizycznego, w którym dziecko przebywa, przyzwyczajać do sprzątania i porządkowania pokoju w trakcie i po skończonej zabawie ( np. gdy rodzic widzi nadmiar przedmiotów dezorganizujących działanie, a zabawa staje się chaotyczna i bezsensowna), nauczyć segregowania zabawek, pokazywać i słownie wyjaśniać w jakich grupach je ustawiać,
-zabawy powinny być ograniczone regułami, bądź ściśle określonym czasem, należy unikać pewnego typu zabaw - huśtanie, podrzucanie, łaskotanie, dla wyciszenia dziecka dobre są zabawy w wodzie ( kąpiel ma znaczenie uspokajające i odprężające),
-pomóc w kończeniu czynności przez dziecko, zanim przejdzie do następnej,
-organizować ukierunkowaną i planową aktywność ruchową (sportową, zabawową) skłonić do planowego i spokojnego działania, a także odreagowania napięć,
-określać cele działalności dziecka, jasno je formułować, cele powinny być niezbyt odległe, częste i proste do realizacji, a wskazówki krótkie, zwięzłe i jasne, mają to być propozycje, bez oznak zniecierpliwienia,
-należy stopniowo komplikować proponowane działania oraz wydłużać ich czas realizacji, w miarę zmniejszania się objawów nadpobudliwości,
-stale kontrolować działalność dziecka oraz przypominać o obowiązkach, ukierunkowywać jego uwagę, zwalniać tempo działania,
-załatwiać problemy związane z dzieckiem w momentach jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych,
-dziecko powinno pracować w spokojnych warunkach, zapewniających maksymalną mobilizację i skupienie uwagi, z uwzględnieniem krótkich przerw poświeconych wypoczynkowi i odprężeniu, a nie wypełnionych masą nowych bodźców pobudzających ( np. oglądanie TV), rodzic musi czuwać na organizacją pracy, mieć wgląd w tempo wykonywanej pracy,
-po powrocie ze szkoły dziecko powinno odpocząć, a później zasiąść do lekcji,
lekcje powinny być odrabiane zawsze o tej samej porze, kiedy w domu jest najmniejszy ruch, cisza i spokój, (gdy odrabia lekcje należy je izolować od reszty rodziny), dopilnować, aby na stole znajdowały się tylko te przybory, które są niezbędne, należy sprawdzać czy dziecko pracuje i czy nie potrzebuje naszej pomocy, niektóre lekcje powinny być wykonywane na „brudno”, aby można było wprowadzić ewentualne poprawki,
-podczas przygotowania się dziecka do ustnych lekcji rodzic powinien je „przepytać”, gdyż przy rozproszeniu uwagi wiele szczegółów z tekstu mogło być nie zapamiętanych,
przy odrabianiu lekcji kłaść nacisk na wyrabianie samokontroli w dziecku,
-rodzic musi również pamiętać, żeby już od okresu dzieciństwa przygotowywać, „uodparniać” i przyzwyczajać dziecko do sytuacji trudnych, a nie chronić je przed nimi, dążyć do tego, aby przy rozwiązywaniu zadania doprowadziło je do końca, przy zachowaniu względnej równowagi emocjonalnej
Dziecko nadpobudliwe w szkole
Uczniowie nadpobudliwi sprawiają kłopoty wychowawcze, doprowadzając swych opiekunów do „ białej gorączki”. Czy jednak nadmierna ruchliwość, impulsywność czy roztrzepanie wynika z ich złej woli? Nie, choć często tak myślimy. Przyczyną nadpobudliwości u dzieci jest uszkodzenie bądź niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo dezorganizuje przebieg lekcji: nie jest w stanie skupić się na tym, co mówi nauczyciel, na zadawane pytania chce odpowiadać natychmiast nie czekając na dokończenie pytania oraz na swoją kolei,(podrywa się z miejsca i wykrzykuje odpowiedź). Kreci się, manipuluje przedmiotami znajdującymi się na ławce, wykonuje cały szereg czynności mimowolnych, np. macha nogami, ogryza paznokcie, „bawi się” włosami, poprawia części garderoby; wstaje, chodzi po klasie. Przeszkadza innym dzieciom-zaczepia je, pożycza różne przedmioty (ołówki, książki), rozmawia. Nie potrafi skupić się dłużej na wykonywanej czynności, ma przerzutną uwagę, szybko się męczy-co sprawia, że nie wykonuje większości poleceń nauczyciela i swoim zachowaniem przeszkadza pozostałym uczniom w pracy. Dziecko nadpobudliwe cechuje chaotyczność działania, nie kończenie rozpoczętych prac, nierównomierne tempo pracy i zmienne jej wyniki. Wykonuje jedno i to samo zadanie raz dobrze, a raz źle.
Wciąż upominany i dyscyplinowany przez nauczyciela podczas lekcji, na przerwie daje upust swojej energii i potrzebie ruchu: biega po korytarzu, skacze, krzyczy.
W klasie pełni rolę kozła ofiarnego-osoby, na którą spadają sankcje za wszelkie przewinienia całej klasy bądź też paru osób, osoby zawsze winnej z racji swojego dotychczasowego postępowania lub też jest klasową maskotką-osobą, która „rozładowuje atmosferę”, wprowadza przyjemny, wesoły nastrój, poprawia humor.
Dziecko nadpobudliwe zazwyczaj nie posiada przyjaciół. Ma poczucie osamotnienia, niezrozumienia i odrzucenia przez resztę kolegów oraz nauczycieli. Często czuje się bezradne i zagubione wobec wymagań, jakie stawia mu szkoła.
Pomoc dziecku nadpobudliwemu musi odbywać się w ścisłej współpracy między domem a szkołą. Dla szkoły dziecko z ADHD bywa uczniem uciążliwym, dlatego powinno się rozmieszczać dzieci w różnych równoległych klasach. Obciążenie nawet wytrawnego nauczyciela dużą liczbą uczniów nadpobudliwych, przy istniejących innych problemach w klasie, uniemożliwia mu prawidłową prace wychowawczą, gdyż dzieci te są absorbujące, a ponadto działają pobudzająco na kolegów. Mówi się, że są ośrodkami zapalnymi w klasie.
Należy również rozsadzić je w ławkach w sposób zaplanowany. Dzieci nadpobudliwe powinny siedzieć w pierwszych ławkach, tam gdzie nauczyciel najczęściej zatrzymuje się chcąc mieć na oczach wszystkich uczniów. Dobór towarzysza w ławce tez powinien być przemyślany tak, aby uczeń nadpobudliwy nie wpływał ujemnie na sąsiada. Na przykład nie każde dziecko spokojne toleruje sąsiedztwo dziecka nadpobudliwego i wielokrotnie przy takim układzie obserwuje się wyraźne obniżenie pracy ucznia spokojnego. Wydaje się, że odpowiedniejszym towarzyszem byłoby dziecko aktywne, ale odporne psychicznie, zrównoważone i zorganizowane.
W postępowaniu i ocenie ucznia nadpobudliwego należy brać pod uwagę wszystkie charakterystyczne dla niego cechy, a przede wszystkim zmienność jego pracy i zachowania. Nie każda odpowiedź niedostateczna jest rzeczywiście dowodem braku wiadomości czy umiejętności dziecka. Wydaje się, że tym właśnie dzieciom należy dawać szansę częstego odpowiadania, pamiętając, że są one skłonne do odpowiedzi pochopnych - polecenie dziecku zastanawiania się i umożliwienie skorygowania odpowiedzi jest w tym wypadku konieczne, gdyż dopiero wtedy daje obraz rzeczywistych wiadomości dziecka. Ponadto wielu nauczycieli stosuje „wyrywanie” do odpowiedzi w przypadkach, gdy akurat dziecko jest czymś innym zajęte, zamiast uważać. W ten sposób nauczyciel stara się skłonić je do odpowiednio ukierunkowanej aktywności. Nie jest to sposób właściwy wobec każdego dziecka, stwarza niepotrzebne napięcie i wpływa dezorganizująco nawet na dzieci zrównoważone. Tym bardziej niewskazane jest takie postępowanie wobec dziecka nadpobudliwego, które nie panuje nad swoim odruchem orientacyjnym. Nagłe wyrwanie go do odpowiedzi staje się dodatkowym bodźcem pobudzającym i dezorganizującym zarówno działanie, jak i myślenie. Właściwsze wydaje się zwrócenie na siebie lub na omawiany przedmiot uwagi ucznia nadpobudliwego, poinformowanie go, o czym była mowa, i wreszcie zadanie pytania. Tak właśnie dziecko nadpobudliwe powinno być często angażowane w tok lekcji, aby pobudzić jego zainteresowanie i ukierunkować właściwie jego aktywność.
Uczeń nadpobudliwy prowadzony przez szkołę i dom w sposób uzgodniony, gdy nie dopuszcza się do tego, aby był przyczyną konfliktu między nauczycielem a rodzicami, może być nie tylko dobrym uczniem czyniącym postępy w nauce, ale również aktywnym członkiem grupy społecznej, jaką jest klasa.
Wszystkie wymienione zasady i wskazówki dotyczące dzieci z ADHD można stosować niezależnie od wieku. Rodzice muszą pamiętać, że ciepła, życzliwa atmosfera domu rodzinnego jest także podstawą dobrego i spokojnego funkcjonowania dziecka. Poza tym konsekwentne postępowanie oraz unikanie konfliktów i napięć, pozwoli złagodzić nadmierną pobudliwość dziecka, a także „wyrobić” w nim odpowiednie nawyki i włączyć je w normalne życie i normalny system wymagań.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wymagają odmiennego ich traktowania, w przeciwnym wypadku narastają u nich zaburzenia w zachowaniu oraz zaburzenia emocjonalne (np. wzrost agresywności), może dojść także do wtórnego wzmożonego pobudzenia pogarszającego działanie dziecka.