Co to jest sentymentalizm?
Nurt ten rozwijał się w epoce Oświecenia jako konkurencyjny wobec klasycyzmu i rokoka.
Nazwa prądu pochodzi od angielskiego słowa sentiment (czucie, uczucie). Termin ten upowszechnił się wraz z tytułem popularnej powieści Laurence'a Sterne'a "Podróż sentymentalna".
Główne założenia ideowe prądu kształtowałt się na gruncie angielskim i francuskim pod wpływem dwu koncepcji filozoficznych: empiryzmu i russoizmu. Pewne podstawy orientacji psychologicznej dała nauka o doświadczeniu wewnętrznym Locke'a. Teoretycznym uzasadnieniem tak charakterystycznej dla sentymantalizmu uczuciowej postawy wobec świata stał się empiryzm Davida Hume'a, uznający doznania uczuciowe za pierwotny impuls poznawczy, a uczucie sympatii - za źródło moralności. Sentymentalizm kładł nacisk na analiże jednostkowej sytuacji człowieka i na tkwiące w nim sprzeczności.
Patronem i głównym ideologiem sentymentalizmu był Rouseau. Jako zwolennik "powrotu do natury" zwracał on uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Nieustające przyczyny zła widział układzie stosunków społecznych i opartej na nich etyce. Rouseau zwracał uwagę na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny - między pierwotną "naturą", a "kulturą'; oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem. Sztandarowy utwór Rouseau z jego sentymentalnego nurtu "Julia, czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u podnóża Alp" opowiada historię lirycznej miłości dwojga ludzi. Spisana jest w formie listów obojga kochanków do siebie nawzajem. Bohaterowie wyrażają swoje wielkie uczucie, snują refleksję na jego temat, rozważają meandry miłości i niebezpieczeństwa czychające na kochanków i ich uczucie, zarówno stworzone przez nich samych jak i wrogie im otoczenie. Utwór ten nawiązuje luźno do słynnego średniowiecznego skandalu, uwiedzenia nieletniej uczennicy Heloizy przez jej nauczyciela, wybitnego francuskiego teologa i uczonego Abelarda.
Sentymentalizm uważany jest przez wielu za wstęp do Romantyzmu i bez wątpienia ma z nim pewne cechy wspólne. Nic więc dziwnego, że jeden z pionierów romantycznych trendów w literaturze - Wolfgang Goethe - miał w swym dorobku utwory uznane za typowo sentymentalne. Takim utworem jest powieść "Cierpienia młodego Wertera". Podobnie jak "Nowa Heloiza" ujęta jest w formę listów tytułowega bohatera do przyjaciela. Ukazuje ona losy młodego człowieka, cierpiącego z powodu nieszczęśliwej miłości i kończącego samobójstwem. Ale milość była tylko jedną z przyczyn, i to nie najważniejszą, jego ucieczki od życia. Postać Wertera uosabia konflikt szlachetnej jednostki z filisterskim społeczeństwem mieszczańskim i wyraża bunt tej jednostki przeciw niesprawiedliwości i przesądom społecznym. Ostre tony powieści (np. samobójstwo) wskazywały na romantyczne tendencje Goethego, jednakże głęboka analiza stanów uczuciowych i duchowych bohatera typowa jest dla sentymentalizmu.
Na gruncie polskim sentymentalizm rozwijał się równolegle do klasycyzmu. W latach sześćdziesiątych XVIII wieku wydawano pierwsze przekłady dzieł obcych. Później zaczęły powstawały rodzime utwory. W przeciwieństwie do klasycyzmu sentymentalizm nie był związany z ośrodkiem królewskim, miał w pewnym stopniu charakter antydworski (Karpiński) i prowincjonalny. Jego stolicą były Puławy Czartoryskich. Jednym z najwybitniejszych polskich twórców sentymentalnym był Franciszek Karpiński. Jego bardzo osbista sentymentalna twórczość (liryczna) wzbogaciła się w okresie Sejmu Wielkiego, o wiersze patriotyczne ("Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" - rozpamiętywanie dawnej chwały kraju i obecnego upadku) i społeczne. Karpiński pisał też dramaty i rozprawy (min. "O wymowie w prozie albo w wierszu"), zajmował się przekładami, wydał tom poezji zatytułowany "Pieśni nabożne" ("Kiedy ranne wstają zorze...", "Wszystkie nasze dzienne sprawy...", kolęda "Bóg się rodzi"). Sławę przyniósł mu już pierwszy tom wierszy "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne". Zawierają one min. cykl wierszy "Do Justyny" inspirowane nieszczęśliwą, młodzieńczą miłością poety. Liryki te wyrażają głębokie uczucie i tęsknotę za ukochaną, przedstawiane np. za pomocą opisów przyrody i zręcznych osobistych nawiązań ("Tęskność na wiosnę"). Również tematykę miłosną podejmuje najsłynniejszy utwór Karpińskiego - sielanka "Laura i Filon". Opisuje w dialogu perypetie miłosne dwojga kochanków ich niepokoje, obawy o uczucie drugiego. Filon aby wypróbować uczucie ukochanej i skłonić ją do odsłąnięcia uczuć, pozoruje porzucenie ukochanej, nie stawiając się na umuwione spotkanie pod jaworem. Wszystko kończy się wzruszającym happy endem.
Sentymentalizm nie mógł stworzyć poetyki normatywnej pozostając w zgodzie z ideałami subiektywizmu i indywidualizmu, upatrywania źródeł poezji w wewnętrznych przeżyciach wrażliwej jednostki. Wprtawdzie Franciszek Karpiński sformułował zasady poetyki "czułego serca" lecz zasadniczo jej charakter zależał od upodobań twórców. Mimo iż były one w pewnej mierze niejednolite, można stwierdzić iż preferowano poetykę (uczuciowość) łagodną, delikatną, a nawet łzawą. Literackim wyrazem uczuciowości bohatera sentymentalnego będą chrakterystyczne sposoby zachowania (gesty, westchnienia, lanie łez, omdlewanie, choroby) i ulubione rekwizyty (kostium pasterski, fujarka, wieniec, droga pamiątka itp.). Motywy te nadużywane przez tandeciarzy, utrwaliły w świadomości społecznej karykaturalny i nieprawdziwy obraz bohatera sentymentalnego. Związane było to z dużą "produkcją literacką", zgodną z oświeceniowymi postulatami odelitaryzownia literatury (w ramach szerzenia wiedzy). Hasła te szerzył także Rouseau. Wysuwał koncepcję "lubej prostoty", odnoszącej się do warstwy stylistyczno-językowej.
Sentymentalizm dla osiągnięcia swych celów musiał stworzyć własny styl literacki. Oparł go na języku potocznym. Jednak wytrzebiono z niego zbyt pospolite czy ordynarne słowa. Czasami stosowano stylizację gwarową (np. w sielankach), naśladował też śpiewność ludowego wiersza (liryki Karpińskiego).
Przedstawiając "człowieka czułego" literatura sentymentalna starała się zainteresować jego psychiką, a zwłaszcza motywacją reakcji i zachowań. Oprócz tego eksponowano uczucia rodzinne, przjaźń, humanitaryzm. Szczególne miejsce zajęła miłość. Ponadto miejsce pewne zdobyła tematyka społeczna i patriotyczna.Konflikty wewnętrzne bohaterów przebiegały najczęściej na płaszczyźnie przeciwstawienia trgo, co pierwotne i naturalne, temu co wtórne i sztuczne. "Naturalny" świat uczuć bohatera contra "zła" cywilizacja, a więc uprzedzenia stanowe, dworska obłuda, miejskie zwyczaje itp.
Ideowe i artystyczne założenia sentymentalizmu dawały się realizować we wszystkich rodzajach literackich, w poezji i prozie. Liryka była rodzajem z założenia bliskim człowiekowi o "czułym sercu", ułatwiała bowiem wyrażanie indywidualnych uczuć. Wymagała jednak rezygnacji ze stylu wysokiego na inne sugerujące prostotę i szczerość, bliskość z czytelnikiem. Dotyczyło to zarówno liryki osobistej, jak i społeczno-patriotycznej i religijnej. Do ulubionego gatunku literackiego należała sielanka. Przetwarzano ją w najrozmaitsze sposoby, także niejednokrotnie silnie odbiegała od pierwotnego wzorca w stronę czystego liryku (wiersze Karpińskiego "Do Justyny"), dramatu ("Troiste wesele" Kniaźnina) czy obrazka epickiego ("Wiesław" Brodzińskiego).
Poza sielanką chętnie posługiwano się pieśnią, elegią, dumą, odą.