Periodyzacja epoki antyku

Epoka starożytna stanowi ponad 10 wieków różnej kultury, dziejów historii i obyczajów. Epokę tę określały dwie cywilizację: najpierw świat starożytnej Grecji, a potem Imperium Rzymskiego. Dlatego dzielnie mówimy o literaturze greckiej i rzymskiej.

Literaturę starożytną możemy dzielić na okresy wg powstania od IX w pne gdyż wówczas przyjęto w Grecji za pośrednictwem Fenicja pismo prasemickie. Początki literatury greckiej wiążemy z imieniem i twórczością Homera. Natomiast literaturę grecką dzielimy na okresy z reguły nazywane wg gatunku, który w danym czasie panował. I tak:

• VIII w pne to wiek epiki,

• VII - VI w. Pne to epoka liryki (Solon, Safona {ta lesbijka}, Alkajos ,Ezop, Tyrteusz, Pindor, Anakreont)

• V w pne to wiek dramatu ( Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes),

• IV w pne to wiek „filozofów”: Platona Arystotelesa, Sokratesa

• III w pne to epoka epigramatu. (Kallimach, Teokryt)

Starożytny Rzym przejął dziedzictwo kulturowe Grecji w dziedzinie wierzeń, mitów, a także literatury. Miał także własnych wielkich twórców tej miary co Horacy czy Wergiliusz. Można dokonać następującego podziału tej literatury:

• III/II w pne - początek poezji,

• I w pne epoka Wergiliusza i Horacego,

• I w ne tworzą Owidiusz, Seneka, Tacyt,

• II w ne pisma filozoficzne Marka Aureliusza,

• III-V rozwój i ekspansja kultury chrześcijańskiej.

Rodowód i znaczenie klasycyzm

Słowo klasycyzm pochodzi od słowa classicus tzn wzorowy pierwszorzędny, doskonały. Za taki właśnie wzór uznano sztukę antyku i na długie wieki określała ona kryteria piękna i poprawności w kręgu kultury europejskiej. Stąd terminem klasycyzm określamy nie tylko twórczość starożytnych artystów, lecz także późniejsze prądy artystyczne, odwołujące się do źródeł antycznych. Przykładem takiej epoki przywołującej klasyczne piękno i kanony ustalone w starożytności może być sztuka renesansu lub oświecenia. Tworzą one w swoim dorobku dzieła klasyczne - czyli nawiązujące do form, motywów tematycznych i wymogów ustalonych w antyku. Terminem pochodnym do klasycyzmu jest także klasyka - inaczej zbiór dzieł uznanych i cenionych w tradycji danego kręgu kulturowego (klasyka polska - Mickiewicz, klasyka rosyjska Tołstoj, klasyka europejska Balzac, Carvantez).

Złoty wiek

Okres czasu / przedział który miał miejsce w Atenach w V i VI w pne. Był to kres, w którym nastąpił ogromny rozkwit filozofii, literatury, architektury i rzeźby. W tym okresie powstały najgłośniejsze i najistotniejsze dzieła, a także rozkwitła demokracja ateńska. Dlatego też ten właśnie przedział historii Grecji nazywa się Złotym Wiekiem. Przenośnie jest to wiek idealny, wspaniały, etap, który ludzkość utraciła i do którego dąży, marzy o jego powrocie - najdawniejszy okres mitologicznej historii świata.

Mit - znaczenie, funkcja, podział

Mit jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada zwłaszcza o początkach istnienia świata, powstawaniu bogów, ludzi lub wyraża emocje np. lęk radość itp. Kultura grecka posiada bardzo bogatą mitologię (mit o Prometeuszu, lub o Ikarze). Mity nie funkcjonują jako relikty przeszłości. Motywy, postawy, nawet pojęcia i wyrażenia pochodzące z mitów istnieją do dziś w literaturze i sztuce. Mity przedstawiają uniwersalne czyny ludzkie i uczucia.

Funkcje mitów:

1. poznawcze - mity wyjaśniają pewne niezrozumiałe zjawiska (np. burzę z piorunami),

2. światopoglądowe - mity były podstawą wierzeń religijnych,

3. sakralne - przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów.

Podział mitów:

1. teogoniczne - o powstawaniu bogów, ( mit o narodzeniu Ateny )

2. kosmogoniczne - o powstawaniu świata, ( mit o narodzinach świata )

3. antropogeniczne - o powstaniu człowieka,

4. genealogiczne - o historii rodów, ( mit rodu Labdakirów {chyba Antygona} )

Uczucia i postawy ludzkie opisywane w antyku, które są nadal aktualne

Motywy i inne rzeczy:

• miłość macierzyńska - uosabia ją bogini Reja,

• miłość siostrzana - Antygona,

• miłość kobiety i mężczyzny - Parys i Helena, bogini Afrodyta (temat uczucia podejmowali także lirycy greccy min Safona z wyspy Lesbos)

• patriotyzm - jest to uniwersalny motyw antyku. Przykłady: eposy, poezja Tyrtajosa, w patriotycznych odach Horacego - „słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę”,

• dążenie do ideału - Ikar,

• poświęcenie - Prometeusz,

• podstęp - Odyseusz i jego system walki odzwierciedlony jest choćby w postaci Zagłoby z Trylogii Sienkiewicza,

• wierność małżeńska - Penelopa,

• zazdrość - mit o jabłku niezgody,

• walka o władzę - Eteoklesem i Polinejkesem (Antygona),

• chciwość - mit o królu Midasie,

• przyjaźń - Iliada - pomiędzy Achillesem a Patroklesem.

Pojęcie	Znaczenie etymologiczne	Znaczenie realne
Chaos	bezład, zamieszanie, zamęt, rozgardiasz, bałagan	bezkształtna, nieuporządkowana materia, z której powstał świat
Atlas	zbiór map, pierwszy krąg szyjny dźwigający, wspierający	tytan, brat Prometeusza skazany przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego
Syzyf	praca wymagająca ogromnego wysiłku, ale nie przynosząca efektu	król miasta Eryty skazany przez bogów na karę polegającą na wtaczanie głazu w Tartarze, głaz u szczytu wymykał mu się z rąk
Prometeusz	określenie człowieka, którego czyny są śmiałe, buntownicze, ale dobre dla ludzkości	skradł ogień z Olimpu i dał ludziom, za karę został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł wyszarpywał mu ciągle odrastającą wątrobę
Pięta Achillesa	słaby punkt	Achilles za młodu kąpany był w Stykrze, co zapewniał mu odporność na ciosy, w czasie kąpieli był jednak trzymany za stopę i to był jego słaby punkt
Mit o Narcyzie	Zachwyt własną osobą	Samolubstwo, które jest zgubne.
Puszka Pandory	źródło niekończących się kłopotów, smutków i nieszczęść	pierwsza kobieta na ziemi otrzymała w posagu puszkę, której nie mogła otwierać, namówiła jednak męża do otwarcia jej, z wnętrza wydostały się nieszczęścia i choroby
Węzeł gordyjski	bardzo skomplikowana sprawa	w mieście Gordian stał stary królewski rydwan, którego jarzmo przywiązane było do dyszla kunsztownym węzłem z łyka, ten kto rozwiązałby węzeł zostałby królem Azji Mniejszej
Hiobowa wieść	zła, katastroficzna, przerażająca wiadomość	Hiob był uosobieniem poddania się woli bożej mimo najdotkliwszych nieszczęść
Samsonowa siła	siła nadludzka	w Biblii osoba z nadludzką siła zależna od włosów
Kainowa zbrodnia	morderstwo, bratobójstwo	Kain był mordercą brata - Abla
Zakazany owoc	rzecz pozornie wartościowa i zachęcająca, a w rzeczywistości szkodliwa, sprowadzająca zło	Szatan namówił Ewę by dała owoc w raju Adamowi, tego owocu Bóg nie pozwolił jeść, zostali za to wygnani z raju
Judasz	zdrajca, osoba fałszywa, podstępna	uczeń Jezusa, zdradził go
Syn marnotrawny	człowiek, który zbłądził, ale potrafił się do tego przyznać	(„Przypowieść o synu marnotrawnym”)
Apokalipsa	uosobienie nieszczęść wojny, koniec	(„Apokalipsa Św. Jana”)
Sodoma i Gomora	miejsce gdzie odbywają się rzeczy niemoralne, miejsce rozpusty	dwa miasta ukarane przez Boga za grzechy mieszkańców
Dawid i Goliat	określenie dwóch osób, z których jedna pokonuje drugą sprytem i mądrością, drugi posiada natomiast większą siłę	Goliat to silny wielkolud, Dawid to osoba mądrzejsza, pokonuje pierwszego sprytem
Samarytańska przysługa	przysługa bezinteresowna	(„Przypowieść o miłosiernym samarytaninie”)
Arka przymierza	symbol porozumienia i braterstwa	pozłacana skrzynia z drzewa akacjowego, pozłacana, zawierająca kamienne tablice praw
Arka Noego	Wybawienie, ratunek	arka, w której przeżył potop Noe i po jednej parze z każdego gatunku zwierząt
Wieża Babel	zamęt, bałagan, zbiorowisko ludzi o różnych językach	potomkowie Noego chcieli zbudować wierzę tak wysoką, aby dorównać Bogu, za to Bóg pomieszał im języki

Co to znaczy bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie?

Zdaniem tym określa się często bohaterów mitologii i wywodzącej się z niej literatury. prezentuje ona bowiem bogów greckich, którzy są ogromnie podobni do ludzi, mają te same pragnienia i namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, snują intrygi, dokonują zemsty (odbierają sobie żółwie), kochają się (wszyscy i każdy z osobna) i nienawidzą (to już grupowo). Bogów można przekupić, można wpłynąć na ich decyzje. Ludzie często zaś obdarzani są boskimi właściwościami, są powiększeni (Achilles mający 1 słaby punkt - piętę). Bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi, są tacy sami jak ludzie, a ludzie mogą być tacy jak bogowie.

Co to jest kwestia homerycka?

Jest to spór uczonych, toczony przez stulecia, a dotyczy autorstwa Iliady i Odysei. W XVII w. zakwestionowano istnienie Homera - francuscy badacze twierdzili, że oba eposy wywodzą się z twórczości wędrownych śpiewaków. Późniejsza teza brzmi, że Iliada i Odyseja funkcjonowały jako twórczość ustna, a spisane zostały dopiero w VI w pne. W wieku XIX jedno stronnictwo badaczy utrzymywało, że oba dzieła są zbiorami poematów różnych twórców, a przeciwni im badacze opowiadali się za autorstwem jednej osoby. Współcześnie twierdzi się, że autorem eposów był jeden i ten sam twórca. Natomiast starożytni nie mieli żadnych wątpliwości co do istnienia Homera i ogólnie nazywali go poetą.

Cechy eposu na przykładzie Iliady.

Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W przypadku Iliady tłem fabuły jest wojna trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemmon , Parys, Helena, a także bogowie greccy. Źródłem eposu są mity i podania. Np. Iliada wywodzi się z mitu a jabłku niezgody.

Cechy gatunkowe eposu:

1. Inwokacja - czyli apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do Muzy, bogini, która poddaje pieśń śpiewakom: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa”.

2. Równoległość dwóch płaszczyzna. świata bogów i świata ludzi. W Iliadzie fabuła przebiega w świecie bogów, (bogowie walczą po dwóch stronach wrogów wojny trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hekatorem) i w świecie ludzi i ludzkich uczuć - np. miłość Parysa do Heleny.

3. Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń.

4. Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.

5. Szczegółowy i realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Np. opis tarczy Achillesa (Homer opisuje kolejne działania wykonawcy - Hefajstosa). Obrazy są ukazane tak, że można je z łatwością odtworzyć. Jest to 10 scen - obrazów życia pokojowego. Znajdujemy tam wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w tym mieści, śluby, uczty, waśnie handlujących.

6. Opisy scen batalistycznych - (pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy),

7. Porównanie Homeryckie - porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną scenkę (porównanie walczących Achillesa i Hektora do walki orła i gołębicy),

8. Epizodyczność akcji. (Odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego z główną fabułą (np. opis tarczy Achillesa)),

9. Heksametr jako miara wierszowa eposu (wers składający się z sześciu stóp metrycznych : daktyli lub spondejów).

Czy epos jest gatunkiem tylko starożytnym.

Epos był najważniejszym gatunkiem epiki do czasu, kiedy zdominowała ten rodzaj literacki powieść. Nawet później jednak te powieści, które odgrywały szczególnie ważną rolę w życiu narodu, dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych lub kompleksowo ujmowały życie danej klasy, nazywano epopejami. W literaturze polskiej miano epopei uzyskała powieść „Chłopi” Reymonta , „Nad Niemnem” Orzeszkowej, a także „Noce i dnie” Dąbrowskiej.

W typowym kształcie, klasyczny, zgodny z regułami gatunku, epos znalazł także kontynuację. Już w średniowieczu powstał epos rycerski, nawiązujący w budowie do eposu starożytnego („Boska komedia” Dantego). Najsłynniejszym polskim eposem jest „Pan Tadeusz” (1-13 z czego 13 ma charakter tragikomiczny) autorstwa Adama Mickiewicza (1-12).

10. Geneza tragedii greckiej i jej budowa.

Teatr rozwinął się w 6 w. p. n. e. w Attyce. Geneza teatru antycznego wiąże się z kultem Dionizosa- boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli i urodzaju. Wg greckiego mitu to właśnie Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli, produkcji wina i zabawy. Dla uczczenia boga starożytni urządzali dwa razy w roku huczne uroczystości. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje, jesienią zaś Dionizje Małe, obchodzone przede wszystkim na wsi.

Wielkie Dionizje- miejskie- miały charakter podniosłego misterium. Trwały początkowo 5 a potem 6 dni. Zaczynały się końcem marca, a kończyły z nadejściem kwietnia. Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła, w trakcie tego obrzędu chór śpiewał dytyramby- wyniosłe hymny sławiące boga winnej latorośli. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni u stóp Akropolis do gaju Akademosa, tam odbywało się nabożeństwo, a następnie wieka uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga wędrował do Aten. Przez kolejne trzy dni przy udziale chórów wystawiano sztuki.

Pieśń ku czci Dionizosa- dytyramb- przekształciła się z czasem w tragedię opartą na dialogu Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem.

Małe Dionizje- wiejskie- miały charakter ludowej zabawy. Obchodzono je w Attyce pod koniec grudnia i na początku stycznia. Czczono w ten sposób porę otwierania naczyń z młodym winem. Składano w ofierze kozła, a jego krwią polewano korzenie winnej latorośli. Miały miejsce zabawy i pochody zwane komos.

Z pieśni o żartobliwym charakterze śpiewanych przez komos powstała komedia.

Dionizje łączyły się z zawodami 3 dramaturgów, każdy z nich wystawiał swoją tetralogię (widowisko złożone z 3 tragedii i 1 dramatu satyrowego). 5 wylosowanych sędziów przyznawało nagrody. W przeddzień konkursu odgrywano komedie. Konkurs dramaturgów to tzw. agory.

BUDOWA

I część- prolog- aktor wygłasza zapowiedz tego, co ma nastąpić

II część- parodos- pierwsza pieśń chóru, informacje, jak doszło do konfliktu.

III część- epezodia- występy aktorów przeplatane stasimonami (pieśniami chóru stojącego). Epezodiów było zazwyczaj 5, w czwartym z nich następował punkt kulminacyjny.

IV część- eksodos (exodos) - kończąca pieśń chóru.

11. Wyróżniki tragedii greckiej.

• źródłem fabuły jest mitologia

• istotą utworu jest konflikt tragiczny

• bohaterowie pochodzą z zacnych rodów; są odważni, szlachetni

• chór stale obecny na scenie; informuje o wcześniejszych wydarzeniach, ocenia postępowanie bohaterów, wyjaśnia sens tego, co się dzieje, bierze udział w akcji

• występuje 3 aktorów

• nastrój poważny, wyniosły

• jedność świata (świat realistyczny)

• brak indywidualizacji językowej

• brak epizodów

• zasada 3 jedności (miejsca, czasu, akcji)

• tragizm

• konflikt tragiczny

• ironia tragiczna (działania postaci przynoszą skutki odwrotne do zamierzeń)

• fatum

• katharsis

• zasada decorum- dotyczy odpowiedniości stylów. Tragedii przypisany był styl wysoki, podniosły; komedii zaś leki, żartobliwy. Reguła ta określała również typ postaci, jakie mogły występować w teatrze (w tragedii wysokiego stanu, szlachetnie urodzone zaś w komedii postacie o rodowodzie plebejskim)

• zasada nieprzedstawiania bezpośrednio scen krwawych (o drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu)

• zasada niezmienności charakteru postaci (bohaterowie tragedii nie podlegają transformacjom, nie popadają w skrajne stany emocjonalne

AKCJA ???????

I faza - wprowadzenie, prolog

II faza - zawiązanie akcji, epejzodion I

III faza - rozwiązanie akcji, epejzodion I, II, III, IV, V

- perypetia, epejodion V

- katastrofa

- rozwiązanie akcji, epsodos

17. Toposy mające swój rodowód w Biblii i kulturze antyku.

Topos- (z gr. szablon, miejsce, wzór) stałe sposoby wyrażania się będące świadectwem ciągłości tradycji w kulturze.

Toposy zaczerpnięte z antyku:

• syzyfowa praca

• stajnia Augiasza

• koszula Dejaniry (działanie, które w założeniu miało być dobre, ale przyniosło złe skutki)

• herkulesowa siła

• brzemię Atlasa

• nić Adrianny

• znaleźć się w labiryncie

• jabłko niezgody

• koń trojański

• pięta Achillesa

• prometeizm

• róg obfitości

• delficka wyrocznia

• puszka Pandory

• orfickie misteria (rozwodzenie się nad sprawami błahymi)

• miecz Damoklesa

• olimpijski spokój

• paniczny strach

• egida

• flora i fauna

• kaduceusz (coś, co godzi zwaśnione strony)

• feniks (symbol odradzania się)

• Pegaz

• Narcyz

• ciemności Tartaru

• libacje

• Cerber

• igrzyska olimpijskie

• strzała Amora

• ikarowy lot

• Dedal i Ikar (symbol odwiecznych dążeń człowieka)

• muzy, fortuna

Mity zawierają także wzory pierwszych postaw życiowych ludzi tzw. archetypy

• Midas- chciwość

• Dedal- mądrość, roztropność, miłość do ojczyzny

• Ikar- romantyczność, chęć przeżycia wspaniałej przygody

• Prometeusz- poświęcenie dla ludzkości; bunt przeciw bogom

• Herakles- trud w służbie cierpiącym

• miłość partnerska- Tezeusz i Adrianna

• miłość rodzicielska- Demeter i Kora

• miłość braterska

• tęsknota za krajem- Odyseusz

• zazdrość- Hera

• mądrość- Atena

• wytrwała praca- Hefajstos

• uczucie tęsknoty po stracie bliskiej osoby- Demeter

• siła i zemsta- Zeus

• podejrzliwość- Tantal

• wierność małżeńska- Penelopa

• podstęp i przebiegłość człowieka- Odyseusz

• przyjaźń- Achilles i Patrokles

• walka o władzę- Eteokles i Polinejkes („Antygona”)

Toposy zaczerpnięte z Biblii:

• Sodoma i Gomora

• syn marnotrawny

• Arka Noego

• miłosierny Samarytanin

• zakazany owoc

• manna z nieba

• dekalog

• niewierny Tomasz

• Judasz

• plagi egipskie

• złoty cielec

• Dawid i Goliat

• mury Jerycha

• Kainowe znamię

• Wdowi grosz

• wieża Babel

• Salomonowa mądrość

• umycie rąk

• hiobowe wieści

12. Na czym polega uniwersalność Antygony?

Nieśmiertelność tego dzieła polega na tym, iż autor tragedii ukazuje ludzkie konflikty i motywy postępowania ludzi, które przetrwały do dziś. Wciąż żywy jest konflikt pomiędzy dobrem społecznym, a dobrem jednostki, wciąż istnieje walka o władzę, zjawisko zdrady i dochodzenia swoich praw, zderzenie sfery uczuć i obowiązku. Nadal dyskutujemy o pojęciu sprawiedliwości i pragniemy, aby prawa dotyczyły w tej samej mierze wszystkich. Wydaje się nam, że człowiek , który skupia w swym ręku władzę musi dbać o autorytet i postępować stanowczo, a nie kierować się emocjami i interesami jednostek. Trwałe jest także uczucie siostrzane, szacunek jaki winni są ludzie umarłemu. Dziś także prócz prawa pisanego istnieje prawo niepisane, a interesy i uczucia jednostki bywają sprzeczne z dobrem społecznym.

16. Kontynuacje i nawiązania do Biblii i antyku w lit. i sztuce współczesnej.

Nawiązania do mitów postaci i miejsc mitologicznych oraz różnych symboli:

Adam Mickiewicz Oda do młodości - nawiązanie do Heraklesa i do bogini młodości Hebe.

III cz. Dziadów Wielka improwizacja - prometeizm - indywidualne zaangażowanie jednostki w sprawy narodowe. Tutaj Konrad jest utożsamiany z Prometeuszem, reprezentuje chęć podjęcia samotnej walki za ojczyznę, skłócenie z Bogiem i pragnienie rządu dusz (Daj mi rząd dusz).

Julek Słowacki Grób Agamemnona - porównuje on Polaków z Grekami. Walka Persów ze Spartanami - Termopile to synonim patriotyzmu - nie jest to miejsce dla Polaków Na Termopilach? Nie, na Cheronei trzeba się memu załamać koniowi, bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei dla mało wiernych serc podobnych snowi.

C. K. Norwid Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie. Nawiązanie do Sokratesa, który został otruty przez Ateńczyków (aluzja autobiograficzna)

Promethidion - Syn Prometeusza realizujący platońską koncepcję rzeczywistości, sztuki, w której piękno ma zachęcać do pracy.

Fortepian Szopena - nawiązanie do Fidiasza, rzeźbiarza doskonałego i Pigmaliona, mitycznego króla Cypru, tu symbol geniuszu geniusz - wiecznego Pigmaliona.

S. Żeromski Syzyfowe prace - tytuł powieści oznacza trudną i bezsensowną pracę - ukazanie rusyfikowania młodzieży polskiej, które jest bezcelowe i nigdy nie zakończy się sukcesem.

St. Wyspiański w Weselu wykorzystał symbol złoty róg - róg Almatei - mający moc jednoczącą.

Motyw Ikara był bardzo często wykorzystywany w różnych utworach. T. Różewicz Prawa i obowiązki. E. Bryl Wciąż o Ikarach głoszą. Nawiązanie do społeczeństwa polskiego, którego działania nie były często uwieńczone sukcesem, tak jak Ikara. Weryfikacja tradycji - nie należy zwracać uwagi na upadek Ikara, każdy powinien zająć się własnym życiem.

St. Grochowiak Ikar - Oto Ikar wzlatuje, kobieta nad balią napręża kark, oto Ikar wzlatuje, kobieta czuje kręgosłup jak łunę, oto Ikar upada, w kobiecie jest ból i spoczynek. Porównanie codziennego życia do wzlotu, lotu i upadku Ikara.

Motyw Nike. Zbigniew Herbert Nike, która się waha. Nadanie postaci Nike, mitycznej bogini zwycięstwa, cech kobiecych.

Herbert w wierszu Dlaczego klasycy? odwołuje się do postaci Tacydedesa - historyka starożytnej Grecji, który był obiektywny w ocenie nieudanej wojny Peloponeskiej. Współczesnym autor zarzuca nieumiejętność godnego przyznania się do winy, co świadczy o ich słabości i braku godności.

Herbert dokonuje także reinterpretacji mitów. Odczytuje je w odmienny sposób, często dopisuje ciąg dalszy, pokazuje bogów w ludzkich sytuacjach (patrz: praca Genziaka)

Inne utwory Herberta o nawiązaniach antycznych to na przykład O Troi, Do Ateny, Na pomoc Pompei, Apollo i Marsjasz.

Cz. Miłosz W Warszawie. Wiersz ten traktuje o cierpieniu zniszczonego wojną miasta, lecz słychać w nim ponadczasowy płacz Antygony, okrzyk, którego poeta nie może znieść.

Określenie złoty wiek jest również pochodzenia antycznego. Jest to przedział czasu mający miejsce w Atenach w V i VI w przed Ch. Był to okres, w którym nastąpił rozkwit filozofii, literatury, architektury, rzeźby. Przenośnie jest to wiek idealny, wspaniały etap, który ludzkość utraciła i do której dąży, marzy o jego powrocie.

W średniowieczu Gall Anonim stworzył Kronikę Polską - księga I opisuje żałosną śmierć sławnego Bolesława Chrobrego. Według mitologicznych wyobrażeń o kolejach dziejów miały następować coraz to gorsze wieki: po złotym srebrny, po nim brązowy i żelazny. W końcu najgorszy, ołowiany. Pisał o tym Owidiusz w Przemianach.

O złotym wieku pisał Wergiliusz. Określił go jako przeobrażenie poetyckiej arkadii.

Cyprianek Kamilek Norwid w Fortepianie Szopena określa muzykę Szopena jako doskonałość peryklejską. Jest to aluzja do złotego wieku Aten i do demokracji ateńskiej.

Sam styl tworzenia poetów często nawiązuje do twórców antyku.

Horacy w swojej poezji głosi filozofię umiaru - złotego środka - z obu nurtów stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne. Propaguje on hasło carpe diem - charakterystyczne dla epikureizmu. Uznaje także stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha. Świat poetycki Horacego to pogodna arkadia. Świat pełen spokoju, szczęścia, od niego pochodzi wyrażenie exegi monumentum. Inny rodzaj poezji to poezja tyrtejska, pochodząca od Tyrteusza.

J. Słowacki w Grobie Agamemnona pisze, że poeta ukryty w zabytkowym grobowcu odwołuje się do historii starożytnych Greków, do mitologii jako do trwałych wartości, jako do wielkich, doskonałych wzorców dla współczesnych sobie ludzi. Głosi kult dla poezji Homera. Słowacki preferuje strunę z harfy Homera, twórca uważa, że nigdy nie doścignie antycznego autora.

Nawiązania do biblijnej Apokalipsy wg św. Jana - Apokalipsa oznacza odsłonięcie, objawienie - rodzaj wypowiedzi, który opisuje tajemnicę czasów ostatecznych. Nawiązuje do nich wiele twórców, między innymi romantycy oraz twórcy - katastrofiści.

Cz. Miłosz przedstawia katastrofizm i wizję apokalipsy w twórczości przedwojennej, motyw ognia, popiołu i dymu, pogorzeliska w wierszu Roki.

Piosenka o końcu świata nawiązuje w niej do dnia Sądu Ostatecznego: opis zwykłego, codziennego dnia, bez trąb archanielskich, dnia zwykłych ludzi, bo innego końca świata nie będzie. Życie jest drogą do śmierci. Poprzez życie zbliżamy się do śmierci.

Z. Herbert U wrót doliny - Odmienna wizja końca świata, wizja okrutna - przemoc, obraz przypominający selekcję ludzi w obozie koncentracyjnym i eksterminację ludzi.

Tadek Konwicki Mała Apokalipsa. Powieść o Polsce Ludowej o końcu świata dla bohatera, organizując mały koniec świata. Autor odwołuje się do wielu biblijnych motywów, choć odpowiednio je przekształca uwspółcześniając i dostosowując do realiów powieści.

Do Apokalipsy nawiązuje też Kasprowicz w „Dies irae” oraz poeci pokolenia Kolumbów np. Baczyński, Różewicz.

Inne nawiązania do antyku oraz Biblii to na przykład St. Wyspiański Noc listopadowa wielkie wydarzenie w naszej historii - powstanie listopadowe - autor włożył w ramy mitologii starożytnej. Do Warszawy w roku 1830 przybywają boginie i bogowie greccy, następuje nakładanie się na siebie przestrzeni antycznej i Polski.

Inne utwory o podobnej tematyce (antycznej) autorstwa tego samego gościa to na przykład Akropolis, Powrót Odysa, Achilles.

Leopold Staff w utworach Ars poetica, Przedśpiew, Do muzy składa hołd epoce starożytnej, odwołuje się do klasycznych wartości. Hołdem jest przywołanie drobiazgów, przedmiotów typowych dla tamtego okresu kulturowego. Przejmuje także zasady klasycznego myślenia.

Cz. Miłosz Dar - wiersz o zwykłym dniu, pełen pochwały dla klasycznej harmonii, spokoju i zrównoważenia duchowego, przywodzi na myśl starożytne filozofie.

Nawiązania do Biblii.

W średniowieczu - Bogurodzica - kult Matki Boskiej. Świadczy to o podporządkowaniu literatury i filozofii wykładnikom religii chrześcijańskiej.

J. Kochanowski Psałterz Dawidów. Parafraza poetycka oddająca w języku polskim patetyczny i uroczysty ton psalmów.

A. Mickiewicz w Dziadach opisuje problem winy i kary, piekła i nieba. Opisuje także widzenie księdza Piotra. Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę, będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie, szukaj męża, co więcej niźli oni umie poznasz, bo cię powita pierwszy w imię Boże, słuchaj co powie....

Polacy to naród ukrzyżowany. Analogiczność porozbiorowych dziejów Polski do męki i zmartwychwstania Chrystusa.

Porównanie prześladowań narodu polskiego pod zaborem rosyjskim do prześladowań pierwszych chrześcijan, a prześladowań młodzieży przez Nowosilcowa do zabijania dzieci przez Heroda.

Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Poeta dokonuje stylizacji biblijnej, używa biblijnych stylów i gatunków. Nazywa Polskie Narodem Wybranym, a emigrantów apostołami wolności.

Księgi = Biblia jest to bezpośrednie nawiązanie.

Polska mesjaszem Europy. A jako ze zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak ze zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny.

H. Sienkiewicz Quo vadis. Panorama historii narodzin chrześcijaństwa i prześladowań pierwszych chrześcijan, analogia z ówczesną sytuacją Polaków.

Umberto Eco W treści Biblii tkwi klucz i rozwiązanie wątku kryminalnego w powieści Imię róży, powiązanego z licznymi dysputami o tematyce teologicznej. Bogactwo treści zbudowanej z wątków biblijnych.

Twórcy średniowiecza, baroku, romantyzmu nawiązują do księgi Koheleta, która głosi marność nad marnościami, wszystko marność. Wszystkie dzieła i czyny człowieka są przemijalne, życie to gonienie za wiatrem.

14. Jaką rolę spełnia Biblia w kulturze społeczeństw?

Biblia - stanowiła i stanowi nie tylko ważne dzieło literackie, jest punktem odwołań i nawiązań twórców kultury w późniejszych epokach. Jest przede wszystkim księgą świętą społeczeństw chrześcijańskich, a także -jeśli mówimy o Starym Testamencie- jest ona księgą świętą wyznawców judaizmu. Biblia jest także źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, pewien kodeks tego co dobre i złe. Jest zbiorem fabuł, anegdot, motywów i stylistyki, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu pisarzy, poetów, inspiruje myślicieli, przez wieki była także tematem realizacji malarskich i rzeźbiarskich. Biblia zawiera wiele postaw, wzorców, wydarzeń, które wciąż funkcjonują w świadomości w świadomości współczesnego człowieka, wychowanego w tym kręgu kulturowym.

Podsumowując Biblia:

• jest zbiorem przykładów, wzorców i anty-wzorców postępowania

• zawiera kodeks moralny, wyznacza dobro i zło

• jest bogatym zbiorem prawd o człowieku, o złożoności ludzkiej natury

• jest próbą odpowiedzi na pytania nurtujące ludzkość- porządkuje sprawy życia i śmierci, cierpienia i szczęścia, definiuje człowieka

• jest dziełem złożonym, niejednolitym, źródłem różnych gatunków literackich, odmiennych sylwetek i różnych czynów

• prezentuje ludzi, ich obyczaje i poglądy z wielu epok, ale eksponuje to, co uniwersalne i niezależne od kostiumu i czasu historycznego

• jest dziełem, które wpłynęło na światopogląd i kulturę, a nawet język współczesnych ludzi

• dla wielu jest sacrum, zbiorem prawd i nauk religijnych

15. Porównaj kosmogonię biblijną i mitologiczną.

Wizja początku świata wg Księgi Genesis i wg mitu pt. „ Narodziny świata” są bardzo różne. Zasadnicza różnica wynika z racji tej, że religia Greków była politeistyczna, a religia Biblii monoteistyczna.

Księga Genesis ukazuje Boga stwarzającego świat. Szczególnie ważnym dziełem Stwórcy jest nadawanie imion- akt nazywania jest niejako aktem powołania do życia. W ten sposób odbywa się także przekazywane człowiekowi władzy nad ziemią. Adam będzie nazywał zwierzęta i ptactwo. Księga Rodzaju opisuje kolejne działania stwórcy, jakich dokonuje przez 6 dni tygodnia. 7 dzień Bóg błogosławi jako dzień odpoczynku.

Kosmogonia mitologiczna wywodzi powstanie ziemi z Chaosu, następnie przedstawia bogów Uranosa (Niebo) i Gaję (Ziemię), którzy dali początek dalszym bogom. Historia powstania świata ukazana jest jako drzewo genealogiczne pierwszych bogów dzielących między sobą władanie światem.

Obie kosmogonie wykazują także podobieństwa. W obu występuje płaska ziemia, i niebo- sklepienie zawieszone nad ziemią. Podobny jest także punkt wyjścia przed stworzeniem ziemi- w mitologii chaos, w Biblii pustka, ciemność i próżnia. Do podobieństw zaliczymy także stworzenie człowieka- figury ulepionej przez Boga lub Prometeusza, w którą potem bóstwo tchnie życie. Dystans między Bogiem (bogami) a ludzkością jest zaznaczony w obu wersjach. Chociaż bogowie greccy noszą więcej znamion ludzkich i aktywniej uczestniczą w życiu ludzi niż biblijny Stwórca, to warto zauważyć, że i Bóg ujawnia się często bez dystansu np. w kontaktach z Mojżeszem.

13. Jaką rolę kulturotwórczą pełni dorobek antyku?

Literatura i sztuka antyku, obok Biblii jest drugim równie ważnym źródłem późniejszej twórczości całej Europy. Czerpano z motywów wątków, symboli zawartych w mitach, eposach, tragedii i poezji. Odwoływano się także do filozofii, sztuki i nauki odległej epoki. Do antyku nawiązywało wielu twórców ( patrz: pytanie nr 16).

MOTYWY ANTYCZNE W POSZCZEGÓLNYCH EPOKACH HISTORYCZNO-LITERACKICH

w średniowieczu

- kult Arystotelesa, Wergiliusza (jest przewodnikiem w Boskiej Komedii)

w renesansie

Odprawa posłów greckich, Szachy, motyw arkadyjski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce, tłumaczenia pieśni Horacego, nawiązania do filozofii epikurejskiej (Miło szaleć póki temu czas) i stoickiej, przywołanie postaci mitologicznych

w baroku

- w poezji liczne odwołania do postaci mitologicznych; sarmackie odwołanie do Sarmatów

w oświeceniu

• w twórczości Kochanowskiego, który wskrzesił gatunek poematu heroikomicznego

w romantyzmie

• wczesna poezja Mickiewicza ( Oda do Młodości), w romantycznej idei prometeizmu i tytanizmu

• w kontynuacji eposu ( Pan Tadeusz)

w pozytywizmie

• Sienkiewicz powraca do czasów Nerona w Quo vadis, starożytność egipską przywołuje Prus w powieści Faraon

w Młodej Polsce

• wielkim rzecznikiem antyku był St. Wyspiański (Noc listopadowa)

• Reymont w Chłopach realizuje prozatorską wersję eposu; dokonuje także mitologizacji zdarzeń i osób

• Leopold Staff przywołuje filozofię epikurejską i stoicką np. w tomiku Przedśpiew.

Mit o rodzie Labdakidów

Przedstawia dzieje Lajosa- króla Teb. Wyrocznia ostrzegła go, że zginie on z ręki swego syna Edypa, który potem ożeni się z własną matką (Jokastą). „Dobrzy” rodzice pozbyli się syna: przekuli mu pięty żelaznymi kolcami (stąd imię Edyp- „człowiek o spuchniętych nogach”), związali, i wyrzucili w górach. Jednak Edyp nie umarł (złośliwiec). Znaleźli go pasterze i dodali na wychowanie królowej Koryntu. Edyp, gdy dorósł postanowił wyjaśnić zagadkę swego pochodzenia. Udał się do wyroczni delfickiej, która ostrzegła go, że zabije on ojca i ożeni się z matką. By uniknąć wypełnienia przepowiedni Edyp postanowił opuść Korynt. W wąwozie górskim wdał się w kłótnię z napotkanym podróżnikiem i…zabił go. (Był to jak już się domyślasz Lajos). W Tebach Edyp rozwiązał zagadkę Sfinksa i w nagrodę pojął za żonę Jokastę (nie wiedząc, że to jego matka). Mieli oni 4 dzieci: Polinejkesa, Eteoklesa, Antygonę i Ismenę. I żyli by długo i szczęśliwie, gdyby nie wieszcz Tejrezjasz, który oskarżył Edypa o ojcobójstwo i kazirodztwo. Edyp wykuł sobie oczy, Jokasta powiesiła się. Rządy w Tebach objęli Polinejkes i Eteokles, mieli oni co rok wymieniać się na tronie. Jednak „kochające się” rodzeństwo nie mogło się dogadać. Polinejkes najechał na Eteoklesa. Doszło do wojny w wyniku której zginęli obydwoje ( i to jest właśnie sprawiedliwość). Kreon, nowy król Teb zakazał pochowania zwłok Polinejkesa. Ciąg dalszy znasz.

AUTORZY	UTWORY	BOHATEROWIE
ANTYK
Homer	„Iliada”	Chryzes, Agamemnon, Gryzeida, Bryzeida, Achilles, Tetyda, Menelaos, Diomedes, Ajas, Nestor, Odys, Patrokles, Helena, Priam, Hektor, Parys, Pandar, Eneasz, Andramacha, Antenor, Dolon, Rezos, Polidor, Likaon, Deifob
	„Odyseja”	Odys, Telemach, Penelopa, Nestor, Menelaos, Kikoni, Lotofagi, Cyklopi (Polifem), Lastrygoni, Kirke
Sofokles	„Antygona”	Antygona, Ismena, Kreon, Hajmon, Eurydyka, Tejrezjasz
	„Król Edyp”
Safona	„Podnieście w górę dach” „Zazdrość”
Anakreont	„Słodki bój” „Piosenka”
Symonides	„Los”
Horacy	„O co poeta prosi Apollina”
	„Exegi monumentum aere perennius” (Zbudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu)
	„Listy do Pizonów”
Wergiliusz	„Bukoliki”
Owidiusz	„Żale”
Seneka	„O życiu szczęśliwym”

KONIEC

---